موغام
موغام و یا موغامات — مورکّب، ایدیا، اموسیونال معنا داشییان، درین و بیتکین تفکّور، بدیعی هیه‌جان و مۆختلیف موسیقی تصاویرینین اینکیشافینی ایفاده اد‌ن موسیقی ژانری.[۱] موغام یاراندیغی ان قدیم زامانلاردان باشلایاراق، عصرلر بویو داوام اد‌ن تدریجی اینکیشاف و تکامول پروسسی نتیجه‌سینده یتکینلشمیش، فورمالاشمیش و کامیللشمیش‌دیر.
آذربایجاندا موغامی عادتاً، موغام اۆچلویون مۆشایعتی ایله خانه‌نده ایفا ادیر.[۲] بئله آنسامبلین ایفا اتدیی ووکال اینسترومنتال بوتؤو موغام دسگاهی آدلانیر.[۲] دسگاه موغامین کولل حالین‌دا، یعنی، اوْنون درامدینین، بۆتون شعبه و گوشه‌لرینین، و ده هر شعبه‌نین سینیف و رنگ، یاخود دیرینگه‌لرینین آردیجیل ایفا اوْلونماسی دمک‌دیر.[۲] موغام کومپازی‌سییاسینا داخیل اوْلان شعبه‌لر اثرین موسیقی-شعر مزمونونو مویینلش‌دیره‌ن ایمپروویزه رچیتاویت سپکی‌لی ووکال ملودییالاردان عبارت‌دیر.[۲] بونلار دقیق ریتمه مالیک ماهنی و رقص اپیزودلاری ایله عوضلنیر.[۲] ماهنی اپیزودلاری سینیف، رقصینکی ایسه رنگ آدلانیر.[۲]
موغاملارین مونومنتال، سیل‌سیله فوْرمالاری، عئینی زامان‌دا، ان کیچیک دتاللارین سوْن درجه جیلالانماسی ملودییانین ایفاده‌لی‌لیک ایمکانلارینین عکس اتدیریلمه‌سین‌ده‌کی چوخپلان‌لی‌لیقلا فرق‌لنیر.[۲] ووکال – اینسترومنتال موغام‌دان فرق‌لی اوْلاراق چوْخ واخت رنگ‌ده ایفا ادیلمیر.[۲] موغامین ایفاسی آلت‌ده مۆکمّل چالماغی باجارماقلا یاناشی، هم بۆتون کومپوزی‌سییانین قورولوشونون قانوناویغونلوقلاقرینا، هم ده شعبه‌دن-شعبه‌یه کچیدین منتیقینه بلد اوْلماغی طلب ادیر.[۲] ۲۰۰۸-جی ایلده آذربایجان موغاملاری یونسکو-نون غیری-مادی مدنی ارثین رپرزنتاتیو سیاهی‌سینا داخیل ادیلمیش‌دیر.
اتیمولوژی(دیلین کؤکلرینی آراشدیرما بیلیم) دَییشدیر
بعضی قایناق‌لرده "موغام" سؤزونون عرب دیلینده «مقام» سؤزون‌دن یارانماسی قئید اوْلونور.[۳] یعنی، یر، مؤقع دمک‌دیر.[۳] بیرلیک‌ده بونا مقامات (موغامات) دئییلیر.[۳] بۇ ترمین بعضی شرق اؤلکه‌لرین‌ده، بیرده اوْرتا آسیا و هیندوستاندا — "ماکون" آدلانیر.[۳] آوروپا اؤلکه‌لرین‌ده ایسه بۇ بیر نوت سیستمینده هر بیر چالینما یرینه اۇیغون اوْلاراق «مینور و ماژور قآمّالاری» شکلین‌ده ایفاده اوْلونور و بۇ ایفاده‌ده ایشلدیلمک‌ده‌دیر.[۳]
ایلیا مهرره‌مینین ادعاسینا گؤره، موغام سؤزونون کؤکو "موغ" سؤسون‌دن گؤتورولوب.[۴] مؤلف قئید ادیر کی، مذهبی دین آیینلری موسیقی، آواز و ریتمله ایجرا اوْلونوردو و زامان کچدیکجه، اینکیشاف اد‌رک، فورمالاشاراق، ایندیکی موغام سوییه‌سینه گلیب چاتمیش‌دیر.[۴]
موغام آدلارینین یارانماسی دَییشدیر
موغام، شعبه و گوشه آدلارینین یارانما تاریخی ایله بۇ گونه قدر بیر چوْخ موسیقیشوناس و ایفاچیلار ماراق‌لانیر. موغاملار حاقیندا علمی تراکتاتلار شرقین بؤیوک موسیقیشوناسلاری – ابدولقه‌دیر ماراغایی، سفیددین اۇرموی، ال-فرابی و باشقالاری طرفین‌دن یارانمیش‌دیر.[۲] اوْنلار اؤز علمی اثرلرین‌ده موغاملارین یارانما تاریخین‌دن، شعبه و گوشه‌لرین بیر-بیری ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌سین‌دن، موسیقی آلتلرین‌ده ایستیفاده اوْلونان ایفاچی‌لیق ایشتریخلرین‌دن و بیر چوْخ باشقا خصوصیتلردن بحث ائدیرلر.[۲] بۆتون موغام، شعبه و گوشه آدلارینین یارانما تاریخی ۴ قیسمه بؤلونور:[۲]
- سای آدلاری
- آ) یر، مکان آدلاری (توپونیملر)؛ ب) خالق، طایفه، قبیله آدلاری
- تاریخی شخصیت و ایفاچینین آدی ایله باغلی موغام و شعبه آدلاری.
- مۆختلیف آدلار
سای آدی ایله باغلی اوْلان موغام و شعبه‌لر بونلاردیر:[۲]
- یگاه — «راست» موغامینین ایکینجی آدی‌دیر. فارس دیلینده ایشله‌دیله‌ن «یگاه» (بیرینجی) سؤزونون معناسی، عرب دیلینده ایشله‌دیله‌ن «راست» (دوز، دوغرو، دوروست) ایله اۇیغون گلیر. کچمیش‌ده و حال-حاضیردا تورک موسیقیسینده «راست»-آ بعضاً «یگاه» دا دییرلر.
- دوگاه — فارس کلمه‌سی‌دیر، ترجومه‌سی – ایکی مؤقع، مکان، وضعیت، مجازی معناسی - ایکی واخت دمک‌دیر. مثلاً: آخشام-سحر، گجه-گوندوز و س.
- سگاه — اۆچ مؤقع، مکان، وضعیت دمک‌دیر. فوْرما اعتباریله «سگاه» موغامی ۳ بؤیوک حیصّه دن عبارت‌دیر. بۇ حیصّه لر «زابول»، «سگاه» و «هیسسار-موخالیف»-دن عبارت‌دیر.
- چاهارگاه — قدیم موسیقی عالیملرینین فیکرینجه گؤی گورولتوسو ایله علاقه دار. محض طبیعتین بۇ حادثه‌سی ایله علاقه دار اوْلاراق یارانمیش‌دیر. اۆزییر هاجیبیوو «چاهارگاه» موغامینین دینلییجی‌ده جوشغونلوق و اهتیراس حیسی اوْیاتدیغینی قئید ادیر.
- پنجگاه — «راست» موغامینین زیل پرده‌سی‌دیر. بۇ حیصّه نین آهنگی چوْخ گرگین و جدی‌دیر. «پنجگاه» شعبه‌سینین «راست» دستگاهین‌دا توتدوغو مؤقع چوْخ اهمیت‌لی اوْلدوغون‌دان، «راست» دستگاهی چوْخ زامان «راست-پنجگاه» آدلاندیریلیر. ایٛران موسیقیسینده «راست-پنجگاه» آدلی موغامین اوْلماسینی فرانسه عالیمی ژان دورینق اؤزونون «ایران موسیقی‌سینین عنعنه‌لری و منشیی» آدلی علمی کیتابین‌دا قئید ادیب.
- ششگاه — موغام و شعبه آدی کیمی هچ بیر قایناق‌ده قئید اوْلونماییب. لاکین افراسیاب بدلبی‌لینین «موسیقی لوغتی» کیتابین‌دا بۇ آدلار دیاتونیک سس دوزومونون ۶-جی سسی کیمی شرح اوْلونور.
- هفتگاه — موغام و شعبه آدی کیمی هچ بیر قایناق‌ده قئید اوْلونماییب. لاکین افراسیاب بدلبی‌لینین «موسیقی لوغتی» کیتابین‌دا بۇ دیاتونیک سس دوزومونون ۷-جی سسی کیمی شرح اوْلونور.
مۆعاصیر ایفاچی‌لیق‌دا بۇ موغاملاردان یالنیز بشی ایفا اوْلونور.[۲] زامان اؤتدوکجه، ینی شعبه‌لر، گوشه‌لر زنگینلشمیش و نهایت، بۇ دؤورده اؤز اینتیشارینی تاپمیش‌دیر. قئید اوْلونمالی‌دیر کی، «یگاه»، «دوگاه»، «سگاه»، «چاهارگاه» بوتؤو موغام «پنجگاه» ایسه شعبه کیمی سس‌لنیر.[۲] عرب موسیقیسینده یگاه، دوگاه، سگاه، چاهارگاه، پنجگاه، ششگاه و هفتگاه سس دوزومونون پرده‌لری کیمی آدلاندیریلیر.[۲] بۇ فاکتی عرب موسیقیشوناسی فرروک آممارین یازیلارین‌دا آیدین گؤرمک اوْلار.[۲]
بیر چوْخ موغام و شعبه آدلارینین یارانما تاریخی اؤز یرلری و مکانلاری ایله علاقه دار. قاراباغ شیکسته‌سی، شیروان شیکسته‌سی، سالیان شیکسته‌سی، شیکستیی-فارس، آرازباری، بایاتی-شیراز، بایاتی-ایصفاهان، بایاتی-کورد، اراک، اوْوشاری، اشیران، زابول، هیرات-کابولی، هیجاز، نوا-نیشاپور، هیسسار، خاوران، ماورننهر، تهرانی، خارزمییه، ماهور-هین‌دی و بیر چوْخلارینی بونا مثال گؤسترمک اوْلار.[۲]
تاریخی دَییشدیر
شومر دؤورو دَییشدیر
سومرشوناس تاریل ولی آزرتورکون "موغام "شومر" دییله‌ن آذری تورکونون میلّی معنوی سروتی‌دیر" کیتابین‌دا موغامین شومرلرله الاقلندیی قئید اوْلونور:
بۇندان علاوه، آزرتورک قئید ادیر کی،
تاریل ولی آزرتورک اؤز کیتابین‌دا ساز چالان قادینین و سینه‌سین‌ده تار چالان کیشینین - "گیلقامش" گیل لؤوهه‌لرین‌ده، شکلینی ورمیش‌دیر.[۵] باخمایاراق کی، آلان کندال اؤز کیتابین‌دا کیشینین چالدیغی موسیقی آلتینی اۇد آدلاندیرمیش‌دیر، آزرتورک کندالین یانلیش فیکیرده اوْلدوغونو قئید ادیر:[۵]
تاریل ولی آزرتورک "آذری تورک شاهلاری-تاریخی رال‌لیق" کیتابین‌دا میخی یازیلارینی آراشدیرارکه‌ن، "شومر" سوزونون ساختا اوْلدوغو نتیجه‌سینه گلیب.[۵] اوْ، کیتابه‌لرده یازیلان "میخی" یازیلارینین دیلینین آذربایجان تۆرکجه‌‌سینه عایید اوْلدوغونو اساس‌لی دلیللرله ثبوتا یتیرمه‌یه جهد اتمیش‌دیر.[۵]
زرتۆشتی‌لیک دؤورو دَییشدیر
بعضی تاریخچیلره گؤره، موغلار "آوستا" کیتابین‌دا اوْلان آیینلری دونیادا تبلیغ اتمیش و اینسانلاری تک آللاهلیغا عبادت اتمه‌یه چاغیرمیشلار.[۵] عبادتلرین‌ده مقدس کیتابلارداکی "قاتلار"ı آوازلا اوْخویارمیشلار. عبدالله فازی‌لییه گؤره، زرتۆشت ایلک دفعه اؤز ایدولوگییاسینی و تریقتینین قایدا-قانونلارینی شعر حالین‌دا تبلیغ ادیردی.[۶] اوْنون شاگیردلری ده زرتۆشتون نغمه و دعالارینا اوْخشار نغمه و دعالار هازیرلاییردیلار.[۶] روس موللیفی L.S.Vasilyevin "ایستورییا رلیقی ووستوکا" کیتابین‌داکی (۱۰-جو بند) "دوالیزم درونیخ ایرانتسو i زورواستر" باش‌لیغی آلتین‌داکی (سه. ۲۱۰-۲۶۳) یازین‌دا قئید اوْلونور کی،
میرزا الیکبر دهخودا "دهخودا لوغتی" کیتابین‌دا یازیر:
ایسلاماقدرکی دؤور و سونراکی دؤور دَییشدیر
درویش علینین موغامات حاقیندا تراکتاتین‌دا قئید اوْلونور کی، اوْرادا موغامین اۆمومبشری موسیقی اوْلماسی قاباردیلاراق، پیغمبرلرین حیاتی ایله الاقلندیریلیر.[۵] هوفوزلو موسیقی‌چیلردن ابدولقه‌دیر ماراغایییه، سوفددین ابدولمؤمینه و اۆویس پاشانین ددیکلرینه گؤره، اوّلجه داها چوْخ یددی پیغمبرین سایی اساسین‌دا سککیز موغام اوْلموش‌دور:[۷]
۱۷-جی — ۱۴-جو عصرلر دَییشدیر
رزاددین شیروانی حاقیندا ۱۷-جی عصرده شاماخینی زیارت اتمیش بؤیوک تورک سییاهی اؤولییا چلبی "سیاهتنامه"-سین‌ده یازیر:
XIV عصرین آخیرلارینا دوغرو باش وره‌ن اجتماعی، ایقتیصادی و سیاسی دییشیک‌لیکلرله علاقه دار اوْلاراق، موسیقی "بیناسینین" (دستگاه) دیوارلاری اوّللر چاتلامیش و سوْنرالار ایسه بوسبوتون اۇچوب داغیلمیش‌دیر.[۸] یاخین شرق خالقلاری اۇچوب داغیلمیش بۇ «موسیقی بیناسینین" قیمت‌لی "پارچالارین‌دان" ایستیفاده اد‌رک، اؤزلرینین "لاد تیکینتی" لوازیماتی ایله هر خالق آیری‌لیق‌دا اؤزونمخسوس خۆصوصی اۆسلوب‌دا ینی "موسیقی باریگاهی" تیکمیش‌دیر.[۸] طبیعی‌دیر کی، ۱۲ کلاسیک موغامین آدلاری و بیرده بۇ موغاملارین اؤزلری ده بؤیوک دییشیک‌لیکلره اۇغرامیش‌دیر: اوّللر موستقیل حساب اوْلونان موغاملار بعضی خالقلاردا شعبه حالینا کئچیرو یاخود عکسینه، اوّللر شعبه حساب اوْلونان موسیقی سوْنرالار موستقیل موغاما چوریلیر.[۸] ینه ده بۇ قایدا ایله، موغام و اوْنون شعبه‌لرینین عئینی آدلاری آیری-آیری خالقلاردا مۆختلیف معنا ایفاده ادیردی.[۸]
موسیقی بیناسینین مؤحکم تملینی تشکیل اد‌ن ۱۲ سوتون ۱۲ اساس موغامی و ۶ بورج ایسه ۶ آوازاتی تمثیل ادیردی. ۱۲ اساس موغام — اۆششاق، نوا، بوسه‌لیک، راست، اراق، ایصفاهان، زیرفکند، بوزورک، زنگوله، رهاوی، حسینی و هیجاز؛ ۶ آوازات ایسه شاهناز، مئیه، سلمک، نووروز، گردانییه، گوواشت‌دان عبارت ایدی.[۸]
ایندیدک زامانین و حادثه‌لرین سارسیدیجی تأثیرینه قارشی مؤحکم دوران یگانه موغام "راست"-دیر.[۸] بۇ موغام کؤکونون مؤحکم و منتیق‌لی اوْلماسی اوْنون آدینین مه'ناسینا تماماً اۇیغون گلیر.[۸] قدیم موسیقیشوناسلار "راست"-ı موغاملارین آناسی آدلان‌دیریردیلار.[۸] "راست" موغامی یالنیز اؤز آدینی و سسقاتارینی دییل، حتی اؤز مئیه (تونیکا) اۇجالیغینی دا زمانه‌میزه قدر مۆحافیظه اتمیش‌دیر.[۸] بۆتون یاخین شرق خالقلارین‌دا "راست" موغامینین قورولوشو و مئیه اۇجالیغی عئینی‌دیر. بۇ مئیه کیچیک اوْکتاوانین "سوْل" سسین‌دن عبارت‌دیر.[۸] آشاغی‌داکی مؤ قایسه‌دن آیدین اوْلور کی، ایندی بیزیم کیجیک اوْکتاوانین "سوْل"اۇ آدلان‌دیریلان تون هله آنتیک دؤورده "راست" لادینین اۇجالیغینی گؤستریرمیش.[۸] عرب ایران و آوروپا موسیقیشوناسلارینا گؤره، قدیم یونانلار یددی سما جیسیملرین‌دن هر بیرینین پیفاقور طرفین‌دن ایجاد ائدیلمیش ۷ تون‌دان بیرینه مۆافیق اوْلدوغونو زنن ائدیرلرمیش.[۸]
۱۹-جو عصر دَییشدیر
ستتار کچه‌ن عصرین ۱۸۶۰-جی ایللرین‌ده تیفلیس‌ده وردیی موغامات کونسرتلری ایله ده بؤیوک شؤهرت قازانمیش‌دیر. اوْ دؤورده تیفلیس‌ده وئریلن موغامات گجه‌لرین‌ده ستتار تارزه‌ن آغامال آغا ملیکاغامالوو، کامانچاچی کوورک، سکریپکاچی مناتساکان ایله چیخیش ادردی.[۹] مشهور ارمه‌نی موسیقیشوناسی V. کارقانوو یازیر:
{{من ۱۸۶۰-جی ایلین آفیشالارین‌دا قافقازین سویم‌لی موغه‌ننی‌سی ستتارین وردیی کونسرتین پروقرآمّاسینی تاپدیم. آفیشادا بئله بیر یازی دقتی جلب ادیردی:
«۴ ژانویه بازار ارته‌سی گونو (۱۸۶۰-جی ایل) بوراداکی تاتردا آغا ستتار کونسرت وره‌جک‌دیر». پروقرام ۱۲ نؤمره‌دن عبارت ایدی. خانه‌ن‌دنی شرق موسیقی آلتلرین‌ده: تاردا مناتساکان، دایره‌ده الکبر، قوشاناغارادا ایسه ساکو مۆشایعت اتمیش‌دیر.
منیم فیکریمجه، بئله بیر کونسرت دینلییجیلرده بؤیوک ماراق اوْیادا بیلر. اؤز زمانه‌سینین ان یاخشی خانه‌ن‌ده‌سی اوْلان ستتارین اوْخودوغو نغمه‌لر یرلی دینلییجیلره بدیعی زؤوق ورمکله برابر، عئینی زامان‌دا آسیا موسیقی‌سینی اؤیره‌نه‌ن متخصصلر اۆچون گؤزل ماده‌دیر..[۱۰]}}
۲۰-جی عصرین ارکه‌ن ایللری دَییشدیر
۲۰-جی عصرین اوّللرین‌ده خانه‌ن‌ده‌لرین ایشتیراکی ایله وئریلن موسیقی‌لی سهنجیکلر و "شرق کونسرتلری" ایستر ووکال، ایسترسه ده چالغی موسیقی‌سی ایفاچیلیغینین اینکیشافینا ایمکان یاراتماقلا "شرق گجه‌لری"نین ده تشکیلینه میدان آچیردی.[۱۱] تاماشاچیلارین استتیک زؤوقونه موثبت تأثیر گؤستره‌ن "شرق گجه‌لری"نین پروقرامی کونسرتلره نیسبتاً بیر قدر گئنیش و چوخجهت‌لی ایدی.[۱۱] اگر کونسرتلرده تکجه خانه‌ن‌ده‌لر و آشیقلار ایشتیراک ادیردی‌سه، "شرق گجه‌لری"نده هم "شرق کونسرتینه" یر وریلر، هم ده کیچیک حجم‌لی تاتر تاماشالاری گؤستریلر و آخیردا دا رقص تشکیل اوْلوناردی.[۱۱] «شرق گجه‌لری»نین بیر اۆستونلویو ده اوْ ایدی کی، گجه‌یه گلن تاماشاچیلارین میلّی ترکیبی مۆختلیف اوْلوردو.[۱۱] بۇ ایسه کۆتله‌لرین بینلمیلل تربییه‌سینه موثبت تأثیر گؤستریردی.[۱۱]
آذربایجاندا ایلک "شرق گجه‌سی" باکیدا، ۱۹۰۷-جی ایلین ژانویه آیینین ۲۰-ده آرتیستلر جمعیتینین زالین‌دا «موسلمان خیرییه جمعیتی» طرفین‌دن شهر یوخسوللارینین خیرینه تشکیل اوْلونموش‌دور.[۱۱] دؤرد شعبه‌دن عبارت اوْلان بۇ گجه‌ده اساس یر «شرق کونسرتی»نه وریلمیش‌دیر.[۱۱] بیرینجی شعبه‌ده خالق چالغی آلتلری اوْرکستری "آرازباری" ریتمیک موغامینی چالمیش، خانه‌ن‌ده‌لر «گوله-گوله» ماهنی‌سینی خورلا اوْخوموشلار.[۱۱]
بۇ دؤورده موغامین اؤزونه گؤره فوْرما قورولوشو واردی.[۲] ان کیچیک موغام ۵ شعبه و گوشه‌دن، ان بؤیویو ایسه ۴۰-۵۰ شعبه و گوشه‌دن عبارت اوْلوردو.[۲] ۱۹۰۸-جی ایل ژانویهین ۱۲-ده اۆزییر هاجیبیووون "لی‌لی و مجنون اوْپراسی بۆتون موسلمان شرقین‌ده اوْپرا صنعتینین اساسی قۇیولموش‌دور.[۱۲] اوْپرانین موسیقی‌سی، اساساً، موغام و سینیفلر اۆزرینده قۇرولموش‌دور.[۱۳]
۱۹۲۲-جی ایلده موغامین تدریسی باکیدا آچیلمیش ایلک آوروپا تیپ‌لی موسیقی تدریس موس‌سی‌سه‌سینین درس پروقرامینا داخیل ادیلمیش‌دیر.[۱۴] آذربایجان موسیقی تاریخین‌ده ایلک دوت شؤوکت الکبرووا ایله خان شوشینسکینین ایفاسین‌دا لنته آلینان «یای‌لیق» ماهنی‌سی‌دیر.[۱۵] ۱۹۲۵-جی ایلده اۆزییر هاجیبیووون رهبرلیگیله "موغام شوراسی" طرفین‌دن قبول ائدیلمیش پروقرام‌دا "شوشتر" سککیز شعبه و گوشه‌نی ایحاطه ادیر.[۱۶]
دمیر پرده دؤورو (۱۹۳۰—۱۹۶۰-جی ایللر) دَییشدیر
[[شکیل:ژاببار قاریاقادی، قوربان پیریموو و قیلمان Salahov.ogv|تهومبنایل|۲۵۰پخ|۱۹۳۰-جو ایللرده جاببار قاریاغدیوغ‌لونون "هیراتی" موغامینی اوْخوماسی (اوْنو تاردا قوربان پریموو و کامانچادا قیلمان سالاهوو موشایت ادیر).]]
شوروی-نین یوروتدویو "دمیر پرده" سیاستی اۇزون مدت آذربایجان موسیقی‌سی اۆچون بینلخالق موسیقی مکانینا چیخیشی باغلامیش‌دی.[۱۴] خاریجی مدنی مکان‌دا آذربایجان موغامینین مؤوقیینین ایتیریلمه‌سی ایله یاناشی، آذربایجانین اؤزونون داخیلین‌ده ده کچه‌ن یوزیلین ۱۹۲۰-۳۰-جو ایللرین معلوم شوعارلارین‌دا ایفاده اوْلونموش نیهیلیست تندن‌سییا ("دولوی تار!"، "دولوی موغام") تدریجه‌ن موغام صنعتینین اجتماعی ایستاتوسونو لاخلات‌دی.[۱۴]
۱۹۵۰-جی ایللردن باشلایاراق موغام ایفاچی‌لیغی ینی طرزده اینکیشاف اتمه‌یه باشلاییر.[۱۷] موغام کلاسیک‌لیک‌دن مۆعاصیرلییه دوغرو آددیملاماغا باشلاییر.[۱۷] آرتیق موغام ایفاسی ایله یاناشی موغام علمی ده مواسیرلش‌دی و موغام عصرین اوّلین‌ده‌کی فوْرمادان اۇزاقلاش‌دی. ان بؤیوک دستگاه ۱۰-۱۲ شعبه و گوشه‌دن عبارت اوْلور.[۱۸] اوْرتا و عالی تحصیل‌لی موسیقی مکتبلرین‌ده تار و کامانچایا ایلک نؤوبه‌ده نوت، سوْنرا ایسه موغامی اؤیردیرلر.[۱۸]
۱۹۷۰-جی ایللردک اوْلان دؤورده آذربایجان جمعیتین‌ده موغاماتا پریمیتیو صنعت کیمی باخیش تدریجه‌ن مؤحکمله‌نمه‌یه باشلاسا دا، جمعیتین بللی بیر حیصّه سین‌ده موغاماتین محبوبیّتینی آزالتمادی.[۱۴]
دمیر پرده دؤورون‌دن سوْنرا (۱۹۷۰—۱۹۸۰-جی ایللر) دَییشدیر
۱۹۷۰-جی ایللرین اوّللرین‌ده شوروی-ده یونسکو-نون حمایه‌سی آلتیندا کچیریله‌ن قدیمی موسیقینین بینلخالق فستیواللاری غرب اۆچون سووت شرقینین قدیمی موسیقی‌سینی، بیرده اوْریژینال موسیقی مدنیتی کیمی آذربایجان موغام صنعتینین دیرچلیشین‌ده رول اوْینادی.[۱۹] ۱۹۷۱-جی ایلده یونسکو ۵۰ آلبوم‌دان عبارت اوْلان "دونیا قدیمی موسیقی‌سینین آنتولوگییاسی" کوللک‌سییاسینا "شرقین موسیقی آنتولوگییاسی" سریاسین‌دا چیخان "آذربایجان موسیقی‌سی" پلاستینکاسینی داخیل ادیب.[۱۹] ۱۹۷۲-جی ایلده ناظیم الیوردیبیوو میرزا شفی وازهین شعرلری اساسین‌دا "موغام" بالتینی یاراتمیش‌دیر.[۱۹] ۱۹۷۵-جی ایلده آذربایجان موغاملاری ینه ده یونسکو طرفین‌دن "موسیقی قایناق‌لری" سریاسین‌دا بوراخیلیب.[۱۹] ۱۹۷۰-جی ایللرده آذربایجان بستکارلار اتفاقیندا "اتنوموسیقیشوناس‌لیق" بؤلمه‌سینین یارادیلماسی، اؤز نؤوبه‌سین‌ده خالق موسیقی‌سینه و موغام صنعتینه علمی-یارادیجی موناسیبتلرین گئنیشله‌نمه‌سینه تکان وردی.[۱۹]
۱۹۷۷-جی ایلده آمریکا بیرلشمیش ایالتلری-ایٛن ناسا-یا عایید وویاگر ۱ پیکی نتیجه‌سینده آذربایجان موغامی اوزایا گؤندریلیب.[۲۰] آمریکالی аایسترونоم کارل ساقانین هازیرلادیغی وویاگر قیزیل پلاستینکاسیندا کامیل جلیلووون بالابان ایله چالدیغی "موغام" آدلانان کومپوزی‌سییاسی دا وار ایدی.[۲۱][۲۲][۲۳]
۱۹۸۲-جی ایلده آریف بابایو ایلک موغام معلمی کیمی بولبول آدینا اوْرتا ایختیصاص موسیقی مکتبین‌ده، ۱۹۸۴-جی ایلده آذربایجان دؤولت کونسرواتورییاسیندا چالیشماغا باشلاییب.[۲۴] ۱۹۸۵-جی ایلده آغدامین خان شوشینسکی آدینا موغام مکتبی فعالیّته باشلاییب.[۲۵] رافیق روسته‌م‌لینین ۱۹۸۷-جی ایلده مکتبین نزدین‌ده تشکیل اتدیی "قاراباغ بولبوللری" آنسامب‌لی دؤولت تدبیرلرین‌ده، آذربایجان دؤولت فیلارمونییاسیندا، تلویزیوندا، حربی حیصّه لرده گئنیش پروقراملا کونسرتلر ورمیش‌دیر.[۲۵]
موغاملارین ژانرلاری دَییشدیر
دستگاه دَییشدیر
دستگاه — بللی موغام ترکیبینه داخیل اوْلان بۆتون شاخه‌لر، شعبه‌لر، گوشه‌لر، ردیفلر، رنگلر و سینیفلرین کولل حالین‌دا، منتیقی اینکیشاف قایداسی اوزره موتشککیل مج‌موسو.[۲۶] «دستگاه» سؤزو - «دست» - بوتؤو، تام، «گاه» - یر، مؤقع دمک‌دیر.[۲۶] دستگاه - موغامین ووکال-اینسترومنتال شکیل‌ده بۆتون حیصّه لرینین - شعبه، گوشه، رنگ، سینیفلرین تام، بوتؤولوک‌ده، موغام کومپوزی‌سییاسینین طلبلری سوییه‌سین‌ده ایفاسی دمک‌دیر.[۲۶] دستگاهین ان باش‌لیجا خوصوصیتی موغام شعبه‌لرینین و گوشه‌لرینین، سینیف و رنگلرین منتیق‌لی صورت‌ده آردیجیللاشاراق، سیل‌سیله یاراتماسین‌دان عبارت‌دیر.[۲۶] بونون دا نتیجه‌سینده موغام دستگاهلارینین اؤزونمخسوس اینکیشاف درامسی یارانیر.[۲۶] موغام دستگاهلار بونلاردیر:[۲۷]
- راست
- ماهور–هین‌دی
- اوْرتا ماهور
- بایاتی-قاجار
- شور
- سگاه
- زابول-سگاه
- میرزا-حسین سگاهی
- شوشتر
- چاهارگاه
- بایاتی-شیراز
- هومایون
ضربی موغاملار دَییشدیر
ضربی موغاملار — اینسترومنتال مۆشایعتی دقیق و ثابت اؤلچولو موسیقی‌دن، ووکال قیس‌می ایسه ریتمیک جهت‌دن سربست ایمپروویزاسییا اساسین‌دا ایفا اوْلونان مورکّب و دییشکه‌ن وزن‌لی موغام‌دان عبارت آذربایجان اوْریژینال خالق موسیقی فوْرماسی.[۲۸] زربی موغاملار بونلاردیر:
موسیقی‌چیلر دَییشدیر
شابلون:آذربایجان رمزلری شابلون:غیری-مادی مدنی ارث: آذربایجان
بؤلمه:موغام بؤلمه:موسیقی ترمینلری بؤلمه:آذربایجانین غیری-مادی مدنی ارثی بؤلمه:آذربایجان دیلینده سؤزلر و ایفاده‌لر بؤلمه:مقام
- ^ شابلون:جیتئ news
- ^ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ ۲٫۱۳ ۲٫۱۴ ۲٫۱۵ ۲٫۱۶ ۲٫۱۷ ۲٫۱۸ ۲٫۱۹ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامahmadوارد نشده‌است - ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ Z.Mirzایو. راست موغامی. متودیک یاردیم. – باکی: موترجیم، ۲۰۱۰. – ۳۶ سه.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ "موغامین فورمالاشماسی تاریخچه‌سی"، ایلیا مهرره‌می
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵
- ^ ۶٫۰ ۶٫۱ "آتروپاتنا" (ا.ا. ۴-جو- ا. ۷-جی عصر)، عبدالله فازی‌لی، باکی، "علم" نش، ۱۹۹۲، س. ۱۴۲-۱۴۳
- ^ "میلّی استرادا صنعتینین یارانماسی و تشککویو".، ق.علیلیجان‌زاده.، باکی.، ۲۰۱۲.، نشر.، س. ۱۰۷
- ^ ۸٫۰۰ ۸٫۰۱ ۸٫۰۲ ۸٫۰۳ ۸٫۰۴ ۸٫۰۵ ۸٫۰۶ ۸٫۰۷ ۸٫۰۸ ۸٫۰۹ ۸٫۱۰ ۸٫۱۱
- ^ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامshushaوارد نشده‌است - ^ و. کارقانوو. تیفلیس اوْپراسینین اللی ایللیی. «کاوکازسکی وستنیک» ژورنالی، ۱۹۰۲-جی ایل، № ۱، ۱۱ شعبه، سه.۴۶.
- ^ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ ۱۱٫۴ ۱۱٫۵ ۱۱٫۶ ۱۱٫۷ شابلون:جیتئ بووک
- ^ شابلون:جیتئ news
- ^ شابلون:جیتئ news
- ^ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ ۱۴٫۳
- ^
- ^
- ^ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ رافیق عمرانی . موغام تاریخی. ۱-جی سی. «علم». باکی- ۱۹۹۸.
- ^ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ سولماز قاسیمووا. سسله‌ن تاریم. «آذربایجان « – ۱۹۹۸
- ^ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲ ۱۹٫۳ ۱۹٫۴ شابلون:جیتئ ژوورنال
- ^
- ^
- ^ آزربایژانی موسیج سلجتد فور وویاگر ایسپاججرافت
- ^ آزربایژانی موگهام سنت اوْوت تو اوْوتر ایسپاجئ ۳۲ یارس آگو. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-02-25. یوْخلانیلیب2016-11-06.
- ^
- ^ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱
- ^ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ ۲۶٫۳ ۲۶٫۴ شابلون:جیتئ news
- ^ شابلون:جیتئ news
- ^ شابلون:جیتئ news