ابن رشد

 ابن رشد (تام آدی: أبو الولید محمد بن أحمد بن محمد بن رشد) و یا لاتین‌لاشدیریلمیش واریانتی ایله Averroes (اورئوس) 14 آوریل 1126و یا 1126، کوردوبا، اندلوس، مورابیطلر دؤولتی – 10 دسامبر 1198 و یا 1198، مووحیدلر دؤولتی ) — اندلوسلو عرب فیلوسوف و طبیبی. فلسفه، ریاضیات، فیقه و طیبین کامیل بیلیجیسی. او دؤور موسلمان ایسپانیاسی‌نین کوردوبا شهرینده آنادان اولموش ابن رشد غربی اوروپادا دونیوی فلسفی فیکرین بانیسی حساب اولونور.  

Averroes Ibn Rushd
ابن رشد
ابن رشدون هئیکلیکوردوبا (ایسپانیا)شهرینده
دوغوم	۱۴ آوریل ۱۱۲۶ کوردوبا (ایسپانیا)، اندلوس، مورابیطلر دؤولتی
اؤلوم	۱۱ دسامبر ۱۱۹۸ (۷۲ یاش) مووحیدلر دؤولتی
باشقا آدلار	أبو الولید محمد بن أحمد بن محمد بن رشد
Era	اورتا عصرلر فلسفه‌سی, ایسلامین قیزیل چاغی
Region	ایسلام فلسفه‌سی
School	ارسطوچولوق
Main interests	Islamic theology, philosophy, Islamic jurisprudence, medicine, astronomy, physics, linguistics
Notable ideas	Relation between Islam and philosophy, non-contradiction of reason and revelation, unity of the intellect
Influences ارسطو, افلاطون, سقراط, فارابی, ابن سینا, غزالی, ابن باجه
Influenced Al-Bitruji, Maimonides, Samuel ibn Tibbon, Siger of Brabant, Boethius of Dacia, Thomas Aquinas, John of Jandun, Marsilius of Padua, Gaetano da Thiene, Pietro Pomponazzi, Agostino Nifo, Marcantonio Zimara. See also Averroism.

فلسفه‌سی

  دیگر مشائی فیلوسوف‌لاریندان فرقلی اولاراق، دین-فلسفه موناسیبت‌لری پروبلمینه هرطرفلی و سیستملی شکیلده توخونان ابن رشد علاقه‌دار گؤروش‌لرینی " کتاب الکشف عن مناهج الادلة فی عقاید الملّه‌" ،  "کتاب فصل المقال فی‌مابین الحکمة و الشریعة من الاتصال "  و  " تهافت الفلاسفه‌"  آدلی کیتاب‌لاردا توپلامیشدیر. 

دینله فلسفه‌نین اویغونلاشدیریلماسی

  ابن رشدون پروبلمه اؤزونه‌مخصوص موناسیبتی اوندان عیبارتدیر کی، دین و فلسفه‌نی بیر-بیرینه اویغونلاشدیرماق اوچون اونلارین آراسیندا  "‌عنعنه‌وی‌"  اوخشارلیقلار آختاریشینا چیخمامیشدیر. او، پروبلمی دین نؤقطه‌یی-نظریندن آراشدیرمیش، احکام‌لارا اساس‌لاناراق، راسیونال بیلیکله وحی بیلیگین اویغون‌لوغو ایدئیاسینی ایره‌لی سورموش، دینده عاغیلا اهمیتین وئردیگینی بیلدیرمیشدیر. ابن رشد دئییردی کی، فلسفه ایله مشغول اولماق دینین طلب ائتدیگی ضروری مسله‌دیر. او، دینله فلسفه‌نی عئینی حقیقتین آیری-آیری تظاهورلری کیمی نظردن کئچیره‌رک، اونلاری  "‌عئینی ممه‌دن سود امن ایکی باجی‌"  آدلاندیرمیشدیر:  "‌دئمک ایسته‌ییرم کی، حیکمت (فلسفه) شریعتین (دینین) دوستو، سود باجیسی‌دیر. ...اونلار طبیعت اعتیباری ایله دوستدورلار، ماهیت باخیمیندان بیر-بیرینه عاشیق سئوگیلی‌لردیر‌" . عومومیتله، ابن رشد قارشیسینا بئله بیر مقصد قویموشدو کی، وحی و فلسفه‌نین آیری-آیری‌لیقدا نه کیمی اهمیت داشیدیغینی موعین‌لشدیریب، اونلاری بیر-بیرینه اویغونلاشدیرماقلا آرالاریندا هئچ بیر ضیدیتین اولمادیغینی ایثبات‌لاسین. پروبلمله علاقه‌دار قلمه آلدیغی  " کتاب فصل المقال فی‌مابین الحکمة و الشریعة من الاتصال‌"  (شریعتین (دینین) و حیکمت (فلسفه) آراسیندا علاقه‌‌نین موعین‌لشدیریلمه‌سینه دایر سون سؤز) " آدلی کیتابدا فلسفه ایله مشغول اولماغا دینین نئجه موناسیبت بسله‌دیگینی آراشدیریر. 

  ابن رشده گؤره، فلسفه‌نین مقصدی وارلیق‌لار حاقیندا موحاکیمه یوروتمک، اونلاری آللاهین مؤوجودلوغونون دلیل‌لری کیمی اؤیرنمکدیر. ابن رشد پروبلمی بو جور قویور: اگر فلسفه‌نین مقصدی آللاهین مؤوجودلوغونو ثوبوت ائتمکدیرسه، اوندا دین فلسفه ایله مشغول اولماغا ایجازه وئریرمی؟ اونون بو پروبلمله علاقه‌دار قلمه آلدیغی و یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز کیتاب آشاغیداکی سوالین وئریلمه‌سی ایله باشلانیر:  "‌دوغروسو، دئیه‌جگیمیز سؤزلرین مقصدی فلسفه و منطیقله مشغول اولمانین شریعت باخیمیندان ایجازه‌لی اولوب-اولمادیغینی یوخلاماقدیر‌" . دینین ده وارلیق‌لاری اؤیرندیگینی دئین فیلوسوف فلسفه ایله مشغول اولمانین دینه گؤره واجیب و یا جایز (ایجازه‌لی) اولدوغونو بیلدیریر. او، قورآن آیه‌لرینه ایستیناد ائتمکله ایدیعاسینی ایثبات‌لاماق فیکرینده‌دیر؛  "‌الحشر‌"  سوره‌سینده کی   "اعتبار"  (عیبرت آلماق، قییمت‌لندیرمک)،  "العراف"  و "الجاثیه"  سوره‌لرینده کی   " نظر "  (باخماق، گؤرمک، دوشونمک، درک ائتمک، موحاکیمه ائتمک) سؤزلری‌نین راسیونال موحاکیمه مفهومونو ایفاده ائتدیگینی گؤسترن فیلوسوف بیلدیریردی کی، دین یا عاغیل، یا دا هم عاغیل، هم ده وحی بیلیک واسیطه‌سیله وارلیق‌لاری درکه چاغیریر. بو ایسه اؤز نؤوبه‌سینده منطیقی آنالوی ایله لازیمی بیلیگین کسبینه زمین حاضیرلاییر. فیلوسوفون قناعتینه گؤره، وارلیق‌لار حاقیندا معلومات عقلی اوصول‌لارلا اؤز تصدیقینی تاپاندا آللاها دایر بیلیک‌لر چوخالیر. ابن رشد وارلیق‌لار حاقیندا بیلیک‌لری آللاها دایر بلیک‌لرله بو شکیلده علاقه‌لندیرمکله فلسفه‌نین دین طرفیندن تصدیق‌لنمه‌سینه دایر اساسلی آرقومنت تقدیم ائتمیش اولوردو. بو، "‌درک اولونان واسیطه‌سیله درک اولونمایان‌لارین آشکارا چیخاریلماسی "‌ایدئیاسی‌نین اؤزو ایدی. ابن رشد منطیقی آنالوژی‌نی بو ایدئیانین اساس المنتی اولاراق گؤسترمیشدیر. 

  بئله‌لیکله او، آنالوژی اساسلی فلسفه‌نین دینده تصدیقینی آختاریر. همچنین ابن رشد منطیقی آنالوژی متودونو شریعته گؤره اساس‌لاندیرماق حاقیندا دوشونور و بیلدیریر کی، دین اینسان‌لاری دوشونمگه چاغیردیغی اوچون وارلیق عالمی‌نین منطیقی آنالوژی اوصولو ایله درکی بیر ضرورتدیر. بو سببدن آنالوژی‌نین ان بیتکین فورماسینا موراجیعت ائتمک لازیم گلیر کی، بونا دا منطیق علمینده  "بورهان‌"  دئییلیر. ابن رشد فیقهی قیاس و فیلوسوف‌لارین بورهان اوصولونو آللاهی درکده دَیرداش واسیطه‌لر کیمی نظردن کئچمیش و بیلدیرمیشدیر کی، قورانداکی  "تفقّه‌"  سؤزونه ایستینادن فیقهی قیاسدان ایستیفاده ائدن فقیه‌لر کیمی، فیلوسوف‌لار دا قورانداکی "‌اعتیبار‌"  سؤزونه سؤیکنه‌رک راسیونال قیاسا – بورهانا موراجیعت ائده بیلرلر. او، منطیقی قیاسلا فیقهی قیاس آراسیندا موقاییسه آپاراراق دئمیشدی:  " هئچ کیم اوّل‌لر یوخ ایدی دئیه عقلی قیاسی بیدعت سایا بیلمز. فیقهی قیاس و نؤولری ده سونرالار مئیدانا چیخمیشدیر. آنجاق ندنسه هئچ کیم اونو بیدعت حساب ائتمیر. بو سببدن عقلی قیاسی دا قبول ائتمک لازیمدیر‌"‌. بئله نتیجه‌یه گلیریک کی، ابن رشدون یارادیجی‌لیغیندا فیقهی قیاسلا فلسفی قیاس عئینی مفهوم‌لار اولاراق نظردن کئچیریلمیش، فلسفه ایله مشغول اولماغا دین نؤقطه‌یی-نظریندن حاق قازاندیریلمیشدیر.

آنالوژی‌نین اهمیتی حاقیندا

  موسلمان‌لار فلسفی قیاسدان (آنالوژی‌ ایله حؤکم وئرمک) دا ایستیفاده ائتمه‌لی‌دیرلر. بئله کی، اگر فقیه فیقهی قیاس اساسیندا لازیمی نتیجه‌یه گله بیلمیرسه، فیلوسوفون دا منطیقی قیاسلا علاقه دار اولاراق اوّلکی بیلیک‌لره موراجیعت ائتمه‌سی طبیعی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. همچنین ابن رشد بیلیک‌لرین کسیلمزلیک نتیجه‌سینده تاملیق کسب ائتدیگینی بیلدیرمکله یونان فیلوسوف‌لارینی مودافیعه  ائتمیش، فلسفی بیلیگه حاق قازاندیرمیشدیر. او ایدیعا ائدیردی کی، بیلیک‌لرین الده ائدیلمه‌سی و تفکّورون اینکیشافیندا کسیلمزلیک اهمیتلی رول اویناییر. بیلیک‌لرین تاملیغی و اوبیئکتیولیگی اوچون اوّلکی نسیل‌لرین ایرثینه موراجیعت ائتمک فردی زحمت اساسیندا (تکباشینا) بیلیک قازانماقدان داها موناسیبدیر. ائله ایسه اوّلکی نسیل‌لرین حقیقتله علاقه‌لی مدنی ایرثیندن ایستیفاده ائتمک لازیمدیر. حقیقته دایر بیلیک‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سی و اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین ضروری‌لیگینه توخونان ابن رشد بو سببدن حقیقتی آختاران‌لارین دینی منسوبیتی‌نین ایکینجی درجه‌لی مسله اولدوغونو دئیه‌رک، اساس دیقتی کسب ائدیلن بیلیک‌لرین موهوم‌لوگونه وئرمیشدیر. بو یئرده او، قوربان‌لیق حئیوانین کسیلمسینده ایستیفاده ائدیلن کسیجی آلتین کیملر طرفیندن دوزلدیلمه‌سی‌نین شریعت نؤقطه‌یی-نظریندن هئچ بیر اهمیت داشیمادیغینی میثال گتیره‌رک، حقیقته دایر بیلیک‌لرین (فلسفی بیلیک‌لرین) غئیری-موسلمان‌لار (یونان‌لار) طرفیندن  "ایستحصال‌"  اولونماسیندا هئچ بیر پروبلمین اولمادیغینی ایدیعا ائتمیشدیر. آما ابن رشد یونان فیلوسوف‌لاری‌نین یارادیجی‌لیغی‌نین بوتؤولوکده – کورتبیی شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری دئییلدیر: "‌اگر اونلارین (یونان فیلوسوف‌لاری‌نین – م.ائ.) دئدیکلری‌نین هامیسی دوغرودورسا، بونلاری اونلاردان قبول ائدریک. یوخ، اگر دئدیکلرینده دوغرو اولمایان شئی‌لر وارسا، اوندا دیقتلی اولاریق " . گؤروندوگو کیمی، ابن رشدون یارادیجی‌لیغیندا فلسفی بیلیک موطلق بیلیک اولاراق نظردن کئچیریلمیر؛ حالبوکی وحی بیلیک (قوران) حقیقتی بوتؤولوکده عکس ائتدیریر. دینله موقاییسه‌ده فلسفه‌یه نیسبی ایستاتوس کسب ائتدیرن ابن رشد دیگر همکارلاریندان، خوصوصاً فارابی‌دن فرق‌لنمیشدیر.

 فلسفه تاریخینه موناسیبت

  ابن رشده گؤره، اوّلکی نسیل‌لرین مدنی ایرثینی آراشدیرماق دین نؤقطه‌یی-نظریندن ضروری‌دیر. چونکی دین و فلسفه‌نین مقصدی بیردیر: "‌بیز، موسلمان‌لار قطعی صورتده بیلیریک کی، بورهانا (ده لیل-ثوبوتا) اساس‌لانان آراشدیرما شریعتین گتیردیگی تعلیم‌لره ضید دئییلدیر. آخی حقیقت حقیقتله ضیدیت تشکیل ائتمیر، عکسینه، (بیر-بیرینه) اویغون اولوب، بیری دیگری‌نین مؤوجودلوغونو گؤستریر‌"  (72، 75)؛ ائله ایسه فلسفه‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینی قاداغان ائدن شخص‌" ...شریعتین خالقی آللاهی درک ائتمگه چاغیردیغی قاپیدان اینسان‌لاری قایتارمیش اولور کی، بو دا جهالتین زیروه‌سی، آللاهدان اوزاقلاشمانین سون حدّی‌دیر " . ابن رشد اؤزونه‌مخصوص باجاریقلا فلسفه‌نی مودافیعه  ائتسه‌ده، یونان فیلوسوف‌لاری‌نین دینه موناسیبتی پولی‌تئیست سجیّه داشیییر، ایسلام مونوتئیزمی ایله اوست-اوسته دوشموردو. بونا باخمایاراق، او، بو مسله‌یه ده دینین مؤوقعیی باخیمیندان موناسیبت بیلدیرمیشدی؛ کاراکترده کی  چاتیشمازلیق‌لار، پروبلمین سهو شکیلده آراشدیریلماسی، سوبیئکتیو ایدئیالار، یول گؤسترن اوستادین – موعلیمین اولماماغی سببیندن بیر فیلوسوفون یانیلماسی فلسفه‌نین نؤقصانلی بیلیک اولماغیندان دئییل، فردی یاناشمالارداکی قوصورلاردان ایره لی گلیر. دئمه‌لی، نؤقصان اؤیره‌نیلنده دئییل، اؤیرننده‌دیر. بو موناسیبتله ابن رشد بال یئمه‌نین ایسهالی یاخشیلاشدیراجاغینی دئمیش پئیغمبرین، بالی یئدیکدن سونرا قارداشینداکی ایسهالین داها دا آغیرلاشدیغینی اونا ایراد توتموش شخصه وئردیگی جاوابی میثال گتیریر:  " آللاه دوغرو بویورور، قارداشی‌نین قارنی ایسه یالان دئییر‌" . او، آشاغیداکی منطیقی سوالی وئرمکله ایدیعاسینی اساس‌لاندیرماغا جهد گؤستریر:  "‌...سوسوزلوقدان یانان اینسان‌لاری سویوق سو ایچرکن اؤلموش شخصه گؤره سودان محروم ائتمک دوغرو حرکتدیرمی؟‌" . همچنین ابن رشد گؤسترمیشدیر کی، سهوه یول وئرمیش بیر فقیهه گؤره کیمسه فیقه علمینی نؤقصانلی حساب ائتمیر. ائله ایسه بیر فیلوسوفون سهوی نه‌یه گؤره فلسفه‌ده‌کی  نؤقصان کیمی تقدیم ائدیلمه‌لی‌دیر؟! 

حقیقت حاقیندا

  بئله‌لیکله، ابن رشد فلسفه اؤیرنمگین واجیب‌لیگینی دینی باخیمدان اساس‌لاندیرا بیلمیشدیر. همچنین ابن رشد دینله فلسفه آراسیندا ظاهیراً ضیدیت‌لرین اولدوغونو ایثبات‌لاماغا جهد گؤسترمیشدیر. تک حقیقت ایدئیاسیندان چیخیش ائدن فیلوسوف ایضاح ائدیردی کی، فلسفی بیلیک‌لرله وحی بیلیک‌لر آراسینداکی فرق‌لر حقیقتی ایفاده‌ده ایستیفاده ائدیلن واسیطه‌لرین موختلیف‌لیگی ایله علاقه‌داردیر. دین و فلسفه تک حقیقتی ایفاده ائتسه‌لر ده، حقیقتی ایضاح و درکده عقلی سویّه لرین موختلیف‌لیگی اونلارین آراسیندا فرق‌لرین یارانماسینا سبب اولور. پروبلمی حلّ ائتمک مقصدیله ابن رشد وحی‌له عاغلین موقاییسه‌سینی آپاریر. اینسان عاغلینین حقیقتی موختلیف اوصول‌لارلا قاورادیغینی دئین فیلوسوف فلسفه‌نی همین اوصول‌لاردان بیری حساب ائدیر، قورانین دا بونو تصدیقله‌دیگینی بیلدیریر. ابن رشد یارادیجی‌لیغیندا اینسان‌لار دوشونمه و درک‌ائتمه باخیمیندان اوچ قروپا بؤلونور: آ) راسیونال دلیل‌لردن (بورهان) ایستیفاده ائتمکله حقیقته جان آتان‌لار؛ ب) دیالکتیک تفکّور (جدل) اساسیندا حقیقتی اؤیرنن‌لر؛ ج) باشقالاریندان دینله‌مه یولو ایله بیلیک الده ائدن‌لر. قورانین  " اینسان‌لاری حیکمتله (توتارلی دلیل‌لرله)، گؤزل اؤیود-نصیحتله ربّی‌نین یولونا دعوت ائت، اونلارلا ان گؤزل صورتده موباحیثه  ائت " آیه‌سینی میثال گتیرن ابن رشد یوخاریداکی قروپ‌لاشدیرمانی دینی 145 متن‌لرله اساس‌لاندیرماغا چالیشیر. عومومی گؤتوردوکده، ابن رشدون اثرلرینده عاغیللا موقاییسه‌ده وحی‌یه اوستون‌لوک تانینیر. عاغیل بورهانا – راسیونال دلیل‌لره اساس‌لانیر، وحی ایسه، آیدن ده گؤروندوگو کیمی، عاغیلا، خیالا و حیس‌ّلره موراجیعت ائدیر. دئمه‌لی، قوران حقیقتین اینسان‌لارا راسیونال دلیل‌لرله – حیکمتله (فلسفه) چاتدیریلماسینی تصدیق‌له‌ییر. ابن رشد محمد پئیغمبرین بوتون بشریته گؤندریلمه‌سی فاکتینی میثال گتیرمکله ایدیعالارینی ساغلام اساس‌لار اوزرینه قالدیرماغی دوشونور؛ مادام کی پئیغمبر هر کسی حقیقتله تانیش ائتمک اوچون گؤندریلیب، ائله ایسه اونون قویدوغو قایدا-قانون‌لار (شریعت) آللاها (حقیقت) آپاران بوتون یوللاری، واسیطه‌لری احاطه ائدیر. " ...شریعتین مقصدی حقیقته دایر بیلیک‌لری اؤیرتمکدیر. اؤیرتمک ایسه ... تصوور و ایقرارلا مومکوندور. اگر شریعتین اساس مقصدی (حقیقته دایر بیلیک‌لری) هر کسه اؤیرتمکدیرسه، اوندا او، بوتون تصوور و تصدیق واسیطه‌لرینی احتیوا ائتمه‌لی‌دیر"  – دئین ابن رشد دینله فلسفه‌نین بیر-بیرینه ضید اولمادیغینی بیر داها ثوبوتا یئتیرمیش اولور.

متن لرین یوروملانماسی حاقیندا

  ابن رشدون فلسفه‌نی مودافیعه  ائدن مؤوقعیی اونون تأویل (یوروم) تعلیمینده ده حیسّ اولونور. ابن رشد بئله بیر مودعا ایله چیخیش ائدیر کی، عقیده مسله‌لریندن بحث ائدن بعضی دینی متن‌لرین یوزولماسی دین و فلسفه‌نین  " راضی‌لاشمادیغی "  مؤوضولاردا وحی‌له ذکانین  " همرأی‌لیگی "ینی تأمین ائده بیلر. همچنین تأویل تعلیمی  " کوتله "  و " سئچیلمیش‌لر "  تصنیفینده فیلوسوف‌لار صینفی نه ایمتیاز تانیماق مقصدی داشیییردی. ابن رشدون اثرلرینده دینین فلسفی مسله‌لره موناسیبتی آشاغیداکی شکیلده تصویر اولونوب: – ائله فلسفی مسله‌لر واردیر کی، دینده بو باره ده هئچ نه دئییلمیر؛ – بعضی مسله‌لرده دینین مؤوقعیی فلسفه‌نین مؤوقعیی ایله اوست-اوسته دوشور؛ – دینی متن‌لر و فلسفی تعلیم‌لر بیر سیرا مسله‌لرده فرقلی مؤوقع‌لردن چیخیش ائدیر. 

  اگر شریعتده بو و یا دیگر مسله حاقیندا هئچ نه دئییلمه‌ییبسه، اوندا فلسفی بیلیک‌لره موراجیعت اولونمالی‌دیر. ابن رشد بو یئرده حوقوق‌شوناس‌لارین فیقهی موقاییسه (قیاس) اساسیندا بیلیک‌لر تأسیس ائتدیگینی، یعنی ایجتیهادی میثال گؤستره‌رک، فلسفی اوصول‌لارلا دا عئینی شئیی ائتمگین مومکون‌لوگونو قئید ائدیر. اگر دین و فلسفه هر هانسی مسله‌ده عئینی مؤوقعدن چیخیش ائدیرلرسه، بو اونلارین تک حقیقتی ایفاده ائتدیکلرینی گؤستریر. موعین مؤوضولاردا دینله فلسفه‌نین عکس‌لیگینه گلینجه، ابن رشد تاویل تعلیمینه سؤیکنه‌رک  " عئینی آنانین ایکی سودامر قیزی "‌نی (72، 115) اورتاق مخرجه گتیریر. فیلوسوفا گؤره، " ...هر هانسی بیر مسله ده دینی بیلیک‌لر و بورهانین (راسیونال دلیل‌لرین) گلدیگی نتیجه‌لر بیر-بیرینه ضید اولدوقدا ...تک چیخیش یولو دینی بیلیک‌لرین یوزولماسی‌دیر "  (81، ییرمی، 260). ابن رشد موسلمان حوقوق‌شوناس‌لاری‌نین آیه‌لری یوزمالارینی دلیل گؤستره‌رک قئید ائدیر کی، فیلوسوف‌لار دا بونو ائتمک حوقوقونا صاحیبدیر. آما تأویل مورکّب عملیات اولدوغو اوچون عرب دیلی‌نین قراماتیک قایدا-قانون‌لارینا دریندن بلد اولماغی، بو و یا دیگر سؤزون، جومله‌نین ظاهیری معناسینی متافوریک اوصول‌لارلا دییشدیرمگی طلب ائدیر (72، 76)، دئمه‌لی، اونونلا آنجاق  " سئچیلمیش‌لر "  – فیلوسوف‌لار مشغول اولا بیلرلر. 

  ابن رشد حقیقت حاقیندا بیلیک‌لرین راسیونال دلیل‌لره (بورهان) – حیکمته، ظن و تخمینه – دیالکتیکه (جدل)، تخیوله – ریتوریکایا (موعیظه) اساساً کسب ائدیلدیگینی ایدیعا ائتدیگی اوچون قوران آیه لری‌نین یوزولماسینی تخیول و ظن راسیونال‌لیغا کئچید حساب ائدیردی. بونونلا بئله، او، آللاها، آخیرت و پئیغمبرلیگه دایر آیه‌لرین یوزولماسی‌نین یول‌وئریلمز اولدوغونو دئییردی. دیگر آیه‌لره گلینجه، اونلاری یوزارکن عرب دیلینه بیلمه درجه‌سی، خالقین شوعور سوییه‌سی نظره آلینمالی‌دیر. سوال یارانیر کی، اگر یوزولماسینی شریعتین قاداغان ائتدیگی و دینین عقیده احکام‌لاری ایله علاقه‌لی آیه‌لرین مضمونو فلسفی مودعالارا عکس اولارسا، نه ائتمک لازیمدیر؟ بیر-بیرینه ضید ایکی حقیقت مؤوجوددورمو؟ میصیرلی تدقیقاتچی زینب محمود الخضیری پروبلمی بو جور قویور: ابن رشد ارسطونون فلسفی تعلیمینی دینی متن‌لرله موقاییسه ده  " موقدس "  منبع حساب ائدیردیمی؛ ارسطو فلسفه‌سی و دینی متن‌لری بیر-بیری ایله عوض ائتمک مومکوندورمو؟ تدقیقاتچی گؤستریر کی، فلسفه و دین حقیقتین ایفاده واسیطه‌لری اولسا دا، اونون اؤزو دئییلدیر. دئمه‌لی، پروبلمین بو جور قویولوشو سهودیر. ابن رشد ارسطو فلسفه‌سیندن تاثیرلنسه ده، بو فلسفه‌نین بعضی مسله‌لرینه اعتیراض ائتمیشدیر.  " فصل ال-مقال "  آدلانان اثرینده کی  سطیرلر اونون ارسطو و یونان فلسفه‌سینه موناسیبتینی عکس ائتدیریر:  " اونلاردان (یونان فیلوسوف‌لاریندان – م.ائ.) بیزه گلیب چاتمیش بیلیک‌لرین صاف-چوروک ائدیلمه‌سینه اعتیناسیز یاناشماق عاغیل‌سیزلیقدیر. اودور کی بو (فلسفی ) ایرثی قییمت‌لندیرملی، شریعتین اساس‌لارینا ضید اولمایان طرفلرینی اخد ائتمه‌لی‌ییک " . 

  بو سطیرلردن او نتیجه‌نی چیخارا بیلریک کی، دینه ضید فلسفی بیلیک‌لره اعتیماد گؤسترمک اولماز. ابن رشد قورانداکی  " موتشابه "  (چتین آنلاشیلان، دقیق معناسی بیلینمه‌ین) و  " مؤحکم "  (معناسی آیدین، حؤکمو بللی) آیه تیپ‌لرینی باشا دوشمک باخیمیندان اینسان‌لاری ایکی قروپا آییریر. بئله کی عادی اینسان‌لار شرح ائدیلمه‌سی مومکون آیه‌لری یوزمامالی، ائلم اهلی‌نین تأویل (یوزما) اساسیندا گلدیگی نتیجه‌لرین ظاهیری طرفینه فیکیر وئرمه‌لی‌دیرلر. یوزولماسی مومکون آیه لری یالنیز بورهان صاحیب‌لری – فیلوسوف‌لار تأویل ائده بیلرلر. فیلوسوف‌لار دا اؤز نؤوبه‌سینده تأویل ائتدیکلری آیه‌لرین گیزلی مضمونونو خالق کوتله‌لرینه (عاوام جاماعاتا) آچیقلاماقدان چکینمه‌لی‌دیرلر. دئمه‌لی، قوران گئنیش کوتله‌یه، فلسفه ایسه سئچیلمیش‌لره خطاب ائدیر. بئله باشا دوشوروک کی، ابن رشد اینسان‌لاری  " سئچیلمیش‌لر "  و " کوتله‌لر "‌ه آییرماقلا دین و فلسفه آراسیندا اویغون‌لوق یاراتماغی مقصد گودموشدور.  

تاثیرلری

  دین و فلسفه آراسیندا اویغون‌لوق یاراتماق ایستیقامتینده ابن رشدون آتدیغی قطعیتلی آددیملار مسیحی غربینده عکس-صدا یاراتمیش، کیلیسا احکام‌لاری و بو احکام‌لاری مودافیعه  ائدن اسکولاستیک ایله موباریزه آپاران لاتین رشدچولوگونون فورمالاشماسینا سبب اولموشدو. نتیجه اعتیباری ایله، غربده مئیدانا چیخان  "‌ایکیلی حقیقت‌"  ایدئیاسی سهواً بو موسلمان فیلوسوفو ایله علاقه‌لندیریلمیشدی. قئید اولونمالی‌دیر کی، 19-20. عصر تدقیقاتچی‌لاری‌نین اثرلرینده  " ایکیلی حقیقت "  ایدئیاسی‌نین بانیسی کیمی ابن رشد گؤستریلیر. بعضی تدقیقاتچی‌لار (ایسمت بیرکان و س.)  " ایکیلی حقیقت "  ایدئیاسینی کیلیسا‌نین هم ابن رشده، هم ده غربلی آوئررویست‌لره قارشی ایره‌لی سوردوگو  " ان بؤیوک ایتیهام "  کیمی کاراکتریزه ائدیر، اونو کیلیسا‌نین  " بوتون دونیایا حؤکمران‌لیق "  آرزوسونو پوچا چیخاران، کیلیسا‌نی معنوی-اخلاقی تأسیساتا چئویرن  " قورخو "  اولاراق نظردن کئچیریرلر (47، 62)؛ بو نؤقطه‌یی-نظره گؤره،  " ایکیلی حقیقت "  کیلیسا‌نین نظرینده  " دهشتلی شئی "  ایدی. اصلینده،  " ایکیلی حقیقت "  ایدئیاسینی دینله فلسفه‌نین عکس‌لیگی پروبلمی‌نین حلی ایستیقامتینده آتیلمیش سهو آددیم حساب ائتمک مومکوندور. 

  میصیرلی تدقیقاتچی زینب محمود الخضیری یازیر: " ابن رشدون دین و فلسفه آراسیندا اویغون‌لوق تاپماق پروبلمینه حصر ائدیلمیش فلسفی تعلیمی‌نین تدقیق ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده یارانان منظره بودور کی، او، دینی و فلسفی تظاهور فورمالارینا صاحیب تک حقیقت ایدئیاسینا اینانیردی "  (166، 134). ابن رشدون سؤزوگئدن ایدئیانین مؤلیفی اولمادیغینی ایدیعا ائدن تدقیقاتچی‌لار دا (هنری کوربن، ائ. رنان و س.) واردیر. بیز ده بئله حساب ائدیریک کی، ابن رشد ایکیلی حقیقت ایدئیاسی‌نین مؤلیفی دئییلدیر. ایدیعامیزی اساس‌لاندیرماق اوچون اوّلجه ایکیلی حقیقتین نه اولدوغونو ایضاح ائتمه‌لیییک. ایکیلی حقیقت فلسفه و ایلاهیات حقیقت‌لری‌نین قارشی‌لیقلی صورتده بیر-بیریندن آسیلی اولماماسی باره ده اورتا عصرلرده مئیدانا چیخمیش ایدئیادیر (3، 177). گئنیش معنادا، ایکیلی حقیقت بو و یا دیگر مسله اطرافیندا فلسفه‌نین گلدیگی نتیجه‌لرین مؤعتبرلیگی ایله یاناشی، دینین ده همین مسله حاقیندا تقدیم ائتدیگی مودعالارین دوزگون‌لوگونو قبول ائتمک،  " آللاهین کلامینی ارسطونون ایدئیالاری ایله عئینی‌لشدیرمک " دیر (47، 62). گؤسترمیشدیک کی، ابن رشد یارادیجی‌لیغیندا دین و فلسفه واحید حقیقتی ایفاده ائدن آیری-آیری ساحه‌لر کیمی نظردن کئچیریلیر. بونونلا علاقه‌دار اولاراق پروبلمی آشاغیداکی کیمی قویماق اولار: ابن رشد طرفیندن دین و فلسفه‌نین حقیقتی ایفاده ائدن آیری-آیری ساحه‌لر کیمی نظردن کئچیریلمه‌سی ایکی حقیقتین مؤوجودلوغو معناسینا گلیرمی؛ اگر حقیقت ایکی‌دیرسه، اوندا اونلار بیر-بیری‌نین عئینی، یوخسا عکسی‌دیر؛ اگر بیر-بیری‌نین عکسی‌دیرسه، اوندا ایکی ضیدیت تک حقیقتی نئجه ایفاده ائده بیلر؛ یوخ، بیر-بیری‌نین عئینی‌دیرسه، نه اوچون فرقلی فورمالاردا تظاهور ائدیر؟ بو سوال‌لاری عقلی ایرادین ایفاده سی حساب ائتمکله یاناشی، اونلاری جاواب‌لاندیرماماق حوقوقونا صاحیب اولدوغوموزو بیلدیریریک. چونکی ابن رشدون فلسفی اثرلرینده بو سوال‌لاری دوغوراجاق نوانس‌لار مؤوجود دئییلدیر؛ ابن رشد فلسفه و دینی عئینی حقیقتین ایفاده واسیطه‌لری حساب ائتمیش، بو واسیطه‌لرله کسب ائدیلن بیلیک‌لرین بیر-بیری ایله ضیدیت تشکیل ائتمه‌دیگینی گؤسترمکله  " حقیقت حقیقته عکس دئییلدیر "  نتیجه‌سینه گلمیشدیر (72، 75). 

اثرلری

  ابن رشد طیبه عایید  " کولّیات "  آدلی انسیکلوپدیک اثر یازمیش، سونرالار بو اثر لاتین دیلینه ترجومه ائدیله‌رک (Colliget) اوزون مودّت اورتا عصرلر اوروپا بیلیم‌یوردلاریندا تدریس اولونموشدور. بوندان علاوه  ابن رشد آنتیک دؤور یونان طبیبی جالینوسون اثرلریندن عیبارت مونتخابات حاضیرلامیش و ابن سینانین " قانون فی الطب"  (طبابت قانون‌لاری) اثرینه شرح یازمیشدیر. 

  فلسفه ساحه‌سینده ابن رشد ارسطو و افلاطونون اثرلرینه دَیرلی علمی شرح‌لر وئرمیشدیر. اؤز اثرلرینه گلدیکده ان موهوم فلسفی اثری اولان " تهافت التهافت"و (تکذیبی تکذیب‌ ائتمه) غزالی‌نین ارسطو فلسفی مکتبی‌نین تنقیدینه جاواب اولاراق یازمیشدیر. بئله کی، غزالی اؤزونون  " تهفوت الفلسفه "  (فلسفه‌نی تنقید) اثرینده ارسطو فلسفه‌سی‌نین، خوصوصیله ابن سینانین ارسطوه وئردیگی شرح‌لرین ایسلام فلسفه‌سینه ضید اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. ابن رشدون دیگر اثرلری  " فصل المقال "  و  " کتاب الکشف " دیر. بیرینجیده ابن رشد فلسفی آراشدیرمالارین ایسلام قانون‌لاری چرچیوه‌سینده مومکون اولدوغونو ثوبوت ائدیر. منطیق و متافیزیه دایر اثرلری ایسه گونوموزه دک گلیب چیخمامیشدیر. 

  ابن رشد ارسطو فلسفی سیستمینی ایسلاملا اوزلاشدیرماغا چالیشیردی. ابن رشده گؤره دین و فلسفه (علم) آراسیندا هئچ بیر ضیدییت یوخدور، عکسینه بونلار عئینی و واحید اولان حقیقته موختلیف یاناشمالاردیر. او، کایناتین سونسوزلوغونا اینانیردی و روح آنلاییشینی  " فردی "  و " ایلاهی "  اولماقلا ایکی قروپا آییریردی. ابن رشد  " حقیقت تعلیمی "  آنلاییشینی دا ایکی کاتقوری‌یه آییریردی: دینه و ایمانا اساس‌لانان حقیقت تعلیمی و فلسفه‌یه، علمه اساس‌لانان حققیقت تعلیمی. 

  ابن رشد غربده ارسطو فلسفه‌سینی اوروپایا تقدیم ائتمه‌سی سببیندن حؤرمتله آنیلیر. بئله کی، 1150-جی ایلدن اول اوروپادا ارسطوین لاتین دیلینه یالنیز بیر نئچه ترجومه اولونموش اثری معلوم ایدی. یالنیز ابن رشدون ارسطونون اثرلرینه وئردیگی شرح‌لرین اون ایکی عصردن اعتیباراً ترجومه ائدیلمه‌سی ایله اورتا عصرلر اوروپاسی بو اثرلرله تانیش اولا بیلدی. اثرلری‌نین یهودی دیلینه ترجومه‌لری یهودی فلسفی دونیاگؤروشونه و عئینی زاماندا ایسلام فلسفه‌سینه ده اهمیتلی تاثیر گؤسترمیشدیر. او، " فصل المقال "  (یئکون تراکتات) اثرینده قورانین تحلیلینده اساس معیار کیمی موختلیف منبع‌لردن گلن حدیث‌لردن چوخ، آنالیتیک یاناشمایا اوستون‌لوک وئریلمه‌سی تکلیفینی ایره‌لی سوروردو. بو اثرده دینی فلسفه‌دن آییرماقلا ابن رشد موعاصیر غربده تطبیق اولونان دینی دؤولتدن آییران دونیوی‌لیک پرینسیپی‌نین ایلک یارادیجی‌سی ساییلیر. افلاطونون " جومهوریت "نه وئردیگی شرح ایسه اورتا عصرلر اوروپا فلسفه‌سی‌نین اساس ایستیناد ائتدیگی منبع کیمی ایستیفاده اولونوردو. 

  ابن رشد همچنین آتلانتیک اوقیانوسونون‌ دیگر ساحیلینده قورونون اولماسی فیکرینی ایره‌لی سورن ایلک عالیم‌لردن بیری ساییلیر. 

قایناق‌لار

•  محمدوف ائ. ن. اورتا عصر ایسلام فیکرینده دین و فلسفه. آمعا ض. بونیادوف آدینا شرق‌شوناس‌لیق اینستیتوتو. باکی: ایدراک، 2019، ص. 138-134.
•   ملیکوف علأالدین.، ابن رشدون دین فلسفه‌سی، دینی آراشدیرمالاری ژورنالی، آذربایجان ایلاهیات اینستیتوتو، باکی، 2018، №1، ص.34-68.