شیخ صفی‌الدین اردبیلی
شیخ صفی‌الدین اردبیلی (شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی، شیخ صفی‌الدین اسحق، شیخ صفی، ابوالفتح) (یاشاییش: ۱۳۳۴-۱۲۵۲میلادی) عاریف، صوفی، عالیم، طریقت شئیخی، عابید، صفویلر سولاله‌سی‌نین بانیسی، شاه اسماعیل خطایینین اولو باباسی.
صفی‌الدین اردبیلی | |
|---|---|
 | |
| شخصی | |
| دوغوم | ۱۲۵۲ میلادی |
| اؤلوم | ۱۳۳۴ میلادی |
| دین | ایسلام، (صوفیلیک)[۱][۲] |
| Senior posting | |
| Predecessor | شیخ زاهد گیلانی (زاهئدیه) |
| Successor | شئیخ شئیخ صدرالدین اردبیلی (اوغلو) |
شیخ صفی الدین کیمدیر
دَییشدیرسلطان شیخ صفی الدین، ابوالفتح اسحاق بن امین الدین جبرائیل کلخورانی اردبیلی، اردبیل شهری‌نین یاخینلیغیندا یئرلشن کلخوران کندینده، هیجری یئددینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا، بعضی آراشدیرمالارا گؤره ۶۵۰ – نجی ایلده، دونیایا گلمیش و ۷۳۵ هـ . ق. (۱۳۳۴ .م) ده اردبیلده وفات ائتمیشدیر. صفی الدین، اوشاقلیغیندا دینی تربیت گؤرموش، وقارلی و متین و مقيّد بؤیوموشدور. معتبر قایناقلاردا اونون بئشینجی جدّی فیروز شاه قیزیل باش آدلانیر. فیروز شاهین اوْغلو عوض، عوضین اوْغلو محمد و محمدین اوْغلو صلاح الدین، و اونون اوْغلو امین الدین جبرائیل، صفی الدینین جدّلری ایدیلر. شیخ امین الدین جبرائیل، قوجا کمال الدین عربشاه اردبیلینین مریدی ایدی و زمانه‌سی‌نین تقوالی عالیملریندن اوْلان اردبیلین یاخینلیغیندا باری کندینده یاشایان جمال الدین باروقی نین عصمتلی قیزی دؤلت خاتون ایله ائولنمیشدیر. صفی الدین اسحاق، بۇ عصمتلی و تقوایا معروف اوْلان آنانین بئشینجی اوشاغی ایدی. بۇ تقوالی خانیم،صفی الدیندن سوْنرا، ایکی اوغلان‌دا دونیایا گتیرمیشدیر. امین الدین جبرائیلدن آلتی اوغلان و بیر قیز دوغموشدور. اونلارین اوغلانلاری‌نین آدلاری بئله ایمیش: محمد، رشید الدین، اسماعیل، صفی الدین، یعقوب و فخرالدین. امین الدین جبرائیل دونیادان کؤچنده، صفی‌الدین آلتی یاشیندا ایدی. آناسی اونو، باشقا اوشاقلاری کیمی درین احساسلی و تقوالی و دینی خصلتلره صاحیب بؤیودور. آناسی دؤلت خاتون ساوادلی تورک خانیمی ایدی و شعر یازاردی. او، فارسجا و عربجه ده بیلرمیش. صفی الدین تورکجه‌میزی و عربجه‌نی ئوز آناسی یانیندا اوخوموش و یئنی یئتمه ایکن قرآنی حفظ ائتمیشدیر، قرآن تفسیرینی ئوز آناسیندان ئویره‌نن صفی الدین، گنج ایکن آناسی‌نین توصیه‌سی و اذنی ایله شیرازا گئدیر که شیخ نجیب الدین بوزگوش شیرازی یانیندا درسه دوام ائتسین. او شیرازا یئتیشنده، شیخ نجیب الدین وفات ائتمیشدی. شیرازدا بیر چوْخ درویشلر و عالیملر ایله گؤروشور. اورادا، شیخ سعدی ایله‌ده معاشرت ائتمیش و لاکین سعدی‌دن اینجیمیش و اونون تقدیم ائتدیگی دیوانی‌دا قبول ائتمه‌میشدی شیرازدا شیخ نجیب الدین اوْغلو ظهیرالدین بوزگوش اوْنا دئدی که:«سنی زاهد گیلانی راضی سالا بیلر.» صفی الدین اسحاق دؤرد ایل اردبیلدن اوزاق قالدیقدان سوْنرا، شیخ زاهد گیلانی‌نین یانینا گئتدی. او زامان شیخ زاهد آلتمیش یاشیندا ایدی. شیخ صفی ایگیرمی ایکی ایل اونون یانیندا قالدی. گیلک دیلینی‌ده اورادا ئویره‌ندی و اونون قیزی بی‌بی فاطمه ایله ائولندی و اوْنا فاطمه خاتون لقبی وئردی. شیخ زاهد ئولدوکدن سوْنرا، شیخ صفی ئوز شهری اردبیله قاییتدی و عؤمرونون سوْنونا قده‌ر آنا وطنده یاشادی، چوخلو عالیم و عارف تربیت ائتدیکدن سوْنرا، او زمانین دانشگاهی اوْلان، ئوز زاویه‌سینده دفن ائدیلدی.[۳]
دوغوم
دَییشدیر۱۲۵۲-جی ایلده (۶۵۰ هیجری) اردبیلده آنادان اوْلموشدور. آتاسی امین الدین جبراییل خواجه کمال‌الدین عربشاهیدیر. صوفی دایره‌لرینده اونو یئددینجی شیخ، ایمام موسا کاظیمین ۲۱-جی نسلیندن (میلادی ۷۵۴-۸۰۰) حساب ائدیردیلر. شئیخین بئشینجی اولو باباسی فیروزشاه قیزیل‌باش او سولاله‌دن، اردبیله گلن و بورادا مسکن‌لاشان اولینجی شخص حساب اوْلونور. منبعلر فیروزشاهین اوْغلونون "وز"، "وز" ین اوْغلونون "موحممد"، موحممدین اوغلونون "صلاحدالدین"، صلاحدالدین اوْغلونون "امین الددین"، امین الددین اوْغلونون ایسه "صفی الددین" اوْلدوغونو قئید ائدیرلر.
تحصيلات
دَییشدیرآتاسینی اوشاق یاشلاریندان ایتیرن صفی ایبتیدای تحصیلینی اونون دینی داوامچیلاریندان آلمیشدیر. او، دینی علملرین اساسلارینا یییله نیر، آنا دیلیندن باشقا فارس، عرب، گيلك و مونقول دیللریند ده سربست دانیشماغا باشلاییر.
گنجلیک
دَییشدیرایییرمی یاشیندا تحصیلینی آرتیرماق اۆچون شیرازا گئدن صفی بورادا مشهور ایلاهیاتچی عالیملردن "روکن الددین بئیضوی"، "میر عبدوللاه" و باشقالاریندان درس آلیر. ائله کی رسالات شیخ صفی کیتابیندا یازیلیر [۴]، شیخ صفی یالنیز بیر کره شیرازدا سعدی ایله گؤروشو اولو کی ائله بیل ایلگیلی گؤروش اولمور.[۵] موعلیمی "میر عبدوللاه" ین مصلحتی ایله ايییرمی بئش یاشیندا مشهور گیلان شئیخی هاجی الد-دین زاهیدین(هیجری-615-700) موریدی اولور. شئیخ صفی اد-دین 25 ایل طلبه کیمی اونون یانیندا قالیر.
صوفیلیک
دَییشدیر"هاجی اد-دین زاهید"ی آذربایجانداکی صوفی طریقتی اولان "سوهروردی" ایله موناسیبتلر ساخلایان گزرکی درویش ایدی. اونون اصل آدی "تجاددین ایبراهیم بی رؤوشان"دیر. ۰، ۱۲۱۵-جی ایلده لنکرانین یاخینلیغیندا اولان "سییاور" کندینده آنادان اوْلموشدور. اونو همین ویلایتده اوْلان "خالاناگیران" ("خایلاکاران") کندینده دفن ائتمیشدیلر و اونون شرفینه همین کندین آدینی شیخاکئران دییشمیشدیلر. اونون قبری اوسته توربه تیکیلمیشدیر، بۇ یئر خالقین موقدس زیارتگاه یئری اوْلموشدور. بۇ توربه نی شئیخ حئیدر (شاه ایسماعیلین آتاسی) و شاه عابباس زیارت ائتمیشلر. شئیخ زاهیدین قیزی ایله ائولنن صفی شئیخین وفاتیندان (۱۲۹۴) سوْنرا اونون یئرینده "صفویییه طریقتی"نین رهبری اولور . ۳۵ ایل ایرشاد و تعلیماتلارلا مشغول اولور و بیر چوخ طلبه یئتیشدیریر. "شئیخ صفی"نین عؤمرونون داها فایدالی و تاثیرلی دؤورو محض همین ایللر اولموشدور. اونون شؤهرتی آز زاماندا بوتون "شرق دونیاسی"نا، "شرقی روما"یا، "سورییا"یا، "هیندیستان"ا یاییلدی. شرقده اورفان و دین ساهه سینده یئگانه شخصیت کیمی تانینان شئیخ صفی بوتون مذهب و طریقتلره مورشید و اوستاد اولا بیلمیشدیر.
اردبیلده صفویلیک قورولما کوکلری
دَییشدیراردبیلین دارول-ایرشادی (دارالارشاد) (هیدایت ائوی) گئنیش بیر اراضییه معنوی اوجاق اولموش و بو اوجاغین باشیندا شئیخ صفی دورموشدو. شئیخ تام باجاریغی ایله تقیییه پرینسیپینه عمل ائده رک ائله بیر دونیاگؤروشه مالیک ایدی کی، آیری-آیری ایسلام مذهبلری و طریقتلری ده اونون معنوی خزینه سیندن قیدالانا بیلیردی. صفوی طریقتی اؤزون مخصوس بیر تشکیلاتین واسیطه سیله تبلیغ اوْلونور و اوزاق یئرلرده اولان نوماینده لره چاتدیریلیردی. بو تشکیلاتین باشیندا " پیر " ، یاخود " مورشید " دوروردو. اساس ایش مورشید (موللیم) ایله "مورید"لر (تلبه لر) آراسیندا واسیطه چی رولو اوینایان خلیفه نین اوزرینه دوشوردو. خلیفه هر طایفانین سوفیلرینه باشچی اولماقلا برابر، هم ده رهبرله بیرباشا علاقه ده اولوردو. خلیفه لر و سوفیلر تابئچیلیکده اولان جاماعاتلا رهبر آراسیندا ائله مؤحکم علاقه یاراتمیشدیلار کی، بو علاقه گوندن-گونه گئنیشلنمکده و مؤحکملنمکده ایدی.
صوفیلیکدن سیاسته
دَییشدیراکثر حاللاردا سیاسته قاریشمایان بو سیستم شئیخ جونئیده کیمی داوام ائتمیشدی. آما دارول-ایرشادشئیخ جونئیددن باشلایاراق سیاسی مثله لرله ده ماراقلانماغا باشلادی. اوزون مودت تشکیلاتا رهبر اولان اردبیل پیری بو تشکیلاتدان نینکی طریقتی و ایدئولوژی مثله لر اۆچون ایستیفاده ائتدی، هم ده اورانی بؤیوک بیر حربی و سیاسی تشکیلاتا دا چئویردی. سیاستله طریقت بیرلشه رک صفویییه ایدئولوگییاسینی فورمالاشدیردی. بونونلا شئیخ صفی نین فورمالاشدیردیغی شییزم-سوفیزم ایدئولوگییاسی ماهیتی اعتیباری ایله سیاست و حاکیمیتدن اوزاق قالا بیلمزدی و ایستر-ایسته مز دارول-ایرشادا رهبرلیک ائدن پیر سیاسی حرکاتلارا دا قوشولمالی ایدی. شئیخدن سوْنرا بیر-بیری نین آردینجا صدرالدین، خواجه عيایبراهیم، شئیخ جونئید، شئیخ حئیدر و نهایت شیخ اسماعیل ردبیل دارول-ایرشادینا رهبرلیک ائتمیشلر.
وفات
دَییشدیر
شئیخ صفی اد-دین 1334-جو ایلده اردبیل شهرینده دونیاسینی دییشیر و بورادا دا دفن اوْلونور. اونون مزاری نین اوزرینده توربه قورولور، اطرافیندا مسجیدلر، کاروانسارایلار، مدرسه لر، یاشاییش ائولری سالینیر. بورادا بؤیوک بیر مدنی مرکز یارانیر. شاه ایسماعیل دا داخیل اولماقلا صفوی شئیخلریندن بیر چوخو بورادا دفن اوْلونور. همین مرکزین تیکینتی و برپا ایشلری فاصیله سیز اولاراق داعوام ائدیر. نهایت، 14 اونجو عصرده شاه تهماسیبین حاکیمیتی دؤورونده (1524-1576-جی ایللر) همین مقبره اؤز ایندیکی شکلینی آلیر. صفویییه طریقتینین رهبری قیسمینده شئیخ صفی اد-دی نین ایلک واریثلری صدرالدين موسا (1334-1392/3) و شئیخ خاجه علی (1392/3 -1429) اولموشدور. صفی اد-دی نین نتیجه سی "یبراهیم شئیخشاه"دان (1429 -1447) باشلایاراق ردبیل شئیخلری رئال، دونیوی حاکیمیتی ده اله کئچیریرلر. شئیخ ایبراهیم شئیخشاه ردبیل حاکیمی اولور، سوْنرادان "شئیخ اسماعیل" (1486-1524) اولجه آذربایجاندا، سوْنرا هم ده ایراندا یئنی قیزیلباشلار دؤولتی نین و بۇ دؤولتین تاخت-تاجیندا صفویلر سولاله سی نین اساسيني قویور.
اتنیک منسوبیتی
دَییشدیرشئیخ صفی الددین اردبیلینین اتنیک منشایی و اصل و نسب مساله سی ایندییه دک تاریخچیلر آراسیندا موباحیثه موضوعسو اوْلموشدور. بۇ مساله نی آیدینلاشدیرماغین مورککبلییی اونونلا علاقه داردیر کی، صفویلرین اوزاق اجدادلاری باره ده معلوماتلاری اوزونده عکس ائتدیرن یئگانه منبع "توککول ایبن-ی ایسماعیل ایبن-ی بزّازین " (توكل ابن اسماعیل ابن بززاز) "صفوه الصفا" ( " صافلیغین صافلیغی " ) آدلی آگیوقرافیک اثریدیر.
صفوی تاریخچیلر شئیخ صفی الددینی یئددینجی شیعه ایمامی موسی کاظیمین 21-جی نسلیندن حساب ائدیردیلر. لاکین احمد کسروی " صفوه الصفا " اثری نین موقاییسه لی تدقیقی ایله مشغول اوْلموش و بئله بیر نتیجه یه گلمیشدیر کی، صفویلرین اجدادلاری هئچ ده سئییدلر (موحممد پئیغمبرین) نسلیندن اوْلانلار دئییللر و اونلارین نسیل شجره سینی سوْنرالار صفوی تاریخشوناسلاری اویدورموش و ایبن-ی بززازین اثری نین متنینه داخیل ائتمیشلر.[۶] احمد کسروی شئیخ سفی نین عربلرله علاقه سی نین اولمادیغینی ثوبوت ائتدیکدن سوْنرا اونو تورک ده حساب ائتمیر و کورد منشالی اوْلدوغونو سؤیله ییر. دیگر ایران مؤلیفلری اونون صفویلرین کورد منشالی اوْلدوغو باره ده کی احتیمالینی شکسیز حقیقت کیمی قلمه وئریر و بونونلا دا بوتون صفویلر سولاله سینی ایرانلیلاشدیرماغا سی گؤستریرلر. بعضی آوروپا مؤلیفلری ده بۇ فیکیری مودافیعه ائدیرلر. تورک مؤلیفی ذکی ولیدی توقان دا صفویلرین منشایینه حصر اولونموش مقاله سینده اونلارین کورد منشالی اوْلدوغونو اساسلاندیرماغا جهد گؤستریر، " کورد اصیللی شئیخین " نسیلی نین سوْنرادان " تامامله تورکلشدیگینی " یازیر.[۷] البته، زکی ولی وقان یانلئش دوشونموش، زیرا او کسرویه دایاناراق بۇ سوزی دیمیشدی، اما کسروی اون کرد اولمادیغنی اثبات ائتمیشدی.
لاکین و.و.بارتولدون سولاله نین تورک منشالی اولماسی باره ده سؤیله دیگی فیکیر داها مؤعتبردیر و منبع معلوماتلاری ایله تصدیق ائدیلیر. عالیم بۇ سولاله نین ائپونیمی و بانیسی شئیخ صفی الددین و اونون نسلیندن بحث ائدرکن گؤستریردی کی، " بو اردبیل شئیخلری، شوبهه سیز، فارس دئییل، تورک منشالیدیرلر" "[۸] ای.پ.پئتروشئوسکی ده عئینی فیکری سؤیله میشدیر: " ایلک صفوی شئیخلری اردبیلده یاشامیشلار، اونلارین دوغما دیلی آذربایجان دیلی اوْلموشدور " "[۹][۱۰] هاننا سوهروئیده یه گؤره " صفوه الصفا " اثرینده هامی صفی یه تورک کیمی موراجیعت ائدیر: " ائی پیری-تورک " ( ائی تورک موقدسی)، " تورک گنجی " ، " تورک اوغلو " و بۇ سببدن ده اونون تورک اوْلدوغو شوبهه دوغورمور[۱۱] م. آبباسلی شئیخ صفی الددینین تورک منشالی اولماسی حاقدا زنگین ماتئریال توپلامیشدیر. شئیخ صفی الددین اردبیلی منشاجه آذربایجان تورکلریندن[۱۲][۱۳][۱۴] اوْلان آدلی-سانلی عالیم، شاعیر، صفویییه طریقتی نین بانیسیدیر. صفویلر سولاله سی نین ازلدن کورد، یاخود ایران منشالی اولماسی حاقینداکی احتیمال داها مؤعتبر منبعلرین معلوماتلارینا اساسلانمیر. هم ده شئیخ صفی الدینین تورک ائتنوسونا منسوب اولماسی، چتین کی، شوبهه دوغورا بیلر
شعرلری
دَییشدیرائی رؤونقی - باهار! گولموسن، نسن؟
ائی ایختییاری الدن آلان، مولموسن، نسن؟
دؤوری یوزونده سبزئیی-خطین گؤرن دئییر:
رئیحان، بنؤوشه، سوسه نی-سونبولموسن، نسن؟
خوش جنگجو گلیر گؤزومه قاشو کیپریگین،
ائی گؤزلری حرامی-قراقوموسن، نسن؟
ائی کؤنلومون خرابه سی، آهولر اویلاغی،
دیوانه لر یاتاغی مگر چؤلموسن، نسن؟
افغانو-آه دور گئجه-گوندوز ایشین صفی،
قومرویموسن بۇ باغیده، بولبولموسن، نسن؟
- گلتور
قیلینج باغی دوتوبدور گؤزلریم، ساقی، کدو گلتور،
ووروبدور تپمه جه ن خوم قانیندان بیر سبو گلتور.
لاله دوداقلار سینمده آچیلمیش،
گؤزوم قانینی اولماز باغلاماق جامی دولو گلتور.
- آغلارلار
آغاجلار سارماشیب قددیندن آیری زار آغلارلار،
سیزیلدارلار پریرولر کیمی تکرار آغلارلار.
- سئویشمکلر
گؤیرچین یوللادیم، یازدیم سنه سندن شیکایتلر،
قولوندا اول قانادلاردیر باشی باغلی کیتابتلر.
اونودما عاشیقی، نامئهریبان اولما، منیم جانیم،
ایشیقسیز سروه اوخشارلار وفاسیز سروقامتلر.
سنی تانری، نئجه سندن شیکایت ائتمگیم آخیر،
هانی اول نازلی باخماقلار، هانی گیزلین ایشارتلر.
هانی ظالیم، هانی گؤزوم، هانی کافیر، هانی جانیم؟
سئویشمکلر، باریشماقلار، تپیشمکلر، قوجوشماقلار!
- نئیلر
اولان حاقق یادی بیرله قایغیسیز دیوانه، کس نئیلر،
قیلینج الینده م’نی چاغیران ار، دادرس نئیلر.
سینیق کؤنلوم نوا دوتمازسا، اسکیم فؤوجو کسیلمز،
بؤیله آغیر قارالی کاروان سؤوتی-جرس نئیلر.
چکن کؤکسون شیکافیندان منیم بیدرد کؤنلومنی،
بو قانلی بحر قارشیسیندا زنگی وار، سس نئیلر.
دنیز مودرار اولماز ایت سو ایچماغیندان، ائی عاریف،
حاقیقت آنلییان آری کؤنوللرده هوس نئیلر.
- جانان اولور
جان قیلاندا جیسم ترکین محرمی-جانان اولور،
قوش یوواسیندان آذاندا همده می – شئیتان اولور.
- آشییان ائیلر
حبیبیم نازدان لئیلینی آنجاق پاسیبان ائیلر،
منیم کؤنلوم قوشو مجنون باشیندا آشییان ائیلر.
- بئنگاللنمیش
تۇتور کؤنلومدن آتش لاللنمیش،
باشیمدان دود قالخار حاللنمیش،
کئییک کیمی چوروموش کوکرن ناز،
باخیش دورنا کیمی دونباللنمیش.
تؤکولموش زولفی یاغی تک قوجاغه،
ایچیب هیندولری بئنگاللنمیش.
- قاچین
عشق زنجیریمی اوزدو، یول آچین،
اوی اوشاقلار! اولولو گلدی، قاچین!
- خار اولسون
منی خار ائیلیین گؤزلرده، یا رب، خارو زار اولسون،
دئمم کیم مندن آرتیق، من کیمی گؤزلرده خار اولسون.
- مؤوزون-مؤوزون
قویدو اوز کؤنلومه قم لشکری هامون-هامون،
قارا بایداغلی الملر اوجو گولگون-گولگون،
چاغیریردیم قاتی آواز ایل: - لئیلی، لئیلی!
داغ سس وئردی جاوابیندا کی: - مجنون، مجنون.
گؤزلریمدن یانا اود توتلادی دوزخ-دوزخ،
جیگریمدن یانا قان قاینادی جئیهون-جئیهون،
بو نه ویرانه کؤنولدور، صفی، ائی وای، ائی وای!
سرولر وار ایدی بۇ باغیده مؤوزون-مؤوزون.
- یاتیش
بو نه جیلوه دیر، نه قامت، نه رویش یئریشدورور بو،
نه رویش یئریشدورور بو، نه گؤزل رویشدورور بو؟
بو نه نازلی سورمه دیر های، بۇ نه قانلی قمزه دیر وای،
بو نه گؤزدورور، نه کیپریک، نه قییا باخیشدورور بو؟
آغیزینی اؤپمک اولماز، دوداغینی اممک اولماز،
اورگیمی قان ائلرسن، نه بلا گولوشدورور بو؟
منه گر یاناشا اول گول، سومویوم کویوب اولار کول،
کی توتوشموش اوددورور او، قوروموش قامیشدورور بو؟
بو نه هوسندور، نه آفت، بۇ نه شورو نه قییامت،
بو نه عشقدیر، نه مؤحنت، نه خطرلی ایشدورور بو؟
آغاریب باشیمدا توکلر، قاپیسیندا اوْلدوم ابتر،
دئمه دی او نازلی دیلبر کی بیزیم گوموشدورور بو؟
سفینین سؤزون اینانما، سن اونون اودونا یانما،
اؤزونو اویاق سانما، کی یامان یاتیشدورور بو؟
- قانلی پییاله
گؤی گولدو، بولود آغلادی، ائی شانلی پییاله،
سالدی منی مئی شؤوقونه بۇ قانلی پییاله.
اول دم کی دیلیم دوتمایا، ساقی، کرم ائیله،
آللاهی سئورسن، منه بیر جانلی پییاله.
- واللاهی، بیللاهی
دئمین کیم دردیمی بیلمز، بیلیر واللاهی، بیللاهی،
دئسه بیلمم، اینانمایین، آلدادیر واللاهی، بیللاهی.
دئدین هرگیز منیم کؤنلوم سنینله مئهریبان اولماز،
دئمه ظالیم، دئمه کافیر، اولور واللاهی، بیللاهی.
قییا باخگج، تبسسوم نازیک ائتگج ایلتیفات ائیله،
منی آخیر بۇ ظالیم اؤلدورور واللاهی، بیللاهی.
دئیین مجنون گلیبدیر شهره، ائودن چیخ تاماشا قیل،
اوشاقدیر نازه نینیم، آلدانیر واللاهی، بیللاهی.
سفینی قویما یالقیز، گئتمه، گئتمه، گئتمه، گل، گل، گل،
یازیقدیر، باشینا دؤنوم، اؤلور واللاهی، بیللاهی.
- آیاق چکمک
دوست کویوندان آیاق چکمک منه چوْخ آر ایدی،
ایتلری بیرله سوروندوم تا سوموگوم وار ایدی.
وار ایدی بیر گون کی، بد خوبانیملا وار ایدی،
گولسه ایدیم من گولردی، آغلاسام آغلار ایدی،
ایچدیگیم قان، یئدیگیم قم، راهتیم آزار ایدی.
- غریبه م
اوز گیزله مه گون تک قارا چادیر یییه سی های،
آخشام آرایا گیردی، غریبه م، نئیلگیم وای.
- شهلا کیمی
یار دوداغین امر قارشیدا هلوا کیمی،
باخا-باخا آغلارام نرگیسی شهلا کیمی.
- شؤ’له
گونش بیر شؤ’له دیر ابلق باشیمدان،
فلک بیر لاله دیر قانلی یاشیمدان،
بو دریا گؤز کی، لؤلؤدن گول آچیر،
بولودلودور هاوالانمیش یاشیمدان.
لوغت
دَییشدیریوخاریداکی شعرلرده کی بعضی سؤزلرین آذربایجانجا معناسی:
کدو – قاباق، بالقاباق
سبو – بارداق، کوزه
خوم – کوپ
زار – ناله ایله؛ چاره سیز
پریرو – پری صیفتلی، پری اوزلو؛ گؤزل
کیتابت – یازیلار؛ بورادا مکتوبلار م’ناسیندا
بیرله – بیرلیکده، بیر یئرده
دادرس – دادا چاتان، فریادا یئتیشن
فؤوج – دسته، جاماعات
سؤوتی-جرس – زینقروو سسی
شیکاف – چات، یاریق؛ یاران، پارچالایان
آری – تمیز، صاف
آشییان – یووا، سیغیناجاق، مسکان
پاسیبان – گؤزتچی؛ کؤمک ائدن
تۇتور – بورادا اود توتماق، آلیشماق م’ناسیندا
دود – توستو
اولولو – آل آروادی، هولولو
هامون – چؤل، سهرا
بایداق – بایراق
گولگون – قیزیل گول رنگی؛ آل، قیرمیزی
قاتی – برک، مؤحکم
دوزخ – جهننم
مؤوزون – یاراشیقلی؛ سرخوش، مست
شور – قالماقال، عشق، سئوگی
ابتر – بورادا قویروغو کسیک هئیوان، ایت م’ناسیندا
دئمین – دئمگین، سؤیلمیگین
خوبان – گؤزل
کوی – بورادا کوچه، محلله، یئر م’ناسیندا
ابلق – آلا-بولا، آلاجا
لؤلؤ – اینجی، دورر
آیریجا باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ سید ضیاءالدین سجادی، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، 166.
- ^ Shaykh Safi al-Din Ardabili, Oxford Reference
- ^ صفی الدین اردبیلی، اسحاق بن جبرائیل. قارا مجموعه (شعرلر، سؤزلر، اؤیودلر و منقبه‌لری)، تدوین ائدن: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، ۱۳۸۷، ص ۲۵.
- ^ http://naebi.ir/%D8%AA%D8%A3%D9%84%DB%8C%D9%81%D8%A7%D8%AA
- ^ رسالات شیخ صفی الدین اردبیلی ، محمدصادق نائبی ، تهران، 1394
- ^ Ahmet Kesrevi. Şeyh Safi. s.35-37
- ^ Zeki V. Togan, "Sur L’origine des Safavides", Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356
- ^ В.В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч, I, M., 1963, стр.748
- ^ И.П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в.. стр. 205
- ^ Пигулевская И.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А.М. 1958. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2010-12-27. یوْخلانیلیب2015-11-20.
- ^ Sohrweide, Hanna, "Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam, 41 (1965), 95-221.
- ^ H.R.Roemer’in Die Safawiden: ein orientalischer Bundesgenosse des Abendlandes in Türkenkampf
- ^ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild
- ^ Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1999, III cild
- یونسکوسازماندا ثبت اولموش بی اثر
- World Heritage List
- پناهی سمنانی؛ شاه عباس کبیر، مرد هزارچهره
- تاریخ ایران - دکتر خنجی Archived 2015-11-17 at the Wayback Machine.
- تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسکی - م. آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵
- تاریخ ایران از عهد باستان تا پایان سده هجدهم، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
شیخ صفی مزاری (فارسجا) Archived 2008-10-07 at the Wayback Machine.