ارگنه‌قون دستانی
ارگنه قوْن دستانی و یا ارگنه گون دستانی آدی ایله تانینان حیکایه گؤی تۆرک دستانیدیر. قوْنشولاری طرفیندن پۆسگو قۇرولاراق یوْخ ائدیلن تۆرکلردن گئری قالان بیر نئچه نفرین گیزلنمک اۆچون داغلیق بیر ساحه ده یوْل آختارماسی ایله باشلاییر. داغلارین آراسیندا گیزلنمیش بیر دۆزنلیک تاپان بۇ تۆرکلر، اوْرادا یئرلشیر و چوْخالیر. عصرلر سوْنرا اوْرایا سیغماز وضعیته گلینجه، چیخماق ایسته‌ییرلر. آنجاق چیخیشی تاپا بیلمه‌ییرلر. بۇنون اۆزرینه اطرافداکی داغلارین دمیر فلزیندن ائدیلدیگینی حس ائدیرلر و دمیری اریده‌رک چیخارلار. چیخیشدا اؤزلرینه بؤرته چنه آدیندا بیر ارکک قورد رهبرلیک ائدیر.
تاریخی اثرلرده ارگنه قوْن دستانی
دَییشدیر14. عصرده رشیدالدین همدانی‌نین قلمه آلدیغی جامع التوایخ آدلی اثری‌نین "مجلد اوّل" (بیرینجی کیتابی: مغول تاریخی)-ین "باب اوّل" (بیرینجی حیصه: تۆرک و مغول قبیله‌لری‌نین تاریخی)-ینده مغوللارین یارادیلیش داستانی اوْلاراق ایضاح ائدیلن افسانه، 17-نجی عصرده شیبانین نوه‌لریندن و هیوا خانلیغی‌نین خانی اوْلان ابوالقاضی بهادرخانین قلمه آلدیغی شجره تراکمه آدلی اثرده ده مغوللارین یارادیلیش داستانی اوْلاراق ایضاح ائدیلر، بعضی قایناقلارا گؤره ایسه بیر تۆرک داستانیدیر. بحثی کئچن ایکی تاریخی قایناقدا نئکوز (نۆکوز) و قییان (قێیان) آدلی قارداشلار ایله اوْنلارین برابر/یوْلداشلاری تاتارلار طرفیندن مغلوب اوْلونجا اوّل یئتکینه ارگنه قون آدی وئریلن دار و سارپ بیر یئره گئتمیش، 400 ایلده سۆلاله‌سی چوْخالیب اوْرایا سێغیماز اوْلونجا ارگنه قوْندان چێخمیشدیر. ارگنه قوْندان چێخدیقلاری زامان یوْل گؤستریجیلری‌نین بؤرته چنه اوْلدوغو دۆشونولمکده‌دیر. باشقا ادبیاتلارا گؤره ایسه ارگنه قوْن بؤلگه‌سینده یاشایان گؤک تۆرک میللتینه اوْ بؤلگه‌نین صاحبی اوْلان اؤلکه طرفیندن تضییق ائدیلمیش. ارگنه قوْنلولارین اوْلان بؤلگه‌دن چێخماق غئیری-مۆمکونموش. چۆنکی اطرافلاری داغلارلا چئوریلییمیش. ارگنه قوْنلولار بۇرادان چێخماق اۆچون بؤیوک بیر آتش یاندیریب بۇ داغلاری اریتمیش و خلاص اوْلموشلار.
آنجاق گؤی تۆرکلرین یارادیلیش داستانیلا اوْلان بنزرلیکلری سبب گؤستره‌رک تۆرکلره عاید بیر داستان اوْلدوغونو ادعا ائدن آراشدیرماچیلار دا مؤوجوددور. آیریجا طلعت سعید حلمان ایسه، بوْزقورد افسانه‌سی‌نین گئنیشله‌دیلمیش بیر وئرسیاسیدیر؛ میفوْلوْژی بیر وارلیق اوْلان بوْزقوردون قوْروماسی سایه‌سینده سوْیلاری‌نین تۆکنمه‌سی تهلوکه‌‌سیندن خلاص اوْلان و یئنه بوْزقوردون سایه‌سینده کئچید وئرمز داغلارلا چئوریلی ارگنه قوْن وادی‌سیندن چێخان بیر تۆرک بیرلیگی‌نین احوالاتینی ایضاح ائتدیگینی ادعا ائتمکده‌دیر. دیگر گؤروشلره گؤره ایسه تۆرکلر و مغوللار آراسیندا بنزر شکیلده ایضاح ائدیلن افسانه‌لر سؤزقوْنوسودور. افسانه بعضا نوْروز ایله ده علاقه‌‌لندیریلمیشدیر.
ارگنه قوْن
دَییشدیرتۆرکلرین اوْرتا آسیاداکی افسانوی آنایوردو. رۇس تاریخچی گۇمیلئوین تعریفینه گؤره دیک یاماج معناسینی داشییار.
ارگنه قوْنون گئرچکده هارادا اوْلدوغو حاقیندا مۆختلیف سۇاللار قارشییا قوْیولماقلا بیرلیکده، بۇ موْضوعدا قطعی بیر تاپینتی یوْخدور. کؤهنه اثرلرده ایشتیراک ائدن تصویرلره گؤره ارگنه قوْنون آلتای داغلارینداکی، بئلی طرفیندن داغیندا اوْلدوغوندان بحث ائدیلمکده‌دیر.
داستانین منشأ‌یی
دَییشدیراوّل شفاهی اوْلان افسانه داها سوْنرا مۆختلیف قایناقلاردا بحث ائدیله‌رک یازیلی حالا گتیریلمیشدیر. هامیسی حاقیندا فیکیر بیرلیگی اوْلمادیغی و یازیلی متنلرده قێسا خلاصه شکلینده اوْلدوغو اۆچون "ارگنه قوْن افسانه‌سی" شکلینده ده آدلاندیریلماقدادیر. ارگنه قوْن داستانی اوْلاراق بیلینن احوالات، ایکی آنا قیسیمدن مئیدانا گلمکده‌دیر:
- بیر بوْزقوردون کؤمکی و قوْروماسییلا سوْیون داواملیلیغی‌نین تامین ائدیلمه‌سی؛
- کئچید وئرمز داغلارلا چئوریلی بیر وادی یه یئرلشیلمه‌سی و داها سوْنرا بۇرادان چێخیلماسی.
ایلک احوالات اۆچ آیری چین حادثه‌‌نامه‌سینده تۆرکلرین تۆره‌ییش احوالاتی اوْلاراق ایضاح ائدیلمیشدیر.ایکینجی احوالاتین خلاصه‌‌سی بیر یئنه چین قایناقلاریندا ایشتیراک ائتمیشدیر. رشیدالدین همدانی‌نین جامع التواریخ و ایکینجیسی ایسه ابوالقاضی بهادر خانین شجره تراکمه آدلی اثرلری کیمی اوْن اۆچ-اوْن یئددی. عصر آراسیندا یازیلمیش مۆختلیف اثرلرده، افسانه‌ده ایشتیراک ائدن وادی یه "ارگنه قوْن" آدی وئریلمیشدیر؛ آنجاق بۇ قایناقلاردا افسانه‌نین قهرمانی تۆرکلر دئییل، مغوللاردیر.
اوْرتا آسیا تاریخی پروْفسوْرو دئوین دئویس، بیر ماغارا یا دا وادی ده‌کی محبوسلوقدان قۇرتولوش موْتیوی‌نین اوْرتا آسیا خالقلارین طرفیندن دیَیشیک فوْرمالاردا ایضاح ائدیلدیگینه دقت چکر و تۆرکلر ایله مغوللار آراسیندا بنزر احوالاتلارین ایضاح ائدیلمه‌سی‌نین آدی اوْلدوغونو ایفاده ائدر.
داها سوْنراکی بیر تاریخده بوْزقوردون حمایه‌‌سینده تۆره‌ییش تماسی ایله وادی یه یئرلشمه و وادیدن قاچما موْتیولری بیرلشدیریلمیش، "ارگنه قوْن داستانی" باشلیغی آلتیندا بیر تۆرک داستانی اوْلاراق خاطیرلانماغا باشلانمیشدیر. فۇاد کؤرپولویه گؤره، چینگیز خانین سوْیوندا وار اوْلان تۆرک منشأ‌لی عائله سبب ایله افسانه‌ده بحث ائدیلن مغوللار اصلینده اوْغوزلاردیر. رشیدالدین همدانی و ابوالقاضی بهادر خانین حکایه‌لرینده‌کی بنزرلیگین سببی ده بۇدور.
تۆرک ادبیاتیندا ارگنه‌قون داستانی
دَییشدیرشجره تراکمه احمد وفیق پاشا طرفیندن جغاتایجادان عثمانلی تۆرکجه‌سینه چئوریلمیش، بۇ ترجمه اوْکتوبر 1863دن اعتباراً تصویری افکار قزئتینده آیریلیق ائدیلمیشدیر. ارگنه‌قون افسانه‌سینه باغلی حیصه قزئتین 8 نوْوامبر 1863 تاریخلی 143. ساییندا نشر اوْلونموشدور.
بیر. بالکان دؤیوشو دؤورونده ارگنه‌قون افسانه‌سی میللیتچی یازارلار طرفیندن ماراق گؤرموشدور. ضیا گؤک آلپین ارگنه‌قون تماسینی ایشله‌ین شعری تۆرک دۇیغوسو ژۇرنالی‌نین 8 مئی 1913 تاریخلی ساییندا "تۆرک عنعنه‌‌سی: ارگنه‌قون" باشلیغییلا نشر اوْلونموشدور؛ عئینی شعر ضیا گؤک آلپین 1914 تاریخلی قێزیل آلما کیتابیندا "ارگنه‌قون" باشلیغییلا یئر آلیبدیر. عمر سیف الدین ده خالقا دوْغرو ژۇرنالی‌نین 9 آوریل 1914 تاریخلی ساییندا ارگنه‌قون موْضوعلو بیر شعر نشر ائتمیشدیر. عمر سیف الدینین بۇ شعری بؤیوک اؤلچوده ضیا گؤک آلپین ارگنه‌قونوندان ایزلر داشیییر.
رضانۇر، 1928 تاریخینده اسکندریه‌ده نمایش اوْلونان اوْغوزنامه آدلی ائپیک اثرینده ارگنه‌قون تماسینی ایشله‌میشدیر.
ارگنه‌قون داستانی‌نین بیر تۆرک افسانه‌سی اوْلاراق قۇرتولوش دؤیوشو اثناسیندا یعقوب قدری قاراعثمان اوْغلو طرفیندن یازیلدیغینی و عثمانلیدا، سلجوقلودا ان کیچیک ایجازه‌یه راست گلینمه‌ین بیر حکایه اوْلدوغو ادعا ائدیلمکده‌دیر. آنجاق اوْرخان چکیج، بۇ ایفاده‌لره؛ یعقوب قدری‌نین یازدیغی اثرلرین ارگنه‌قونو دئییل قۇرتولوش دؤیوشونو ایضاح ائتدیگینی و هیوئ خانی ابوالقاضی بهادر خانین 17. عصرده یازدیغی "شجره تراکمه" اثرینده ارگنه‌قون داستانیندان بحث ائتدیگینی سؤیله‌یه‌رک یالانلامیشدیر.
قایناقلار
دَییشدیر- آنادولو تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Ergenekon Destanı»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۶ نوْوامبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).