ایتیحاد و ترقی
ایتّیحاد و ترقّی پارتیاسی (عوثمانیلیجا إتحاد و ترقى - تورکجه:İttihat ve Terakki )
| ایتیحاد و ترقی | |
 إتحاد و ترقی | |
| یارادیلمیش | 21 مئه 1889 |
| اینحیلال | 1 نوامبر 1918 |
| هدف | مشروطیتچی‌لیک
عوثمانچی‌لیق (1913-دک) تورکچولوک (1913-دن سونرا) |
| یئر | ایستانبول |
| رئیس | انور پاشا، طلعت پاشا، جمال پاشا |
| شوعار | حورّیت، موساوات، اوخووّت،عدالت |
| ایلکین آدی | إتحاد و ترقی جمعیتی |
—1889-جو ایلده تورکیه ده قورولموش، 1908-1918-جی ایللرده قیسا فاصیله‌لرله حاکیمیتده اولان، مشروطیتی اساس ایدئیا قبول ائتمیش سیاسی جمعیت.
تاریخیدَییشدیر
" ایتّیحاد و ترقّی " جمعیتی نین اساسی 1889-جو ایلده ایستانبولدا حربی-طیب مکتبی نین طلبه‌لری طرفیندن قویولموشدو. " ایتّیحاد و ترقّی " جمعیتی سونرالار احمد رضا بیگین فعالیتی نتیجه‌سینده داها دا گوجلنمیش و اؤلکه نین ویلایت‌لرینده گیزلی شؤعبه لری آچیلمیشدی. " گنج تورک‌لر " پاریسده اؤزلری نین خاریجی مرکزینی یاراتمیش و 1892-جی ایلده " مشورت " قزئتینی نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. آرالاریندا انور، نیازی، ایوب صبری کیمی جسارتلی و وطنپرور ظابیط لرین اولدوغو " ایتّیحاد و ترقّی "چی‌لر علاوه کؤمک آلماق اوچون بولغار اینقیلابچی‌لاری ایله ده علاقه ساخلاییردیلار.
عوثمانلی ایمپراتورلوغوندا ایداره چی‌لیک سیستمینی دَییشمک طرفداری اولان مصطفی کمال دا " ایتّیحاد و ترقّی " چی‌لرله یاناشی، اوّلجه شامدا (دمشق)، سونرا ایسه سولانیکده (سالونیکی) " وطن و حورّیت " جمعیتی یاراتمیشدی. بو جمعیت سونرالار " ایتّیحاد و ترقّی " جمعیتی ایله بیرلشمیش، نتیجه ده 1907-جی ایلین سونوندان اعتیباراً " ایتّیحاد و ترقّی " گنج تورک لرین واحید تشکیلاتینا چئوریلمیشدی. مصطفی کمال عسگری حیاتدان کنار سیاسی فعالیتینی بو جمعیتده داوام ائتدیریردی. لاکین، چوخ کئچمه‌دن، جمعیتین رهبرلری ایله اونون آراسیندا فیکیر آیری‌لیق‌لاری یاراندی. او، عسگرلرین سیاسته قاریشماسینی ایسته‌میردی. بو سببدن جمعیتدن آیریلدی.
فعالیتیدَییشدیر
1908-جی ایلین جولای‌دا " گنج تورک‌لر " اینقیلابینا رهبرلیک ائدن " ایتّیحاد و ترقّی " پارتیاسی سولطان 2. عبدالحمیدین لغو ائتدیگی 1876-جی ایل آنایاساسی نین برپا اولوندوغونو اعلان ائتدی. جولاین 24-ده ایستانبول اهالیسی و شهر پادگانی‌نین عوصیانچی‌لار طرفینه کئچمه‌سی نتیجه سینده سولطان آنایاسانین برپا اولونماسی و مجلیسین چاغیریلماسی حاقیندا فرمان وئرمگه مجبور اولدو. مجلیسده چوخلوق تشکیل ائدن " گنج تورک‌لر " اینقیلاب عرفه‌سینده وئردیکلری وعدلرینه (اقرار ایصلاحاتی، فهله لرین وضعیتینی یاخشیلاشدیرماق، میلّی آزلیق‌لارا موختاریت وئرمک، خاریجی کاپیتالی محدودلاشدیرماق و س.) عمل ائتمه‌دیکلریندن اونلارین سوسیال بازالاری گئتدیکجه ضعیفله‌دی. بوندان ایستیفاده ائدن 2.عبدالحمید طرفدارلاری 1909-جو ایل آوریلین 13-ده حربی چئوریلیش ائدیب حاکیمیتی اله کئچیردیلر. مقدونیه‌یه قاچمیش گنج تورک‌لر اساس دایاق‌لاری اولان اوچونجو اوردونو ( " حرکت اوردوسو " ) ایستانبول اوزرینه یئریتدیلر. 1909-جو ایل آوریل 27-ده 2.عبدالحمید تاختدان سالیندی. " ایتّیحاد " چی‌لار حاکیمیتی اله آلدیقدان سونرا اؤلکه ده سولطان حاکیمیتی دؤورونده کیندن فرقلنمه ین، حتّی داها سرت سییاست یئریتمگه باشلادیلار. اونلار اوردونو دا سیاسته قاریشدیریردیلار. نتیجه ده، عوثمانلی اوردوسوندا ظابیط‌لرین بؤیوک اکثریتی یا ایتّیحادچی، یا دا اونلارا قارشی موخالیفتده ایدیلر. ظابیط‌لرین بیر-بیرلرینه قارشی دوشمنچی لیک ائتمه سی اوردونون دؤیوش قابیلیتینی ایتیرمه‌سینه سبب اولدو. بوندان علاوه ، یئریتدیکلری ثبات‌سیز سیاست نتیجه سینده " ایتّیحاد " چی‌لار خاریجی‌لرین عوثمانلی دؤولتی اوزرینه آیاق آچماسینا شراییط یاراتدیلار.
بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی (1914-18) عرفه سینده حاکیمیتی اله آلان " ایتّیحاد و ترقّی " نین رهبرلریندن عیبارت اوچلوک (انورپاشا، طلعت پاشا و جمال پاشا) تورکیه نین میلّی منافع‌لرینی آلمان ایمپریالیزمی نین ماراقلارینا تابع ائتدیره رک، اؤلکه نی موحاریبه یه سوروکله دیلر. بو دا 1918-جی ایلده تورکیه نین مغلوبیتی ایله سونا چاتدی. یالنیز مصطفی کمال باشدا اولماقلا وطنپرورلرین قورتولوش ساواشی نتیجه سینده اؤلکه تامامیله داغیلماقدان خیلاص ائدیلدی و تورک دؤولتچی‌لیگینی یاشاتماق مومکون اولدو.
" ایتّیحاد و ترقّی " نین پروقرامینداکی تورکچولوک و تورک خالق‌لاری نین بیرلیگی ایدئیاسی او دؤورده تزار روسیه‌سی نین میلّی اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری نین، او جومله دن جنوبی قافقاز تورکلری نین " ایتّیحاد و ترقّی "یه رغبتینی آرتیرمیشدی. گیزلی شکیلده ده اولسا، بو اراضی‌لرده " ایتّیحاد و ترقّی " نین شؤعبه‌لری یارانمیشدی.
تورک خالق‌لاری نین روسیه ایمپراتورلوغونا قارشی میلّی آزادلیق حرکاتی نین اساس مرکزلریندن بیری اولان آذربایجاندا " ایتّیحاد و ترقّی " یه رغبت داها گوجلو ایدی. آذربایجاندا " ایتّیحاد و ترقّی "چی لر، حتّی اؤزلری نین موستقیل پارتیالارینی یاراتمیشدیلار.[۱]
اساس عوضولریدَییشدیر
تآسیس‌چی‌لریندن بیری ده آذربایجان میللی حرکاتی نین گؤرکملی خادیمی علی بیگ حسین‌زاده ایدی. جمعیتین عوضولری، دین و مذهب فرقی قویمادان، عوثمانلی دؤولتی داخیلینده کی بوتون توپلوم‌لاری " عوثمانچی‌لیق " دوشونجه‌سی اطرافیندا بیرلشدیرمک، 1876-جی ایل آنایاساسینی برپا ائتمگه چالیشیردیلار.
قایناق‌لاردَییشدیر
- ارول گونگؤر، تاریخده تورک‌لر، ایستانبول، 1990؛
- احمد پالازاوغلو، عوثمان بیرجان، تورکیه جومهوریتی اینقیلاب تاریخی و آتاتورکچولوک، آنکارا، 1993.