لیبرالیسم
لیبرالیسم ( اینگلیسجه : Liberalism )، لغوی معناسی آزادلیق ایسته مک دیر ، غربده تشکیل تاپان بیر سیاسی - فلسفی دوشونجه دیر و اصلی هدفی فردی آزادلیق لاری و خصوصی مالکیتی تضمین ائتمک دیر.
لیبرالیسم-ین قایناغی اوروپا نین آیدینلیق دوره سینده ،کلیسا و دینه قارشی یئنی فلسفی دوشونجه لرین اورتایا چیخماسی ایله باغلی دیر ، لیبرالیسم-ین چئشیتلی قوللاری اولماغینا رغما ، نئچه اساسدا اورتاقلیغی دانیلمازدیر : دوشونجه آزادلیغی ، ایفاده اوزگورلویو ،دوولت لرین کیچیکلیب و توپلوم دا داها آز مداخله ائده بیلمه سی ، قانون-ون محور توتولماسی ،ایقتیصاد دا بازار آزادلیغی ، دوولت سیستم-ینین آچیق و آیدین اولماسی و حکومت لرین وطنداشلارین آزاد رای و سسی ایله سئچیلمه سی ، هر کسین قانون قارشیسیندا برابرلیگی ، قادین - ارکک برابرلیگی ، دین ، سوی منسوبیتینین اوستونلوک ساغلاماماسی و ... بو اورتاقلارین اونملی لری ساییلا بیلر.
دوغوشو
دَییشدیر
لیبرالیسمین کؤکنله رینین ایلک چاغ'دا اسکی یونان سیاسی و ایقتیصادی دوشونجه سینه دک اوزاندیغی دوشونولمکده‌دیر. میلاددان اونجه ۵. یوزایلده سوفیستلرین (پروتاگوراس، گورگیاس، آنتی‌پهون، کاللیقلاس، تارسیماجئوس و دیگرلری) دوشونجه سیستملرینده لیبرال دوشونجه نین ایزلری گؤروله بیلیر. گئنه ایلک چاغ'دا کیمی دوشونورلر اثرلریله اونلاردان سونراکی دوشونورلر اوزه رینده ائتکی اولوشدورموش و لیبرال ایدئولوژینین دوغوشونا قایناق یارادمیشدیر. اؤرنه یین، آریستودلس'نین پولیتیکا آدلی اثری بو قونویلا ایلیشکیله ندیریلیر.
اورتا چاغ'دای‌سا مسیحیت و ایسلام دونیاسین‌دا بعضی لیبرال دوشونورلره راستلانیلیر. مسیحیت دونیاسین‌دا سنت توماس د'آگوینو ایلک دفعه اقتیدارین سینیرلاندیریلماسی و اؤزگورلویون قورونماسی یؤنونده فیکیرلر اورتایا آتمیشدیر. آگوین بو آنلام‌دا آنایاساجیلیغین، اقتیدارین سینیرلاندیریلماسی آنلاییشینین، ایلک ساوونوجولارین‌دان بیری‌سی اولاراق قبول ائدیله بیلیر. او دؤنمده ساینت پاولوس'اون بوتون اقتیدار تانری'دان گئلیر سؤزونه قارشیلیق، ساینت تهوماس، بوتون اقتیدار تانری'دان گئلیر، فاکات خالقین آراجیلیغایلا کوللانیلیر گؤروشونو ساوونموشدور. گئنه اورتا چاغ'دا بویوک ایسلام دوشونورو ابن'i هالدون لیبرالیسمین ایلک هابئرجیلریندهن‌دیر. ابن'i هالدون'اون موکاددیمه آدلی اثرینده لیبرالیسمین بعضی تمل ایلکه لرینه راست‌لانیر.
لیبرال کلمه سی لاتینجه اؤزگور آنلامینا گلن لیبئر'دن توره میشدیر. کلمه ، اؤنجه لری اینگیلیس قایناق‌لی، یابانجی قایناق‌لی پولیتیکالاری ایفاده ائتمک آماجی ایلا کؤتوله ییجی و سوچلاییجی بیر آنلام‌دا کوللانیلمیشدیر. ایزله ین ایللرداه ایسه ایسپانیوللار لیبرال صیفاتینی اینگیلیس قایناق‌لی پولیتیکالارین نیته له ندیریلمه سی آماجی ایله قوللانمایا باشلامیش و لاک آناقانونی مونارشی ایله پارلامئنتئر یؤنه تیم ایلکه لرینی ساوونان میلت وکیللرینی لیبرالئس اولاراق ایسیمله ندیرمیشدیر. بیر باشقا گؤروشه گؤره، آدام اسمیت، اولوسلارین زنگینلییی'نده کی لیبرال صادرات و واردات سیستمی ایفاده سیله لیبرال قاورامینی ( مفهومونو ) ایلک قوللانان یازار اولموشدور. زامانلا استفاده سی یایغین لاشان قاورام، یوزایلین اورتالارینا و سونلارینا دوغرو سیاست سؤزلوگونه اییییجه یئرلشه رک بیراخین یاپسینلار، بیراخین گئچسینلر ایفاده‌سینین یئرینی آلمیش و دوشونجه اؤزگورلویونو، ایفاده اؤزگورلویونو، باسین ( مطبوعات ) اؤزگورلویونو و آزاد تیجارتی ساوونانلارین آدلاندیریلماسین‌دا قوللانیلان ائتیکت دورومونا دؤنوشموشدور. آنجاق داها سونرالاری دونیانین موختلیف یئرلرینده لیبرالیسمین بیر قاورام اولاراق آشیری مقبولیت قازاندیغی گؤرولموشدور.
رونسانس حرکتی
دَییشدیر۱۵۰۸-۱۵۱۱ آراسین‌دا راففائللو طرفیندن یاپیلان بو فهرست ده اسکی یونان'ین ان اونلو دوشونورلری تصویر ائدیلمکده‌دیر.
رونئسانسین وورغوسو، اونونلا بیرلیکده گلیشه ن یئنی بیر اینسان آنلاییشی و بو آنلاییشا باغلی اولاراق وورغولانان اؤزگورلوک قاورامی‌دیر. رونئسانسین اصیل اؤنمی اؤزگورلوک قاورامی اطرافین‌دا اولوشان بیرئیجی‌لیک آنلاییشینین گلیشیمینه تمل اولوشدوران یئنی بیر اینسان فلسفه سی دوغورموش اولماسی‌دیر. بو فلسفه لیبرالیسمین ان اؤنم‌لی ایلکه لری اولان بیرئیجی‌لیک و اؤزگورلوک آنلاییشینین گلیشمه سینه قاتقئیدا بولونموشدور. رونئسانسین اینسان آنلاییشینین ان اؤنم‌لی اؤزه للیگی؛ اینسانین اوز ائیلم ایله اوزونو گئرچک لشدیرن، اوز تاریخینی اوزو یاپیپ ائتدیکلریله اولوشدوران بیر وارلیق اولدوغو آنلاییشی‌دیر. رونئسانس ایله بیرلیکده اینسان، بیرئی ( فرد ) اولاراق توپلوم‌دان آیری بیر وارلیق حالینده آنلاشیلمایا باشلانمیشدیر. اینسانی جماعت، ایله و یا توپلومسال طبقه لرین اؤنجه دن هیرارشیک و دئییشمز قالیب لرینین دیشین‌دا، آیری بیر وارلیق اولاراق آنلاشیلماسینین کؤکلری آتیلمیشدیر. اینسان عقلی نین تک یول گؤسته ریجی اولدوغو قبول ائدیلمیش، اینسان عقلی نین سوره ک‌لی بیر شکیلده ایلری یه دوغرو گلیشدییی آنلاییشی سونوجو عقل دیشی انگل لرین قالدیریلاراق عقله اویغون «راسیونل» بیر دوزه ن قورمانین گرک‌لی اولماسی آنلامین‌دا پروژه لر و آراییشلار باشلامیشدیر. لیبرال آراییشلار و فرانسه انقلابی ایله اؤزگورلوک، ائشیت‌لیک، قارداشلیق شعارلاری بو آراییشلارین تاریخی سونوچلاری اولموشدور.
فرانسه اینقلابی
دَییشدیرآمریکا دئوریمی قاره آوروپاسینی ائتکیله یه رک اینگیلیس’ئ، فرانسا’یا یول گؤسترمیش و آمریکا دئوریمی'ندن داها ائتکی‌لی اولاراق ۱۷۸۹’دا فرانسه’ده بیر دئوریم یاشانمیشدیر. فرانسه دئوریمی'ایله فئودال دوزه ندن دوغان سوسیال حقوقی آیریجالیق ( تبعیض )لار، قالدیریلدی و توپراق مالکیتی سینیرلاندیریلیب بوتون اینسانلار قانونیار اؤنونده ائشیت قبول ائدیلدی. فرانسه دئوریمی'ایله اینسان و یوردداشلیق حاقلاری بیلدیری‌سی، میلّی مجلیس طرفیندن ۲۶ آگوست ۱۷۸۹’دا قبول ائدیلدی. بیلدیری گیریش بؤلومونده اینسان حاقلارینین ائوره نسل اولدوغونو بلیرله ییر و اینسان حاقلارینین دوغال حاقلار اولدوغونو آچیقلاییر.
فلسفه
دَییشدیرلیبرال گله نک ایچینده منفی اؤزگورلوک و مثبت اؤزگورلوک اولماق اوزره ایکی نوع اؤزگورلوک آنلاییشی بولونماقدادیر. کلاسیک لیبرال و لیبئرتارین لر «منفی اؤزگورلوک» آنلاییشینا صاحیبلردیر. منفی اؤزگورلوک آنلاییشی، بیرئیی ( فردی ) باشقالارینا ضرر وئرمه ین اوزو ترجیح لری قونوسون‌دا آزاد بیراخماق دیشین‌دا ایکینجی کیشیلره هئچ بیر مثبت یوکوملولوک یوکله مز. بو چرچیوه ده، «بیرئیسل اؤزگورلوک، بیرئیین آیری بیرئیلردن مشروع اولاراق طلب ائده بیله جه یی تک شئی‌دیر. اؤزگورلویون منفی یورومونا باغلی قالان لیبرال لار سینیرلی دوولتی ساوونور.
آنجاق، گئنیش لیبرال گله نک ایچه ریسینده یئر آلان بوتون دوشونورلر، اؤزگورلویون بو منفی یورومونا باغلی قالمازلار. نئجه کی، ۱۹. یوزایلده توماس هیلگرین، بیرئیله رین ( فردلرین ) دیشاری‌دان بیر باسقی یا معروض بوراخیلمامالارینین اونلارین گئرچک دن اؤزگور اولدوقلاری آنلامینا گلمه دیگینی ایفاده ائتمیشدیر. هیلگرین’ا گؤره، بیرئیله رین ( فردلرین ) اؤزگور ساییلابیلمه سی اۆچون اونلارین انسانلیق پوتانسیئللرینی گئرچک له شدیرمه دوغرولتوسون‌دا ایسته دیکلری شئیلری انجام وئرمه یه قادر اولمالاری دا گرکدیر. گرین اۆچون اؤزگورلوک؛ یاپمایا و یا ذوق آلمایا ده یر بیر شئیی یاپماق، یاخود دا ذوق آلماق باره سینده اولوم‌لو بیر گوج و یا باشاریق دیر. دولاییسایلا، اینسانین گئرچک دن اؤزگور اولابیلمه‌سی اۆچون، یالنیزجا اونا بو ایمکانی ساغلایان حقوقی بیر چرچیوه نین اولماسی یئترلی دئییلدیر. عئینی زامان‌دا فعلی ایمکانلاردان، توپلومون اوره تدیگی مال و خیدمتلردن پای آلمالی و بیرئیین گوجو اورتاق رفاها قاتقئیدا بولوناجاق اؤلچوده آرتمالی‌دیر. اؤرنه یین سیاحت اؤزگورلویونه گئرچک آنلام‌دا صاحیب اولابیلمه‌سی اۆچون اونون سیاحت ائتمک ایسته مه‌سی حالینده انگل لنمه مه‌سی یئتمه ییب، بیلیت آلابیله جک مادی ایمکانلارا دا صاحیب اولماسی گرکدیر. گرین، بو باغلام‌دا توپلوما، بیرئیی رفاه دوولتی بنزه ری مثبت دستکلر ساغلایاراق اؤزگورله شدیرمه آماجی یوکلر. اؤزگورلویون بو مثبت یورومونا باغلی قالان لیبرال لار، «مدرن لیبرال لار» اولاراق تانینیرلار. مدرن لیبرال لارا گؤره بیرئیله رین ( فردلرین )، اوز یاخشی حایات آنلاییشلارینی اولوشدورابیلمه لری اۆچون اونلارین دیش باسقی‌دان قورونمالاری (منفی اؤزگورلوک) یئتمئز؛ بیرئیلر عئینی زامان‌دا ایمکانلارلا (مثبت اؤزگورلوک) دا گوجلنمه لیدیرلر.
خوشگؤرو
دَییشدیرخوشگؤرو، اینسانلارین اونایلامادیقلاری داورانیشلارا و یا ائیلم لره موداخیله ائتمه مه لری گرکدیگی اینانجی‌دیر. بو اینانجین ایکی تمل نیته لیگی واردیر: بلیرلی بیر داورانیشین اونایلانماماسی و فردلرین اوز گؤروشلرینی باشقالارینا دایاتمالارینین رد ائدیلمه‌سی. اخلاقی آچی‌دان اقناع ائتمک، موحاکمه ده بولونماق و یا آرگومانلار ایلری سورمک کیمی بعضی موداخیله بیچیملری مشروع اولابیلیر، آنجاق باسقی یاپماق و یا گوج قوللانماق دئییلدیر. خوشگؤرو، بیرئیسل اؤزگورلویه باغلیلیغین اؤنم‌لی ایفاده لریندن بیری‌دیر. بیرئیسل اؤزگورلویون اولدوغو بیر یئرده اینسانلار چوخ اینسانین گؤروشوندن چوخ فرق‌لی اولسا بیله، یاخشی بیر حایات سورمه یه دایر اوز گؤروشلرینی تعقیب ائده بیلیرلر. بیرئیلر باغیم‌سیز، اوز حایاتلاری و ایچینده اولدوقلاری شرط لر اوزه رینده کنترول صاحبی اولابیلمه لیدیرلر.
خودموخدارلیق
دَییشدیرلیبرال اؤزه رک‌لیک چوخ زامانلار اوزونون، باشقالارینین و توپلومسال پراتیکلرین دوام‌لی اولاراق عقلجی اینجه له مه دن گئچیریلمه سیله ایلیشکیله ندیریلمیشدیر. Andrew دا بونا بنزه ر شکیلده، اؤزه رکلیگین اوز اوزونو یؤنتمه و یا اوز سرنوشت-ینی قرارلاشدیرمایلا ایلگی‌لی اولدوغونو بلیرتمکده و بونون عقل طرفیندن یؤنتیلمه ک و باشقالارینین ایراده سیندن باغیم‌سیز اولماق، قیساجا اوزو طرفیندن یؤنتیلمه ک کیمی ایکی عنصرو بولوندوغونو بلیرتمکده‌دیر. بو ایکینجی عنصرلا ایلگی‌لی باش‌لیجا اؤزه رک‌لیک آنلاییشلاری ایسه «باغیم‌سیز دوشونجه‌لی» اولماق و «ائلشتیره ل-دوشونمه» یئته نه یی‌دیر. سوسان مئندوس ایسه اؤزه رکلیگی، کانت‌چی بیر طرزده، کیشینین اوزو اۆچون بلیرله دیگی بیر یاسایا اطاعت ائتمه‌سی اولاراق تانیملاماقدادیر. اونون اۆچون، اوزه رینده دوشونوب تاشینمادان گله نه یه و یا گونون پراتیگینه اویان آدامین دوغرو آنلام‌دا اؤزه رک اولدوغو سؤیله نه مز، چونکو اونون ایراده‌سی چئوره سینده کیلرین ایراده‌سی طرفیندن بلیرله نمکده‌دیر. اؤزه رکلیگین بو آنلاتیمی آداملارین یالنیزجا زوردان، سینیرلاندیرمادان و محدودیت دن اوزاق اولما کیمی ایستاندارد منفی اؤزگورلوکلری دئییل، فقط عئینی زامان‌دا توپلومسال تؤره نین و گله نکلرین بوغوجو سینیرلارینین عهده سینه گئچیب اؤزگور اولماغی دا گرکدیرمکده‌دیر. قیساجا اؤزه رک‌لیک فیکری انسانین سئچیملرینین دیش ائتکن لر طرفیندن بلیرله نمه مه‌سینی، اوز گئرچک ایراده‌سینین سونوجو اولماسی گره کلیگینی ساوونور.
چوغولجولوک ( تکثرگرایی ) و طرفسیزلیک
دَییشدیرلیبرالیسم، توپلومسال و سیاسی تاساری‌می آچی‌سین‌دان باخیلدیغین‌دا چوغولجو بیر تئوری‌دیر. چارلز لارمور’آ گؤره لیبرالیسم، نهایی اؤنمده کی مسئله لر حاقّینداکی گؤروش فرقلیلیک لرینه رغما، بیرلیکده یاشامانین زورا باش وورمایان بیر یولونون بولونابیله جه گینه ایلیشکین اومودو سیمگه لر. اونا گؤره اینسانلار حایاتی نه یین یاشانمایا ده یر قیلدیغی قونوسونداکی فرق‌لی گؤروشلرینی قورویاراق مخصوص بیر اخلاقلی لیق آچی‌سین‌دان آنلاشمایا وارابیلیر.
اؤز-صاحیب‌لیک
دَییشدیرجان لاک’ین «اؤز-صاحیب‌لیک» دوشونجه‌سی لیبرالیسمین تمللریندن بیری‌دیر. بیرئیلر اوزولرینین صاحیبلری‌دیر. بو، هر بیرئیین بدنی اوستونده کی بوتون قوللانیم حاقلارینا صاحیب اولدوغو آنلامینا گلیر. آیریجا، یاپیلماق ایسته نیله ن هر شئی اۆچون خاریجی ماللارین استفاده سینه احتیاج اولدوغون‌دان لاک، بونلار اوزه رینده ده بیر شکیلده مالکیت ائدینیلمه‌سی گره کلیگینی دوشونموشدور. بونون دا طبیعی یولو، صاحیب اولونان امه یین بو خاریجی ماللارا قاتیلماسی‌دیر. بؤیله جه بیرئی اونلاری مولک ائدینمیش اولور. آنجاق، لاک’آ گؤره خاریجی ماللاری اؤزه ل مولک حالینه گتیره بیلمه نین بیر سینیری واردیر. «لاک شرط» دئییله ن بو سینیرا گؤره، صاحیبله نمه نین مشروع اولماسی اۆچون گئری یه «باشقالارینین اورتاق استفاده سی اۆچون یئترلی مقداردا و یاخشی دوروم‌دا» بوراخیلمیش اولمالی‌دیر.
کلاسیک و مدرن
دَییشدیرکلاسیک لیبرالیسم
دَییشدیرکلاسیک لیبرالیسم، سیویل اؤزگورلوکلر و پولیتیک اؤزگورلوک ایله حقوقون ائگئمنلییی آلتین‌دا تمثیلی دموکراسینی ساوونان و اکونومیک اؤزگورلویو وورغولایان لیبرالیسمین بیر دالی‌دیر.
مدرن لیبرالیسم
دَییشدیرسوسیال لیبرالیسم، مدرن لیبرالیسم و یا رئفورم لیبرالیسمی اولاراق دا بیلینیر. بیرئیسل اؤزگورلوک و سوسیال عدالت آراسین‌دا دنگه ( تعادل ) قورمایی آماجلایان پولیتیک بیر ایدئولوژی‌دیر. کلاسیک لیبرالیسم کیمی بازار اکونومی‌سی، سیویل و سیاسی حاقلار ایله اؤزگورلوکلرین گئنیشله مه‌سینی اونایلاماسی باخیمی ایله هماهنگ اولور آنجاق بونلارا اضافه اولاراق حکومتین مشروع رولونون یوخسول لوق، ساغلیق و ائییتیم کیمی اکونومیک و سوسیال قونولاری دا ایچردیگی فیکرینی باریندیریر. سوسیال لیبرالیسمده توپلومون یاخشیلیغی بیرئیین اؤزگورلویو ایله اویوم‌لو گؤرولور. ایکینجی دونیا ساواشی سونراسین‌دا سوسیال لیبرال فیکیرلر دونیانین بیرچوخ اؤلکه سینده منیمسنمیش دیر. سوسیال لیبرال دوشونجه لر ایله پارتیلر مرکز و یا مرکز سول اولاراق قبول ائدیلیر.
قایناقلار
دَییشدیرائشیک باغلانتیلار
دَییشدیر- "Liberalism". An article by the Encyclopædia Britannica.
- Zalta, Edward N. (ed.). "Liberalism". Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- لیبرالیسم Curlie دا
- "Liberalism/Antiliberalism". A critical survey.
- "Guide to Classical Liberal Scholarship" Archived 2013-10-02 at the Wayback Machine..