باغیر
باغیر یا قاراجییر (یون. هپار، لاتینجه: jecur) اینسان‌دا اۇیونسوو دؤردبوجاق شکلین‌ده، یاستی و توتقون قیرمیزی رنگ‌ده و ۱۵۰۰ قرام آغیرلیغین‌دادیر. قاراجییر آسان کسیلیر و دیدیلیر؛ اوْنا گؤره چوْخ واخت یونگول بیر تضییق‌دن و یا زده‌دن تز پارچالانیر. بدن‌دن چیخاریلمیش قاراجییر یوموشاق اوْلدوغو اۆچون اؤز شکلینی ایتیریر. قاراجییرین ایکی سطحی: یوخاری چیخیق دیاف‌راقما سطحی – و آشاغی باسیق ویسسرال سطحی – . یوخاری سطحی پریتون‌دان عمله گلمیش واسطه‌سیله ایکی پایا بؤلونور: ساغ پای – و سوْل پای – ؛ ساغ پای سوْل پای‌دان بؤیوک و قالین‌دیر. دیاف‌راقما سطحین‌ده یوخاری حیصّه –، اؤن حیصّه – ، ساغ حیصّه – و دال حیصّه – آییرد ائدیلیر. آشاغی سطحی بیر آز آرخایا چوریلمیش‌دیر و اۆزرینده اۆچ شیریم واردی: بیری کین‌ده‌له‌ن – قاراجییر قاپی‌سی – و ایکی‌سی بویلامادیر (ساغ و سوْل).بۇ شیریملار هامی‌سی بیر یرده "ه" حرفینه بنزییر. ساغ بویلاما شیریمین اؤن حیصّه سین‌ده اؤدلوک و آرخا حیصّه سین‌ده آشاغی بوش ونا یرلشمیش‌دیر، اوْنا گؤره این حیصّه یه اؤدلوک چوْخورو –، آرخا حیصّه یه – دئییلیر.
داخیلی قورلوشو
دَییشدیر
قاراجییر مورکّب بورولو وزیلردن اوْلوب، بیر چوْخ پایجیقلاردان – شابلون:لانگ-لا عبارت‌دیر. بایجیقلاری تشکیل اد‌ن آتمالار قاراجییر اپیتل سلول‌لرین‌دن عمله گلمیش‌دیر. قاراجییر پایجیقلاری شکیلجه چوْخبوجاق‌لی اوْلوب، بیر-بیری ایله بیرلشدیریجی توْخوما واسطه‌سیله بیرلشمیش‌دیر. پازجیقلارین داخیلین‌ده رتیکولیار لیفلردن تشکیل اوْلونموش تور واردیر؛ بۇ لیفلر، احتیمال کی، قاراجییر کاپیللیارلاری اندوتلینین تؤره‌مه‌لری‌دیر. همین اندوتل فاقوسیتوز وظیفه‌سینه مالیک اۇلدوزابنزر (کوپفر آدلانان) سلول‌لردن عبارت‌دیر.
سقمنتار قورولوشو
دَییشدیرسوْن زامانلار قاراجییرده پایلاردان باشقا سقمنت آدلانان داها کیچیجیک حیصّه لر آییرد ائدیلیر. سقمنت (امبریولوژی یوخ) هن‌ده‌سی بیر آنلاییش اوْلوب قاراجییرین قاپی وناسینین بؤیوک بیر شاخه‌سینه و بونو موشاییت اد‌ن قاراجییر آرترییاسی شاخه‌لرینه و اؤد آخاجاقلارینا مۆافیق بیر حیصّه سینه دئییلیر. قاراجییر سقمنتلرینین میقداری چوْخ مۆختلیف اوْلور، اوْدور کی، باشقا-باشقا مؤلفلر مۆختلیف رقه‌ملر گؤستریر. اگر مؤلفلر قاراجییرده دؤرد – اؤن، دال، ایچری و باییر سقمنت – شابلون:لانگ-لا قئید ائدیرلر. اؤن سقمنت قاراجییرین ساغ پایینین دیاف‌راقما سطحینین اؤن و یوخاری حیصّه لرینی، دال سقمنت – همین سطحین دال حیصّه سینی و ساغ پایین ویسسرال سطحینی، ایچری سقمنت – مربّع و قویروق‌لو پایلاری و باییر سقمنت- بۆتون سوْل پایی توتور.
قاراجییرین دامار و اعصابلری
دَییشدیر
قاراجییره قان ایکی دامار ایله گلیر: قاراجییرین خصوصی آرترییاسی – و قاپی وناسی – قاراجییرین عومومی آرترییاسین‌دان باشلایاراق ایکی شاخه‌یه بؤلونور: - ساغ شاخه‌دن اؤدلویه مخصوص گدیر. قاراجییرین خصوصی آرترییاسینین ساغ و سوْل شاخه‌لری ساغ و سوْل پایلارا داخیل اوْلاراق، اوْرادا بیر چوْخ شاخه‌لره – بؤلونور؛ بۇ شاخه‌لر قاراجییر پارنخیماسینی، بیرلشدیریجی توْخومانی و سروز قیشانی قئیدالاندیریر.
سروز قیشاسی و فیک‌ساسییا آپاراتی
دَییشدیرقاراجییرین خاریجی، آرخا کنارین‌دان و اۆزرینده اوْلان شیریملاردان باشقا سروز قیشا – ایله اؤرتولودور. بۇ قیشا آدلانان چَتین بیرلشدیریجی توْخوما قاتی واسطه‌سیله قاراجییره بیتیشمیش‌دیر. سروز قیشا اوْلمایان ناهییه‌لرده لیف‌لی قیشا چوْخ قالین‌دیر. و قاراجییر قاپیسیندان قاپی وناسینین شاخه‌لری ایله برابر قاراجییره داخیل اوْلوب اوْنلاری مۆشایعت ادیر. قاراجییرین سروز قیشاسی دیاف‌راقمایا و قونشو عضولره کچدیک‌ده بیر نئچه باغ عمله گتیریر:
- قاراجییرین اوْراغابنزر باغی –
- ساغ و سوْل تاج باغلار –
- ساغ و سوْل اۆچبوجاق باغلار –
- قاراجییر – بؤیرک باغی –
بونلاردان اۆچ اوولینجیلری قاراجییری دیاف‌راقمایا و یرده قالانی معده یه، اوْنیکیبارماق باغیرساغا، ساغ بؤیره‌یه، چنبرباغیرساغا تثبیت ادیر. تاج باغلار ایله قاراجییر-بؤیرک باغی بیر قات‌دان، باشقالاری ایسه ایکی قات‌دانه‌مه‌له گلمیش‌دیر.
قاراجییرین فیک‌ساسییا اوْلونماسی: آرخا کنارینی دیاف‌راقمانین آشاغی سطحینه بیتیش‌دیره‌ن بیرلشدیریجی توْخومادان، سیخ صورت‌ده اؤز شاخه‌لری ایله قاراجییرین پارنخیماسینا بیرلشمیش آشاغی بوش ونادان، قاراجییرین تاج باغین‌دان، قارین باسماسی تضییقین‌دن وابسته‌دیر.
توپوقرافییاسی
دَییشدیرقاراجییر قارین بوشلوغون‌دا یرلشمیش‌دیر. ساغ پایی ساغ قابیرغاالتی ناهییه‌سینی (شابلون:لانگ-لا) و قارینوستو ناهییه‌سینی (شابلون:لانگ-لا) و سوْل پایی سوْل قابیرغاالتی ناهییه‌سینی (شابلون:لانگ-لا) توتور. قاراجییرین یوخاری هودودو ساغ طرف‌ده – شابلون:لانگ-لا اۆزرینده – ۵-جی قابیرغا قیغیرداغینین برابرین‌ده، اوْرتا خت‌ده – شابلون:لانگ-لا اساسین‌دا و سوْل طرف‌ده – شابلون:لانگ-لا اۆزرینده – ۶-جی قابیرغا قیغیرداغی برابرین‌ده اوْلور. بئله‌لیکله، قاراجییرین پایلارینین وضعیتی دیاف‌راقما کونبزلرینه اۇیغون‌دور و ساغ پای سوْل پای‌دان یوخاری‌دادیر. قاراجییرین یوخاری هودودو آرخادا ۹-جو دؤش فقره‌سی برابرینه، شابلون:لانگ-لا اۆزرینده – ۹-جو قابیرغااراسی ساحه‌یه و شابلون:لانگ-لا اۆزرینده – ۷-جی قابیرغااراسی ساحه‌یه اۇیغون‌دور. آشاغی هودودو آرخادا ۱۱-جی دؤش فقره‌سی برابرین‌دن باشلایاراق، قابیرغا قؤوسونون آشاغی کناری ایله ۸-جی vä ۷-جی قابیرغا قیغیرداقلاری بیر-بیری ایله بیرلشه‌ن یردک گدیر؛ بورادان یوخاری و سوْلا قالخاراق، سوْل طرف‌ده ۸-جی vä ۷-جی قابیرغا قیغیرداقلاری بیر-بیری ایله بیرلشدیی یرده یوخاری حدودا کچیر. قادینلاردا قاراجییر، عومومیتله، بیر آز آشاغی اوْلور؛ قوجالاردا دا بیر قابیرغا آشاغی انیر. تنففوس و اوْرقانیزمین وضعیتی قاراجییرین توپوقرافییاسینی دییشدیریر. نفس آلیب-وره‌ن زامان قاراجییر دیاف‌راقمانین حرکتینی تعقیب ادیر، بئله کی، نفس آلدیق‌دا ۲-۳ سم آشاغی انیر و نفس وردیک‌ده بیر اوْ قدر یوخاری قالخیر. اینسان آیاق اۆسته دوردوغو و اوْتوردوغو زامان قاراجییر آشاغی انیر؛ اۇزاندیغی وضعیت‌ده ایسه اؤز یرینی توتور.
سینتوپییاسی
دَییشدیرقاراجییر بیر چوْخ قونشو عضولرله رابطه‌ده‌دیر. اوْنون کونسینستن‌سییاسی یوموشاق اوْلدوغو اۆچون هان‌سی عضوه سؤیکنیرسه، اوْ عضوون ایزی اوْنون اۆزرینده قالیر و نتیجه‌ده آشاغی‌داکی باسیقلار عمله گلیر:
- اۆرک باسیغی – لاتینجه: impressio cardiaca قاراجییرین سوْل پایینین دیاف‌راقما سطحین‌ده؛
- معده باسیغی – لاتینجه: impressio gastrica سوْل پایین ویسسرال سطحین‌ده اوْلور و معده نین کیچیک ایری‌لیگی ایله اؤن سطحینه مخصوص‌دور؛
- ییئجئک بوروسو باسیغی – لاتینجه: impressio esophagea سوْل بویلاما شیریمین آرخا اۇجون‌دا یئرلشیر و ییئجئک بوروسونون قارین حیصّه سینه مخصوص‌دور؛
- معده چیخاجاغی باسیغی – لاتینجه: impressio pylorica مربّع پای‌دا اوْلور؛
- اوْنیکیبارماق باغیرساق باسیغی – لاتینجه: impressio duodenalis قویروق‌لو پای اۆزرینده یرلشمیش‌دیر و اوْنیکیبارماق باغیرساغین یوخاری اۇجونا مخصوص‌دور؛
- چنبر باغیرساق باسیغی – لاتینجه: impressio colica ساغ پایین ویسسرال سطحینین اؤن حیصّه سین‌ده‌دیر و اؤزو ده چمبر باغیرساغین ساغ ایریلیینه و کؤن‌ده‌له‌ن چمبر باغیرساغین ساغ اۇجونا مخصوص‌دور؛
- بؤیرک باسیغی – لاتینجه: impressio renalis چنبر باغیرساق باسیغین‌دان آرخایا و ساغ طرف‌ده اوْلور و ساغ بؤیره‌یه مخصوص‌دور؛
- بؤیرکوستو باسیق – لاتینجه: impressio suprarenalis ساغ پایین ویسسرال سطحینین آرخاسین‌دا اوْلور و ساغ بؤیرکوستو وزییه اۇیغون‌دور.
اؤدلوک و اؤد آخاجاقلاری
دَییشدیرباخ:اؤد کیسه‌سی
قاراجییرین وظیفه‌سی
دَییشدیرقاراجییرین وظیفه‌سی چوْخ مۆختلیف دیر. بیرینجی نؤوبه‌ده اوْ، وزی اوْلدوغو اۆچون محصول – اؤد و سیدیک جؤوهری ایفراز(ترشّح) ادیر. معلوم اوْلدوغو کیمی اؤد اوْنیکیبارماق باغیرساغا تؤکولوب هضم پروسسی زامانی صرف اوْلونور. سیدیک جؤوهری اوّلجه قانا کئچیرو سوْنرا بورادان بؤیرکلر واسطه‌سیله سیدیین ترکیبین‌ده خاریج اوْلور. قاپی وناسی قانی ایله قاراجییره گلن کاربوهیدراتلار بورادا نیشاستا حالین‌دا احتیاط بیر محصول کیمی ساخلانیلیر و سوْنرا بدنه لازیم اوْلدوقجا اۆزوم شکری حالین‌دا قانا بوراخیلیر. بۇندان علاوه قاراجییرده روشیم دؤورونده قیرمیزی قان کورجیکلری حاصیل اوْلور، بئله‌لیکله اوْ، قانیارادیجی وظیفه ایفا ادیر. قاراجییر مۆحافیظه وظیفه‌سینی ده داشیییر – کاپیللیارلارینین اندوتل سلول‌لری (کوپفر سلول‌لری) رتوکول-اندوتل سیستمه عایید اوْلوب فاقوسیتوز وظیفه‌سینی گؤرور (باغیرساقلاردان قانا سوزولموش و ماده‌لر مۆبادیله‌سین‌دن سوْنرا حاصیل اوْلموش زهرلی ماده‌لری ضررسیز حالا کچیریر.) قاراجییرین اندوکرین ( داخیلی سکر‌سییا) وظیفه‌سی ده قئید اوْلونور.
اؤد
دَییشدیرباخ: اؤد
قاراجییرین و اؤدلویون اینکیشافی و موختلیفلاری
دَییشدیرقاراجییر اوْنیکیبارماق باغیرساغین اؤن دیوارین‌دان. انتودرمال اپیتل‌دن اینکیشاف ادیر. اوْنون مئیاسی اوْنیکیبارماق باغیرساغین ونترال چؤزونون (موساریقه‌سینین) سفهه‌لری آراسینا داخیل اوْلور. قاراجییر اینکیشاف اتدیکجه اوْنیکیبارماق باغیرساق‌دان اۇزاقلاشیر و اوْنونلا یالنیز عومومی اؤد آخاجاغی واسطه‌سیله رابطه‌ده قالیر. ایلک دفعه قاراجییرین مئیاسی اوْنیکیبارماق باغیرساق ایله قارنین اؤن دیواری آراسیندا اینتراپریتونال – پریتون داخیلی وضعیت‌ده یئرلشیر. سوْنرادان معده نین هرله‌نمه‌سیله علاقه دار اوْلاراق قاراجییر ساغا و یوخارییا دوغرو یرینی دییشیر. آرخا کنارین‌دا اوْلان سروز قیشاسینی ایتیره‌رک مزوپریتونال وضعیت آلیر. اؤد کیسه‌سی و اوْنون آخاجاغی عومومی اؤد آخاجاغی دیوارین‌دان اینکیشاف ادیر.
آنامالییا موختلیفلاری
دَییشدیر- قاراجییرین پایلارا بؤلونمه‌سی و یا "علاوه قاراجییر"؛
- قاراجییرین ساغ قابیرغا آلتیندا یرلشمه‌سی؛
- اؤد کیسه‌سینین ضعیف اینکیشاف اتمه‌سی؛
- قوشا اؤد کیسه‌سینین اوْلماسی؛
- اؤد کیسه‌سینین آراکسمه فاسیته‌سیله بؤلونمه‌سی؛
- اؤد کیسه‌سینین قاراجییرین سوْل پایینین ویسسرال سطحین‌ده یرلشمه‌سی (بعضاً اؤد کیسه‌سیین درین‌ده قاراجییر کۆتله‌سین‌ده یا دا اؤن کنارین‌دان چوْخ آرخادا یرلشمه‌سی)؛
- اؤد آخاجاقلارینین میقدارینین آرتماسی؛
یاش و فردی خصوصیتلری
دَییشدیریاش خصوصیتلری
دَییشدیریئنیدوغولموشلاردا قاراجییر یتیشمیش شخصلره نیسبتاً چوْخ بؤیوک، نیسبی چکی‌سی ایسه ۳-۴ دفعه آرتیق اوْلور. یتیشمیش شخصلرده بدن چکی‌سینین ۱/۵۰-ا برابر اوْلدوغو حال‌دا یئنی‌دوغولموش‌دا بۇ نیسبت ۱/۲۰ اوْلور. ینی دوغولموشون قاراجییرینین چکی‌سی ۱۵۰ ق-دیر. خصوصاً سوْل پای آرتیق اینکیشاف اتمیش اوْلور. روچیم حیاتینین ایکی آیلیغین‌دا هر ایکی پای برابر اوْلور. توپوقرافیک جهتجه اؤن کناری – ساغ ممه خطی اۆزرینده قابیرغا قؤوسون‌دن ۲.۶-۳،۸ سم آشاغی چیخیر، دلکی قارین بوشلوغونون چوْخ حیصّه سینی توتموش اوْلور. یئنی‌دوغولوش‌دا قاراجییر چوْخ موتهرریک اوْلور؛ کۆتله‌سی یوموشاق و دامارلارلا زنگین‌دیر، قورولوشونون پای‌لی اوْلماسی بیر اوْ قدر ده نظره چارپمیر.
قوجالاردا قاراجییرین کۆتله‌سی سرتلشیر، چکی‌سی آزالیر و توپوقرافیک جهتجه بیر قابیرغا آشاغی انیر. ینی دوغولموش‌دا اؤد کیسه‌سی ایه بنزییر، سانکی اۇزونونا دارتیلمیش اوْلور؛ سوْنرالار آرمود شکلینی آلیر. ۸۰% حاللاردا دیبی قاراجیرینؤن کنارین‌دان خاریجه چیخیر.
فردی خصوصیتلری
دَییشدیرقاراجییر پایلارینین اؤلچولرینین بیر-بیرینه اوْلان نیسبتینه گؤره ایکی نؤعه بؤلونور:
- هیپولوبار قاراجییر: بۇ زامان سوْل پای ساغ‌دان کیچیک اوْلور.
- هیپرلوبار قاراجییر: بۇ زامان سوْل پای ساغ پایا برابر یا دا اوْندان بؤیوک اوْلور.
قاراجییرین پریتون‌دان آزاد اوْلان آرخا کناری یا چوْخ انلی، باغلار قیسا، قاراجییر قارین بوشلوغونون آرخا دیوارینا مؤحکم بیتیشمیش یا دا عکسینه انسیز زولاق شکین‌ده، باغلاق اۇزون و نتیجه‌ده قاراجییر ضعیف فیک‌ساسییا اوْلونموش اوْلور. ملینیکووا گؤره قاراجییر ایکی جور یۆکسک و آلشاق وضعیت‌ده اوْلور. دؤش قفه‌سینین آشاغی دلیی گئنیش و چاناغی دار اوْلان شخصلرده قاراجییر یۆکسک وضعیت‌ده، عکسینه دؤش قفه‌سی دلیی دار و چاناغی گئنیش اوْلان شخصلرده ایسه آلچاق وضعیت‌ده یئرلشیر. قاراجییر اؤنه اوْلان مایل‌لیگی درجه‌سینه گؤره ایکی: دورزوپتال و ونتروپتال وضعیت‌ده اوْلور. دورزوپتال وضعیت‌ده قاراجییرین آشاغی کناری قابیرغا گؤوسون‌دن یوخاری یئرلشیر و عضو دالا چکیلمیش کیمی گؤرسنیر. ونتروپتال وضعیت‌ده قاراجییرین آشاغی کناری آشاغی سال‌لاناراق قابیرغا قؤوسون‌دن خاریجه چیخیر و عضو اؤنه چوْخ مایل‌لی اوْلور. اؤد کیسه‌سینین فپرماسی اوْقنوه گؤره سیلیندربنزر، کونوسابنزر و اوْوالابنزر اوْلور.
نوخوشلوقلری
دَییشدیربیرده باخ
دَییشدیربیرده باخ
دَییشدیر- [
ایستینادلار
دَییشدیرقایناقلر
دَییشدیر- پروف. کامیل ابدول‌سالام اوْغلو بالاکیشیوین، اینسانین نورمال آناتومییاسی، ۲-جی جیلد، "موعاریف" نشریاتی، باکی – ۱۹۷۹
- Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (۴ тома)
- آناتومی: امبریولوگیه[دائمی اولو باغلانتیلی]
قایناق
دَییشدیر
