بولقار تورکجه‌سی
بولقار تورکجه‌سی — قدیم تورک دیلی'نین بیر قولویموش کی آرادان گئدیب. بولقار تورکجه‌سی ایکی قولا آیریلیرمیش: ایدیل بولقارجاسی و تونا بولقارجاسی.
ایدیل بولقارجاسی
دَییشدیرایدیل بولقارجاسی، وولگا بولقارجاسی و یا ایدیل بولقار تورکجه‌سی، تورک دیلینین اسکی دؤنملرینده ایدیل ساحه‌سینده دانیشیلمیش و یازیلمیش اولان تاریخی دؤنملریندن بیریدیر. ایدیل(وولگا) بولقارجاسینین مؤوجودلوغونو میلادی 13 و 14 -نجو عصیرلردن قالما عرب حرفلی دوخسانا قدر مزار داش‌یازماسینداکی محدود دیل ملزمه‌سی واسیطه‌سی ایله بیر درجه‌یه قدر بیلیریک[۱]. میلادی 13 و 14 -نجو عصیرلرده تورک یازی دیلی، آنا ساحه‌دن باشقا، اوچ آیری جوغرافیادا دا ایشله‌نیردی. بونلاردان بیری یوخاری ایدیل (بوگونکو تاتاریستان) ساحه‌سیدیر. بورادا تاپیلان مزار داش‌یازمالارینین دیلی ایدیل بولقارجاسی ایدی. ایکینجیسی میصر و قیسماً سوریه ایدی. بوراداکی یازی دیلی خوارزم تورکجه‌سینه چوخ یاخین ایدی و قیپچاق تورکجه‌سی آدینی داشییردی. اوچونجو ساحه آذربایجان و آنادولو ساحه‌سی ایدی. 13 -نجو عصیرده بو آرادا اوغوز دیالئکتینه دایانان یئنی بیر یازی دیلی اورتایا چیخمیشدی. بو یازی دیلی بالکانا دوغرو مئیدانینی گئنیشله‌ده‌رک کسینتی‌سیز شکیلده بوگونه قدر داوام ائتمیشدیر. یالنیز مزار داش‌یازمالاریندا گؤردویوموز ایدیل بولقارجاسی 14 -نجو عصیردن یئرینی قیپچاق تورکجه‌سینه وئرمیشدیر[۲].
تونا بولقارجاسی
دَییشدیرتونا بولقارجاسی و یا تونا بولقار تورکجه‌سی، تورک دیلینین اسکی دؤنملرینده تونا ساحه‌سینده دانیشیلمیش و یازیلمیش اولان تاریخی دؤنملریندن بیریدیر.
آلتائیستیک و تطبیقی تورک دیلی آراشدیرمالارینا گؤره بوگونکو تورک دیلی و لهجه‌لری، چوواش تورکجه‌سی ایستیثنا اولماقلا، بیر (z) و (ş) دیلی اولان پروتوتورکجه‌یه گئدیب چاتیر. بیر تورک دیلی اولان، یالنیز (z) یئرینه (r) و (ş) یئرینه (l) قویان چوواش تورکجه‌سی پروتوتورکجه‌یه دئییل، یئنه بیر (r) و (l) دیلی اولان پروتوچوواش و یا پروتوبولقارجایا گئدیب چاتیر. کوبان، ایدیل (وولگا) و تونا بولقارلارینا عایید دیل ملزمه‌سی چوخ دئییل. کوبان بولقارجاسی حاققینداکی معلوماتیمیزی داها چوخ 13-نجو عصیردن اؤنجه بو دیلدن ماجار دیلینه داخیل اولان 300 دن آز کلمه‌لره بورجلویوق. تونا بولقارجاسی حاققینداکی معلوماتیمیز دا گونوموزه قدر گلیب چاتان لاکین یالنیز محدود بیر شکیلده اولان دیل ملزمه‌سینه دایانماقدادیر. بونونلا بیرلیکده، بو دیل ملزمه‌سی تونا بولقارجاسینین ماهیتینی و اونون کوبان و ایدیل بولقارجاسینا یاخینلیغی باره‌ده کیفایت قدر آشکارائدیجی‌دیر[۱].
تونا بولقارجاسی دیل ملزمه‌سی آشاغیداکی کیمی صینیفلاندیریلابیلر:
1. بولقار خانلاری لیستینده‌کی پروتو-بولقار کلمه و عیبارتلر;
2. تودور دوکسووون (Tudor Doksov) حاشیه سینده‌کی عیبارت;
3. ناقو سنت میکلوس (Nagy Szent-Miklós) خزینه‌سینده‌کی پروتو-بولقار یازیلاری;
4. پروتو-بولقار داش‌یازمالارینداکی تورکجه کلمه و عیبارتلر;
5. بیزانس منبعلرینده‌کی بولقار تورکجه‌سی ائتنیک آدلار;
6. اسکی کیلیسا ایسلاوجاسینداکی پروتو-بولقارجادان داخیل اولان کلمه‌لر[۱].