تالیش خانلیغی
تالیش خانلیغی یوخسا لنکران خانلیغی (اینگیلیسجه: Talysh Khanate، فارسجا: خانات تالش، آلمانجا: Khanat Talysch، روسجا: Талышское ханство) آسیادا و آذربایجانین شومالیندا بیر اسکی دؤولت ایدی. و فارس دیلی رسمی دیلیدی. تالیش خانلیغی ۱۷۴۷ میلادی ایلینده قۇرولدو و ۱۸۲۶ میلادی ایلینده داغیلدی.
تالیش خانلیقی فارسجا: خانات تالش | |
|---|---|
| ۱۷۴۷–۱۸۲۶ | |
 | |
| پایتخت | لنکران |
| عۆموُمی دیللر | آذربایجان تورکجه‌سی، تالیش دیلی |
| دین | ایسلام |
| دؤولت | خانلیق |
| خان | |
• ۱۷۴۷–۱۷۸۶ | میرجمال‌الدین خان |
• ۱۷۸۶–۱۸۱۴ | میرمصطفی خان |
• ۱۸۱۴–۱۸۲۸ | میرحسن خان |
| تاریخی دؤنم | |
• یارادیلدی | ۱۷۴۷ |
• ییخیلدی | ۱۸۲۶ |
| پول واحیدی | تومان |
خانلیغین یارانما تاریخی
دَییشدیر۱۷۴۷-جی میلادی ایلینده مای آیی‌نین ۹-دا نادر شاه اؤلدورولدوکدن سونرا آذربایجاندا خانلیق‌لار یارانماغا باشلادی. بو دؤورده یارانان خانلیق‌لاردان بیری ده تالیش خانلیغی ایدی. خانلیغین اراضیسی دئمک اولار کی، آذربایجان جومهوریتی‌نین ایندیکی آستارا، لنکران، لئریک، یاردیملی، ماساللی رایون‌لاری‌نین اراضی‌لرینی و ایندیکی ایرا‌نین گیلان اوستا‌نی‌نین آستارا و هشتپر (حاضیردا تالیش آدلانیر) بؤلگه‌لرینی احاطه ائدیردی.
مرزلری تخمینن شیمالدان بولقارچایین، شرقدن کور چایی‌نین منصبینه‌دک خزر دنیزین، جنوبدان و غربدن ایران سرحدلرینه قدر بیر اراضینی احاطه ائدیردی. بئله کی، تالیش خانلیغی شیمال-شرقده قوبا خانلیغینا تابئع اولان سالیان سلطانلیغی ایله، شیمالدا اراضیسی سونرادان شاماخی خانلیغی ایله قاراباغ خانلیغی آراسیندا بؤلوشدورولموش جاواد خانلیغی ایله، شیمال-غربده قاراداغ خانلیغی ایله، غربده اردبیل خانلیغی ایله، جنوبدا ایسه گیلان خانلیغی ایله هم‌مرز ایدی.
تالیش خانلیغی‌نین مرکزی اوّلجه قیزیل‌آغاج کندی، سونرا آستارا، سوندا ایسه لنکران شهری اولموشدور.
تالیش خانلاری سولاله‌سی حاقیندا
دَییشدیرتالیش خانلاری سولاله‌سی‌نین منشایی حاقیندا معلومات میرزه احمد میرزه خداوئردی اوغلونون مؤلیفی اولدوغو "اخبارنامه" (۱۸۸۲) اثرینده و آذربایجان تاریخچیسی سید علی کاظم بیگ اوغلونون "جواهرنامه‌ی لنکران" اثرینده وئریلمیشدیر. میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو "اخبارنامه" اثرینده قئید ائدیر کی، لنکران خانلاری سولاله‌سی‌نین بانیسی سید عباس بیگین نسلی گونئی آذربایجانین خالخال ماحالی‌نین هیر کندیندندیر و سید عباس بیگ آغیر مالیه وضعیتیندن دولایی ۱۷. عصرین سونو – ۱۸. عصرین اوّل‌لرینده شیروان بیگلربیگ‌لیگی‌نین تالیش ماحالینا – خارخاتان کندینه کؤچموشدور. سید عباس بیگین صفوی نسلیندن گلدیگی بیلینیر (یوکسک ائحتیماللا آنا خطی اوزره).
سید علی کاظم بیگ اوغلو ۱۸۶۹-جو ایلده یازدیغی "جواهرنامه‌ی لنکران" اثرینده ۲. شاه عباس صفوی‌نین (۱۶۴۲-۱۶۶۶) ۱۶۵۴-جو ایلده وئردیگی فرمانا ایستیناد ائده‌رک سید عباسین ۱۲-جی نسیلده باباسی‌نین سید منتصربالله اولدوغونو یازیر، بو شخصین ده ۲۰-جی نسیلدن باباسی حضرتی محمد پئیغمبردیر. یعنی سید عباس محمد پئیغمبر ۳۲-جی نسیل شجره‌سیدیر، دولاییسی ایله منشاجه عرب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی سید عباس بیگ ۱۷. عصرین سونو – ۱۸. اوّل‌لرینده گونئی آذربایجاندان تالیش ماحالینا – خارخاتان کندینه کؤچوب مسکونلاشمیشدیر. بو کندده یاشایارکن یئرلی فئودال‌لارلا یاخینلاشان سید عباس بو کندین صاحیبی بورادیگاهلی اسد بیگ حسین بیگ اوغلونون باجیسی آهو خانیملا ائولندی. اونونلا ایزدیواجدان سید عباس بیگین سید جمال‌الدین بیگ آدلی اوغلو دونیایا گلدی. سید عباس بیگ و اسد بیگ ۱۷۳۶–جی ایلده موغان قورولتاییندا ایشتیراک ائتمیش، نادر شاه افشارین حاکیمیتینی تانییاراق اوغول‌لاری سید جماالدین بیگی و علی بیگی نادر شاهین حربی قوللوغونا گؤندرمیش، اورادا ایسه اونلارا یوزباشی روتبه‌سی وئریلمیشدی. نادر شاهین مأمورلاری سید جماالدین بیگه دریسی‌نین رنگیندن دولایی قارا بیگ (و ۱۷۴۷-جی ایلدن ۱۷۸۶-جی ایله‌دک لنکران خانی اولدو) دئییردیلر. او، نادر شاهین داغیستانا حربی سفرلری زامانی خوصوصی اولاراق فرقلنمیشدی و بونا گؤره هیجری تاریخله ۱۱۵۴–جو ایلده (میلادی تاریخله ۱۷۴۱/۱۷۴۲-جی ایلده) نادر شاه طرفیندن ایرثی "خان" تیتولو ایله موکافاتلاندیریلمیشدی.
قارا خان
دَییشدیرقارا خان لنکرانین ایقتیصادی و سیاسی قودرتینی مؤحکملتمک مقصدیله بیر سیرا تدبیرلر حیاتا کئچیردی، دایمی قوشون تشکیل ائتدی. او زامان تالیش خانلیغی‌نین اراضیسینده‌کی تورپاق ساحه‌لری‌نین اکثریتی خان نسلیندن اولمایان یئرلی فئودال‌لارین الینده ایدی. قارا خان همین فئودال‌لارین ایقتیصادی و سیاسی قودرتینی قیرماق اۆچون مرکزی حاکیمیتله حسابلاشمایان‌لارین تورپاق‌لارینی موصادیره ائتدی. ایران تهلوکه‌سیندن قورونماق مقصدیله (1747-جی ایلده) پایتاختی آستارادان لنکرانا کؤچوردو، گئنیش آبادلیق ایشلری آپاردی. بو تدبیرلر شهرین تیجارت و مدنیت مرکزینه چئوریلمه‌سینه شراییط یاراتدی.
بو دؤورده لنکران خزر دنیزی ساحیلینده آرتیق اهمیتلی بیر لیمان شهرینه چئوریلمکده ایدی و دربند، نیازآباد و باکی شهرلری ایله بیرلیکده آذربایجانین هم داخیلی، هم ده خاریجی تیجارتینده موهوم رول اویناییردی. محض بو سببدن قارا خان پایتاختی آستارادان لنکرانا کؤچوردو. بو زامان تالیش خانلیغینا 6 ناحیه: لنکران، آستارا، زوُواند، سئبیجان، وریادوز و بیله‌سووار داخیل ایدی. تالیش خانلیغیندا آستارا، لنکران، موُرانقوُل، ارکیوان، دشتوند (ماساللیدان نئفچالایا کیمی)، اوُجارود، دیریق، سیریق، زوُواند، پیراند، اوْراند ماحال‌لاری مؤوجود ایدی.
قارا خان لنکرانا موختلیف یئرلردن صنعتکار و اوستالار گتیرتمیشدی. او، شهرین قالا دیوارلارینی، خان سارایینی، مسجید، حامام، بازار، کاروانسارا اینشا ائتدیردی. بو دؤورده شهرده ایکی بازار وار ایدی: یوخاری (مرکزی) و آشاغی بازار. بو دؤور تیکیلی‌لری آراسیندا گؤزللیک و معمارلیق باخیمیندان خان سارایی دیقّتی داها چوخ جلب ائدیردی. ایکی مرتبه‌دن عیبارت اولان سارای باشدان باشا شبکه‌لی اولوب، رنگارنگ شوشه‌لرله بزه‌دیلمیشدی.
لنکرانین خزر دنیزی واسیطه‌سیله ترانزیت تیجارتده ایشتیراک ائتمه‌سی، اونون ایقتیصادی بیر مرکز کیمی تشکّول تاپماسیندا اهمیتلی رول اوینامیشدی.
تالیش خانلیغی‌نین ایران و روسیه ایله موناسیبت‌لری
دَییشدیرقارا خان خاریجی سییاستده روسیه‌یه مئیل گؤستریردی. بو، بعضی ایران حاکیم‌لرینی، خوصوصیله، گیلانلی هدایت خانی ناراحات ائدیردی. 1768-جی ایلده هدایت خان 12 مین نفرلیک قوشونلا لنکرانا سوخولدو، شیندان قالاسینا چکیلن قارا خان بیر مودّت موقاویمت گؤسترسه ده هدایت خان چوخلو خراج آلاراق قارا خانی آزاد ائتدی. قارا خان گیلان تجاووزونه قارشی یاردیم آلماق مقصدیله قارداشی کربلایی سلطانی کیچیک سیلاحلی دسته ایله قوبایا، فتحعلی خا‌نین حوضورونا گؤندردی. 1785-جی ایلده تالیش خانلیغی قوبالی فتحعلی خا‌نین آذربایجانین خئیلی حیصه‌سینی بیرلشدیردیگی تورپاق‌لارا قاتیلدی. فتحعلی خان بوتون آذربایجان خانلیق‌لارینی بیرلشدیریب، گوجلو بیر دؤولت یاراتماق ایسته‌ییردی. 1789-جو ایلده فتحعلی خا‌نین اؤلوموندن سونرا خانلیق یئنیدن موستقیل سیاست یوروتمگه باشلادی.
1786-جی ایلده قارا خا‌نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته اونون اوغلو میر مصطفی خان کئچدی (1786-1814). بو دؤور خانلیق اۆچون چوخ آغیر ایللر ایدی. بئله کی، خاریجی هوجوم‌لار اساساً ده جنوب سرحدلریندن آرا وئرمک بیلمیردی. 1794-جو ایلده آذربایجانین جنوبوندا حاکیمیته گلن آغا محمد شاه قاجار ایراندا دا اؤز مؤوقع‌لرینی مؤحکملندیردیکدن سونرا جنوبی قافقازا هوجوما باشلادی. او، بوتون آذربایجان خانلیق‌لاریندان اونا تابئع اولماغی طلب ائدیردی. لاکین خانلیق‌لارین اکثریتی بو طلبی ردّ ائتدی. یارانمیش وضعیتدن ایستیفاده ائدن روسیه حؤکومتی قافقازدا، خوصوصیله آذربایجاندا اؤز مؤوقع‌لری‌نین گوجلندیرمک ایشینی داها دا سورعتلندیرمگه چالیشیردی. تالیش خانی میر مصطفی خان روسیه تبعه‌لیگینی قبول ائتمگه حاضیر اولدوغونو بیلدیرمیشدی. 1795-جی ایلده آغا محمد شاه قاجارین هوجومو عرفه‌سینده میر مصطفی خان روسیه‌یه مئیل گؤسترن آذربایجان خانلارینا مکتوب یازاراق ایرانا قارشی بیرگه موباریزه آپارماغا حاضیر اولدوغونو بیلدیردی. بونا باخمایاراق قاجار اؤز قوشون‌لارینی 1795-جی ایلده هم ایروان، هم ده لنکران ایستیقامتینده آذربایجانا یئریتدی. میر مصطفی خان دوشمنه موقاویمت گؤسترمک ایقتیداریندا اولمادیغیندان لنکران اهالیسینی ساری آداسینا کؤچوروب مودافیعه مؤوقئعیی توتدو. ایران قوشون‌لاری گئتدیکدن سونرا لنکرانا قاییدان میر مصطفی خان 1795-جی ایلین سئنتیابریندا اؤز نوماینده‌سی زامان بیگی شیمالی قافقازا، روس گئنئرالی قودوویچین یا‌نینا، اوکتیابردا ایسه کربلایی اسدالله بیگی پئتئربورقا گؤندردی. 1796-جی ایل مارتین 12-ده کربلایی اسدالله بیگ تالیش خانلیغی‌نین روسیه‌نین حیمایه‌سینده قبول ائدیلمه‌سی حاقیندا میر مصطفی خا‌نین مکتوبونو 2. یئکاتئرینایا تقدیم ائتدی.
میر مصطفی خا‌نین روسیه‌نین حیمایه‌چیلیگینی قبول ائتمه‌سی، خزرده اوستونلوگو اله کئچیرمک ایسته‌ین روسیه اۆچون چوخ اهمیتلی ایدی. 1796-جی ایلده ایکی یئکاتئرینا‌نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته گلن 1. پاوئل روس قوشون‌لارینی گئری چاغیردی. بوندان ایستیفاده ائدن قاجار یئنیدن آذربایجانا سوخولدو. 1802-جی ایل دئکابر آیی‌نین 26-دا گئورگییئوسک موقاویله‌سینه گؤره تالیش خانی روسیه‌نین عالی حیمایه‌سینه قبول اولوندو.
ایران شاهی 1809-جو ایلده فرج‌الله خا‌نین کوماندانلیغی آلتیندا 2 مین آتلینی لنکرانا گؤندردی. اهالی لنکرانی ترک ائدیب ساری آداسینا کؤچدو. بو روسیه‌نی ناراحات ائتمه‌یه بیلمزدی. 1813-جو ایل یانوارین 1-ده گونش دوغدوغو زامان گئنئرال کوتلیارئوسکی‌نین کوماندانلیق ائتدیگی روس قوشون‌لاری هوجوما باشلادیلار و 3 ساعات داوام ائدن قانلی دؤیوش نتیجه‌سینده 350 نفر ایتکی وئره‌رک لنکرانا داخیل اولا بیلدیلر. شهرین مودافیعه قووّه‌لرینه رهبرلیک ائدن صادیق خان 4 مین عسگری ایله قهرمانجاسینا ساواشاراق شهید اولدو. روسلار شهره داخیل اولدوقدان سونرا دئمک اولار کی، اصل قتل‌عام ائده‌رک شهرین 16 مین ساکینینی قتله یئتیردیلر.
1813-جو ایل اوکتیابرین 12-ده روسیه و ایران آراسیندا گولوستان موقاویله‌سی ایمضالاندی. بو موقاویله ایله آذربایجانین ایکی حیصه‌یه بؤلونمه‌سی‌نین اساسی قویولدو و آذربایجان تورپاق‌لاری ایکی‌یه بؤلوشدورولدو. تالیش خانلیغی دا بیر چوخ دیگر آذربایجان خانلیق‌لاری کیمی روسیه‌یه بیرلشدیریلدی.
1814-جو ایلین 26 اییولوندا گئنئرال-مایور میر مصطفی خان ورم خسته‌لیگیندن وفات ائتدیکدن سونرا اونون یئرینه اوغلو میرحسن خان کئچدی. تالیش خانلیغی 1826-جی ایلده روسیه طرفیندن ایشغال اولوندوغو لغو ائدیلدی. سونونجو خان اولان میر حسن خان 1831-جی ایل لنکران عوصیا‌نیندا روسلارا قارشی قهرمانجاسینا ووروشسا دا تاب گتیره بیلمه‌ییب ایرانا سیغینمالی اولدو. 1832-جی ایلده ایسه زهرله‌نرک اؤلدورولدو.
تالیش خانلیغی تاریخی رول اوینامیش سیاسی حاکیمیت ایدی. بونو اونون بیر سیرا قونشو خانلیق‌لارلا، روسیه ایله دیپلوماتیک علاقه‌سی ده گؤستریر.
بیرده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیرائشیک باغلانتی‌لار
دَییشدیر- Генеалогия Талышинский - Талышхановых Archived 2005-05-25 at Archive.is
- "آذربایجان اوغروندا ساواش تابلوسو – لنکران خانلیغی" ( (ازرب.)). آزادلیق.اینفو. 2011-10-04. آرخیولشدیریلیب: [1] سایتیندان 2017-05-29 تاریخینده. ایستیفاده تاریخی: 2017-05-29.
- میرزه احمد زرگر، اخبارنامه (تالیش خانلیغی‌نین تاریخیندن)، باکی - 2009، فارس دیلیندن ترجومه ائدن: علی حسین‌زاده، 159 ص. متن کیریلجه
- فیرودین نوراله بیلی - اسدوو، "میر مصطفی خان" ،علمی-پوبلیسیستیک تاریخی اوچئرک. باکی: "ایقتیصاد اونیوئرسیتئتی" نشریاتی، 2007، 96 ص.