تونق يابقو خاقان
توْنق يابقو خاقان - غربی گؤی تورکلرین بئشینجی خاقانی. حاقیندا چوْخ معلومات گلیب-چاتان تۆرک حؤکمدارلاریندان سايیلیر. اوْنون حاکمیتی غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ان گۆجلو دؤورو سايیلیر. بعضی تاریخ بیلنلرین نظرینه گؤره، تونق یابقو خاقان، خزرلرین بیرینجی خاقانی سایا گلیر.
| توْنق یابقو خاقان | |
|---|---|
| غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ۵-جی خاقانی | |
| ایللر | ۶۱۸-۶۲۸میلادی |
| اؤلوم | ۶۲۸ میلادی |
| سونراکی شاه | باغاتور خاقان |
| اؤنجه‌کی شاه | شئکوی خاقان |
| سولاله | آشینا |
| آتاسی | یانق سووخ تئگین |
| اوشاقلار | تاردوش شاد شیلی توْلیس تئگین |
| دین | تنگری‌چیلیک |
حاکیمیتی
دَییشدیر۶۱۸-اینجی میلادی ایلده قارداشی شئکوی خاقاندان سوْنرا خاقانلیق تختینه چێخدی. تان سۆلاله‌سیندن اوْلان بیر شاهزاده ایله ائولنمک ایستسه ده ایللیگ خاقان بۇنا ایمکان وئرمه‌دی. هسوانچوْنق آدلی بیر بۇددیست راهیب اوْنون پايتاختینی زیارت ائتمیش و خاقان حاقدا بۇ معلوماتلاری وئرمیشدیر: خاقان ياشیل ایپک پالتار گئيیردی، ساچی 3 مئتر اۇزونلوغوندايیی و سربست ایدی. باشینا آغ ایپک پارچانی آرخادان باغلانمیشدی. تارخانلارین 200 قدر ایدی. هامیسی ایشله‌مه‌لی پالتارلار گئيیر، خاقانین ساغ و سوْل طرفینده اوْتوروردولار. اوْردوسونون کوْماندانلیق ائدنلر کۆرک، ایپک و اعلا نؤع يۇن پالتار گئيینیردیلر. نیزه، بايراق و يايلاری نیظاملی ایدی. آت و دوه سواره‌لری گؤزون گؤره بیلمه‌دیگی يئره قدر اۇزانیر. تان سۆلاله‌سی کیتابینا گؤره غربی گؤی تورکلرین ان گۆجلو حاکمیتی محض اوْنون دؤورونده ياشانمیشدی:
توْنق يابقو خاقان جسور، حیله‌‌گر و دؤيوش صنعتینده ياخشی بیر آدامدیر. بۇ سايه‌ده شیمالداکی تیئلئ قبیله‌لرینی، غربده قارشی-قارشیيا اوْلدوغو ساسانیلری و جنوبدا علاقه‌‌لی اوْلدوغو کشمیر بؤلگه‌سینی ایداره ائدیر. بۆتون اؤلکه‌لر اوْنا تابع اوْلوب. الی اوْخ و يای تۇتان اوْن مینلرله کیشی سايه‌سینده غرب اۆزرینده بؤيوک بیر گۆج و تضییق قۇردو. وۇسونو اله کئچره‌رک چادیرینی شیمال داشکندده‌کی کیانکوانا داشیدی. غربده ياشايان بۆتون شادلار و يابقولار بؤلگه‌لرینی تۆرکلر آدینا ایداره ائتمه‌يه باشلادی. توْنق يابگو ایسه بۇ بؤلگه‌لره بیر تۇدون گؤندردی. غرب تۆرکلری‌نین دؤولتی داها اول هئچ بئله بیر گۆجه چاتا بیلمه‌میشدی.
ساسانی - تۆرک ساواشلاری
دَییشدیرایکینجی فارس-تۆرک مۇحاریبه‌‌سی و اۆچونجو فارس-تۆرک مۇحاریبه‌‌سی دؤورونده خاقان بیزانس ایمپئراتوْرو بیر ایراکلی ایله اتفاق قۇراراق ساسانیلره قارشی بؤيوک غالیبیتلر الده ائتمیشدی. حتی خاقان اؤلمه‌سَيدی بیر ایراکلی‌نین قێزی ائودوْکسیا ائپیفانیيا خاقانین اوْغلو ایله ائولنه‌جکدی. خاقان قارداشی اوْغلو بؤری شادین کوْماندانلیغی آلتیندا قافقازا اوْردو گؤندرمیشدی. بیر خسرو ایلک اؤنجه خاقانی دؤيوشدن چکیندیرمک ایستسه‌ده ایلک اؤنجه بۇنو باجارمیش لاکین داها سوْنرا بۇ ایسته‌يینه چاتمامیشدی. موسی کالانکاتلی بۇ باره‌ده يازیردی:
اگر سیزین قێزیل، گۆموش، قيمتلی داشلار، ایپک پارچا و قێزیللا ناخیشلانمیش و میرواریلرله سۆسلنمیش لیباسلارا احتیاجینیز وار ایدیسه، اوْندا من سنه اوْنون وعد ائتدیگی‌نین ایکی‌قاتینی وئره بیلردیم. بۇنا گؤره سنه دئيیرم: ایراکلی‌نین بیهوده کلکلرینه گؤره منیم اۆزریمه باسقینلار ائتمه‌يین.
بؤری شادین اوْردولاری 627-جی ایلده دربند شهرینه هۆجوم ائتمیشدی: قالا دیوارلاریندا اوْلان دؤيوشچولر بۇ عيبه‌جر، ائنلی‌صیفت، کیپریکسیز آروادلار کیمی اۇزون و آچیلمیش ساچلیلارین اوْنلارین اۆزرینه هۆجومونو گؤرنده، اوْنلارین دهشتلی قوْرخوسو داها دا آرتدی. اوْنلارین سرراست اوْخ آتمالاری قالاداکیلاری داها دا سارسیتدی، چۆنکی بۇ اوْخلار کامانلاردان سانکی سئل کیمی آخیردی. شهره گیردیکده اوْنلار قان‌ایچن قۇردلار کیمی خالقا هۆجوم ائدیر، دار کۆچه و دؤنگه‌لرده رحم ائتمه‌دن هامینی قێریردیلار. بۇ قێرغیندا اوْنلار ایستر گؤزل و گنج قێز اوْلسون، ایستر اوْغلان، ایستر خسته، ایستر تاختسیز – هامینی اؤلدورور، هامینی محو ائدیردیلر، شیکستی‌ده، قوْجانی دا. اؤلدورولموش آنالارین سۆد يئرینه دؤشلریندن قاب امن کؤرپه‌لره بئله رحملری گلمیردی. سانکی اوْد تۇتموش سامان کیمی اوْنلار بیر قاپیدان گیریر اوْ بیریسیندن چێخیردیلار و اوْلدوغو يئرلرده وحشی حئیوانلارا و قۇشلارا بوْل يئم قوْيوب گئدیردیلر.
گؤی تورکلرین دربندده تؤرتدیگی قێرغین قافقاز آلبانیياسیندا قوْرخو ياراتمیشدی. پايتاخت بوْشالدیلسا دا خاقانین اوْردولاری ایره‌لیله‌مه‌يه داوام ائدیردیلر. بۇندان سوْنرا خاقان اوْردوسونو تیفلیسه يؤنلندیردی. نارینقالا دیوارلاری‌نین آلتیندا گؤروشن بیر ایراکلی و خاقان قۇجاقلاشدیلار. خاقان ایمپئراتوْرا يايینی، ایمپئراتوْر ایسه خاقانا اؤز تاجینی وئردی. تیفلیسین مۆحاصیره‌‌سی نتیجه‌سیز اوْلدو. ایمپئراتوْر جنوبا ائنسه‌ده خاقان مۆحاصیره‌‌نی داوام ائتدیردی و قالیب گله‌رک تیفلیسی‌ده ياغمالادی. بیر چوْخ گۆرجو اعدام ائدیل‌دی، کوْر ائدیل‌دی و اسیر آپاریلدی.
سوْنراکی ایللر
دَییشدیر628-جی ایلده تیفلیسین اله کئچیریلمه‌سیندن سوْنرا گۆرجو حاکمی بیر ستئفانین اؤلومو و يئرینه بیر آدارنئسین تعیین اوْلونماسیندان سوْنرا خاقان اؤلدو. اوْنون اؤلوموندن سوْنرا گؤی تورک دؤولتی ضعیفله‌مه‌يه باشلادی. بؤری شاد مۆستقیل حرکت ائتمه‌يه باشلادی و خزر خاقانلیغینی قۇردو. يابقودان سوْنرا آشینا سۆلاله‌سی‌نین قوْللاری اوْلان نۇشیبیلر و تۇلولار آراسیندا حاکمیت اۇغروندا مۆباریزه باشلادی.
قایناقلار
دَییشدیر- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Tonq Yabqu xaqan»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۱۹ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
