توپونیم شناسلیق
عمومي توپونيم‌شناسلیق
دَییشدیرتوپونيم ايكي سؤزدن عمله گلمیشدیر: «توپو» و «نیم». توپو جغرافي رئليئف آنلاييشينی ایفاده ائدیر. «نیم» ایسه آد معناسینی وئریر. بئله‌لیکله «توپونيم‌شناسلیق» جغرافی رئلیئفی بیلدیرن آدلار حاققیندا علم دئمکدیر. معلومدور کی، بو آدلار، یعنی جغرافی رئلیئفی بیلدیرن آدلار (بوندان سونرا ایسه محض «جغرافی آدلار» فورماسیندا استفاده ائده‌جه‌ییک) معین تاریخه مالیک اولماقلا یاناشی هم ده مشخص سؤز واحدلریندن عمله گلدیکلری اۆچون دیلچیلیک باخیمیندان دا معین خصوصیت‌لره مالک‌دیرلر. دئمک بئله بیر نتیجه‌یه گلمک اولار کی، توپونيم‌شناسلیق جغرافی آدلارين تاريخي و ديلچيليك باخيميندان اؤيره‌نيلمه‌سي، داها دوغروسو، فارس ديلينده موددا اولان «وجه تسميه اسامي جغرافیايي» دئمكدير. بونو دا قيد ائتمه‌لي‌ييك كي، توپونيم‌شناسلیق «خصوصي آدلاري اؤیره‌نن علم ساحه‌سي»نين یعنی اونوماستيكانین بير حصه‌سي حساب اولونور.
توپونیم شناسلیق جغرافی آدلارین اؤیره‌نیلمه‌سی و تدقیقی ایله مشغول اولان علم ساحه‌‌سی آرتیق مستقل بیر علم کیمی چیخیش ائتمکده‌دیر. دئمه‌لی توپونیم‌شناسلیق هر بیر جغرافی آدی آشاغیداکی باخیملاردان اؤیره‌نیر، ایضاح ائدیر، عمومی‌لشدیریر و لازیمی تصنیفاتلاری آپاریر:
- تاریخ باخیمیندان
- میفولوگیا باخیمدان
- ائتنوقرافیا باخیمیندان
- دیلچیلیک باخیمیندان
توپونيم‌شوناسليق بير علم ساحه‌سي كيمي XX (20- جی) عصرده فورمالاشميش و سرعتله اينكيشاف ائتميشدير. لاكين اونون تدقيقات مؤضوعسو، مئتود و پرينسيپلري، يارانما و فورمالاشما يوللاري، معنا تيپ‌لري، قوللاري و شعبه‌لري، ائله‌جه ده هانسي علم ساحه‌لري ايله علاقه‌دار اولدوغو حاقدا هله ده واحد بير فيكير يوخدور. توفيق احمدوفون دئديگينه گؤره «بو، ايلك نؤبه‌ده اونونلا باغليدير كي، توپونيم‌شوناسليق سون دؤورلرده بير سيرا علملرين، خصوصيله تاريخ، جغرافیا و ديلچيليگين كسيشديگي نؤقطه‌ده يارانان يئني بير علم ساحه‌سي اولدوغوندان اونونلا محض توپونيميست‌لر دئييل، گؤسته‌ريلن علم ساحه‌لرينين ده متخصص‌لري مشغول اولموشلار. اونلار عيني مؤعضويا موختلف مؤقعدن ياناشاراق مسئله‌نی بير طرفلي تدقيق ائتمیشلر. بئله‌لیکله تاريخچيلر اونو تاريخين، جغرافیاشوناسلار جغرافیانين، ديلچيلر ايسه ديلچيليگين بير شعبه‌سي حساب ائتمه‌يه چالیشاراق بو ساحه‌ده دولاشيقليق ياراتميشلار» (جمله‌نین ساده‌لشدیریلمه‌سی بیزه عایددیر- ع.م.). چونكي عموميتله آدلاردا ، اؤزلليكله جغرافی آدلاردا ساخلانيلان ماتئرياللار هر ميللتين تاريخي، ديلي، ائتنيك(قؤومي) قايناغي، تاريخي جغرافياسي حاققينداكي بير چوخ دويونلرين آچيلماسيندا، دولاشيق مسئله‌لرين حللينده مستثنا رول اوينایير. بو، خصوصيله سون عصردن باشلاياراق تورك ديللي خالقلارين تاريخي‌ني يازاركن بير ضرورت كيمي ميدانا چيخمیشدیر. چونكي: ايستر چين سالنامه‌لرينده، روسيا و غرب شرق‌شناسلیغيندا و ايسترسه ده ايران شووينيست تاريخچيليگينده (ايران تاريخچيليگي بعضي مستثنا مقاملاري چيخماق شرطيله فارس شووينيزمي مؤقعيندن چيخيش ائدير) تورك‌لره عايد اكثر ماتئيرياللار يا محو ائديلميش، يا تحريف اولونموش شكيلده گؤستريلميشدير. همين تحريفلري علاقه‌دار بؤلمه‌ده وئرديگيميز اۆچون تكرارينا احتياج قالمير. يالنيز بونو قيد ائتمكله كيفايتله‌نيريك كي، هله روس و غرب شرق‌شناسلیغيندان تاماميله ياخا قورتارا بيلمه‌ين، لاكين باشقالاري ايله مقايسه‌ده داها انصافلا ياناشان قوميليوف «قديم توركلرين تاريخي» آدلي اثرينده بو ساحه تاريخچيلريني تورك توپونيم‌شناسلیغيني اؤيرنمه‌يه چاغيرميشدير.
تحريف و نئجه دئيرلر «اؤرت باسدير» مؤضوعسو داها شدتله، حيرت‌لنديريجي عنادكارليقلا داوام ائتميش و حتي فارس ديلينه آلوده‌چيليك ايشي او يئره گتيريب چيخارميشدير كي، بير چوخ آدلارين و حتي عباره و ايفاده‌لرين حرفي ترجمه‌سيني وئرمكله بئله بير فکري آشيلاماق ايسته‌ميشلر كي، گويا آذربايجاندا قافقاز ديللي و ايران ديللي خالقلار ياشاميش، سونرالار سلجوق و مونقوللارين يوروشو زاماني توركلشميشلر!
البته بئله اولان تقديرده توپونيم‌شناسلیغين مستقل علم ساحه‌سي اولماسيندان صحبت گئده بيلمز. اگر، حقيقتا، اونون يئني بير علم كيمي فورمالاشديغيني قبول ائديريكسه، اوندا اونون اؤزونه مخصوص تدقيقات مؤضوعسونو، مئتود و پرينسيپلريني معين‌لشديرمه‌لي، اوزه چيخارمالي‌ييق. آرتيق ايندي اصل توپونيميست‌لردن هئچ بيري اونو تاريخ، جغرافیا و يا ديلچيليك علملري‌نين بير ساحه‌سي حساب ائتمير و اونو دا انكار ائتميرلر كي، توپونيم‌شوناسليق تاريخ و جغرافیا علملريندن داها چوخ ديلچيليكله باغليدير. چونكي هر هانسي بير جغرافی آد، ايلك نؤبه‌ده معين بير ديله مخصوص سؤز و سؤز دوزلتمه واسيطه‌لريندن عبارت اولوب، معين بير جغرافی اشياني او بيريسيندن فرقلنديرمه‌يه خدمت ائدن ديل اشاره‌سيدير. تصادفي دئييلدير كي، هر بير جغرافی آد يا منسوب اولدوغو خالقين و اونون فورمالاشماسيندا اشتراك ائتميش آيري – آيري تايفا و قؤومي قروپلارين آدلاريندان تؤره‌نيب، يا دا همين خالقين و يا جغرافی اشيانين سجيه‌وي جهت‌لريندن بيريني گؤسترن ديل واحدلريني عكس ائتديرير. و. آ. ژوچكئويچ1 يازير: «توپونيم‌شناسلیغين اؤيره‌نيلمه‌سينده ديلچيليگين بؤيوك زحمتي واردير. اونلارين الده ائتديگي نتيجه‌لر اساسيندا بير سيرا خالقلارين تاريخي طالعي، آيري – آيري قؤومي قروپلارين كئچميشده‌كي مهاجرت‌لري و س. حاققيندا اينانديريجي فيكيرلر سؤيله‌نميشدير». كسكين‌ليكله قيد ائتمك لازيمدير كي، ديلچيليگين قانونا اويغونلوقلاريندان، مئتود و پرينسيپلري‌نين معين قسميندن استفاده ائتمه‌دن جغرافی آدلاري نه قيده آلماق، نه ده اؤيرنمك ممكوندور. ائله بونا گؤره‌دير كي، بعضا تدقيقاتچيلار سهوه يول وئره‌رك توپونيم شناسلیغي ديلچيليگين بير بؤلمه‌سي، ديلچيليك مقوله‌سي(لينقويستيك كاتئقوريا) حساب ائديرلر. فیروز رفاهی هیدرونیم تئرمینینی ایضاح ائدرکن یازیر: «شاخه علمی را که در زبان‌شناسی به بررسی و تحقیق در مورد اسامی جغرافیایی می‌پردازد، توپونیمی می‌نامند. توپونیمی در پی رشد ... و به عنوان بخشی از زبان‌شناسی همگانی (در مبحث نام‌شناسی) به بررسی اسامی جغرافیایی می‌پردازد1». بوتون بونلارا باخماياراق جغرافی آدلارين اؤيره‌نيلمه‌سينده لئكسيكولوژي (لغت شوناسليق) مئتود و اوصول‌لاري تطبيق ائتمك كؤكوندن سهودير. چونكي:
اولا، عمومي سؤز واحدلري يارانما باخيميندان ايلكينديرلر، حال بو كي، جغرافی آدلار و عموميتله، خصوصي آدلار تؤره‌مه‌دير، یعنی جغرافی آدلاری (خصوصی آدلاري) یارادار کن قاباقجا یارادیلمیش اولان حاضیر سؤزدن استفاده اولونور. اونلار آديني داشيديغي اشيانين ان سجيه‌وي جهتيني عكس ائتديرن سؤزلردن تؤره‌نيرلر. باشقا سؤزله دئسك لغت شوناسليق باخيميندان هر بير سؤزون قارشيليغي (پروتوتيپي) اولماليدير. لاكين عمومي سؤزلر معنالي ديل واحدلري اولدوغو حالدا، همين واحدلردن تؤره‌نن «آد» واحدلري اونلارلا بيرگه‌ليك علاقه‌سيني ايتيره‌رك معين فرقلنديريجي، يعني نوميناتيو بير اشاره‌يه چئوريلير. مثال اۆچون «گؤزل» خصوصي آدي گؤتورك. ايلك باخيشدا حقيقتا ده سؤز واحدي اولان گؤزل سؤزو ايله هئچ بير فرقي يوخدور. لاكين لئكسيك واحد اولان گؤزل سؤزو گؤيچك، قشنگ، و س. ایله علاقه‌دار قاورانيليرسا، خصوصي آد اولان «گؤزل» يالنيز معين شخصي بو و يا ديگر شخصلردن فرقلنديرمه‌يه خدمت ائدير. باشقا سؤزله خصوصی آد اولان «گؤزل» لئکسیکولوژی اصوللا یارادیلسایدی، اوندا دیگر بیر خصوصی آدین دا «چیرکین» اولماسی لازیم گله‌جکدی.
ايكينجيسي، لغت‌شوناسليق واحدلري ايله مقايسه‌ده جغرافی آدلارين يارانماسيندا ديلچيليكدن كنار فاكتورلار داها مهم رول اوينايير. بئله كي، اجتماعي – سياسي شرايطين ده‌ييشمه‌سيله يئني فورماسيايا خدمت ائدن، اونو اؤزونده عكس ائتديرن خصوصي و ائله‌جه ده جغرافی آدلار يارانير يا خود دا قديمكيني عوض ائدير. مثال اۆچون اسلام ديني‌نين قبولو ايله كلي مقداردا عرب منشالي خصوصی آدلار، پهلوي سولاله‌سينين شووينيست سياستي نتيجه‌سينده ايسه كلي مقداردا فارس منشالي خصوصی آدلار ميدانا چيخدي و بئله‌ليكله بير چوخ ملي آدلار سيخيشديريلاراق آرخاييك‌لشدي. شخص آدلارینا مثال چكمه‌یی هاميا بللي اولدوغو اۆچون لازيم بیلمیریک، جغرافی آدلارا ايسه «گيوي/ كؤوثر»، «گئرمي / موغان»، «توفارقان/ آذرشهر» و س. مثال گتيرمك اولار. حتي بو، ائله بير وضعيته گتيريب چيخارير كي، شهرلرين و كندلرين تاريخ خاراكتئرلي آدلاري دا سيرادان چيخماق مجبوريتينده قالير. آرتيق اردبيلده «نارين قالا» و «كؤهنه قالا» عموم خالقا معلوم اولمايان آدلار جرگه‌سینه کئچميشدير. حتي هئچ بير سياسي ماهيت داشيمايان سؤزلردن تؤره‌نن توپونيملر بئله اوغورسوز بير طالعه اوغرامیشلار. لاكين بوتون بونلارا باخماياراق 16 – 17جي يوز ايلليك‌لردن سونراكي قايناقلاردا بير سيرا سؤز و شكيلچيلر همين آدلاردا قورونوب ساخلانيلميشدير. مثال اۆچون «يازي» (چؤل) «يازيلي كندينده، «تي» (داغ) «قافلانتي» داغيندا، «اي» (جمع شكيلچيسي، منسوبلوق توپوحیصه‌سی) «باري» كندينده، «اوو» و «ان» (ياشاييش منطقه‌سي و منسوبلوق توپوشکیلچیسی) «خيوو»، «واروو»، «هئران»، «موغان»، «-ت، -د» (قديم تورك ديلينده جمع‌ليك بيلديرن شكيلچي) «سووات / سوآت» سؤزونده و س. و الاآخر.
بونو دا قيد ائدك كي، توپونيم‌شوناسليق تاريخين، داها دوغروسو، تاريخي جغرافیانين بير حصه‌سي كيمي ده ميدانا چيخميشدير. تصادفي دئييلديركي، محض تاريخچيلر جغرافی آدلارين تحليليندن استفاده ائده‌رك تاريخي جغرافیاني و عيني زاماندا توپونيم‌شناسلیغي زنگينلشديرميشلر.
اۆچونجوسو، لغت‌شوناسليقدا اومونيم، سينونيم و آنتونيم سؤز قروپلاري، ائله‌جه ده سؤزلرين چوخ‌معناليليغي مهم يئر توتور، توپونيم‌شوناسليقدا ايسه بونلارا تصادف اولونمور. عكسينه، توپونيملرده لغت‌شوناسليق اۆچون سجیه‌وي اولمايان تكرارلانان آدلار، يعني فرقلنديريجي علامتلي توپونيملر گئنيش ياييلير. مثال اۆچون گئرمي‌نين «ايني» آدلي اوچ كنديني گؤتوره‌ك. اونلاري بير – بيريندن فرقلنديرمك اۆچون «يوخاري»، «اورتا»، و «آشاغي» فرقلنديريجي علامت‌لردن استفاده اولونموشدور. حال بو کی، لغت‌شناسلیقدا سؤزلر فرقلندیریجی علامتلرله بیر – بیریندن فرقلنمیر، مورفولوژی اصولدان استفاده ائدیله‌رک کؤک سؤزلردن دیگر سؤزلر تؤره‌نیر.
دؤردونجوسو، عمومي لغت واحدلري بير ديلدن باشقا ديله ترجمه ائديلير. خصوصي و جغرافی آدلار ايسه عيني ايله ساخلانيلير. البته ائله بوراداجا قيد ائتمه‌لي‌ييك كي، بيزيم ايراندا فارس ديلينه آلوده‌چيليك بونا دا اؤز منفي تاثيريني گؤسته‌ريب، بیر سیرا خصوصی آدلار فارس دیلینه ترجمه اولونوبدور: «پيله‌چاي» (پيله‌رود)، «قيرخ بولاق» (چهل چشمه)، بالیقلی (ماهی‌رود)1 و س.
بئشينجيسي، لغت‌شوناسليق واحدلري ماددي و معنوي عالمين بوتون ساحه‌لريني احاطه ائدير. بوندان فرقلي اولاراق توپونيم ياراديجيليغيندا اونلارين يالنيز معين سئمانتيك (معنا جهتينه عايد) قروپلارينا عايد سؤزلردن استفاده اولونور. آد واحدلري سايجا عمومي لغت واحدلريندن چوخ اولسا دا، سؤز احتياطينا گؤره اونلاردان گئريده قالير. چونكي عيني سؤزدن بير چوخ جغرافی اشيالارين اشاره‌لنديرمه‌سينده گئنيش استفاده اولونور. مثلا تكجه اردبيل ولايتينده 20يه ياخين «قارا» سؤزو ايله دوزه‌لن ياشاييش منطقه آدي مؤوجوددور. لغت‌شوناسليق واحدلري‌نين ايشلنمه دايره‌سي اولدوقجا گئنيش و رنگارنگ‌دير. آد واحدلريندن استفاده ايسه فردي سجيه داشي‌يير. بئله كي، معين جغرافی آد قروپلاري بير فرد اۆچون فعال اولدوغو حالدا باشقا، يا باشقالاري اۆچون پاسسيو (غير فعال) اولا بيلر. مثلا «دميرچي» سؤزو يالنيز همين پئشه صاحبلري اۆچون يارارليدير.
آلتينجيسي، عمومي لغت‌شوناسليق واحدلري معنالي سس مجموع‌سونا ماليكدیر. بونا گؤره ده داها چوخ شعورلو و منطقي قاورانيلير و حافظه‌لرده اوزون مدت ياشايير. جغرافی آدلار ايسه مئخانيكي شكيلده اؤيره‌نيلير و داها تئز يادداشلاردان سيلينير.
يئددينجيسي، جغرافی آد واحدلري‌نين بير چوخو زامان كئچديكجه فونئتيك ده‌ييشيك‌ليگه (تحريفه) اوغرايير، بعضا حتي تانينماز شكله دوشور، ايلكين فورماسيني برپا ائتمك بئله ممكن اولمور. «یئنگیجه = یئیجه»، «ساروو = ساراب» و س. نی بونا مثال چکمک اولار.
سككيزينجيسي، ديلين عمومي لغت واحدلريني جغرافی آدلاردان فرقلنديرن ان سجيه‌وي جهت‌لردن بيري و ان اساسي بودور كي، لغت‌شناسلیغا عايد سؤزلرين يارانما اوصول‌لاري لئكسيك(لغوي)، مورفولوژي( صرفي) و سينتاكتيك(نحوي) يوللارلا حياتا كئچير. حال بو کی، جغرافی آدلارين يارانما اوصولو يالنيز نحو مودئلي اساسيندا ميدانا چيخير. بوتون بونلارين حاققيندا يئري گلديكده گئنيش ايضاحات وئريله‌جكدير.
استنادلار
دَییشدیر- عباد ممی‌زاده آغداشلی، آذربایجان توپونیم شناسلیغی، قم، زمستان 1394، شابک 978-964-7733-51-9
- عباد ممی‌زاده آغداشلی، اردبیل کندلری، تبریز، بیرینجی چاپ 1397، شابک 978-622-6063-14-2