جدیدچیلیک
جدیدچیلیک (عربجه: جدید - یئنی معنی‌سینده، تاتار تورکجه‌سی: Cäditçelek) اون دوققوزونجی ایله ایگیرمینجی یۆز ایللر آراسیندا تۆرکوستان، قافقاز، قیریم، ایتیل چایی‌نین حوضه‌سی و سیبری موسلمانلاری آراسیندا یاییلان ایجتیماعی-سیاسی حرکت دیر.[۱] جدیدچیلیک ۱۹۸۰ ایللرینده قیریمدا ایسماعیل بیگ قاسپیرینسکی چالیشمالاری ایله وجودا گلیب، روسیه ایمپیراطورلوغوندا یاشایان موسلمانلار آراسیندا چوخ تئز یاییلدی. ایلک آتدیملاریندا بو سیاسی مکتب، تۆرکجه‌نی آرتیراق روس دیلی یئرینه ایشلتمک و یئنی بیلیملری اؤرگشمک کیمی، مدنی حرکتلرله ایشه باشلادی. جدیدچیلیک دۆشونجه‌لری، اصول جدیدله علاقه‌لی مقاله‌لرده، ترجیمان مجله‌سینده یاییلاردی.
جدیدچی مطبوعات دَییشدیر
جدیدچیلرین ایلک مجله‌سی تانینان ترجیماندان سونرا، اورتا آسیا، قافقازلاردا و ایتیل چایی حوضه‌سینده چوخلو مجله یایینا باشلادی. تاشکندده ۱۹۰۵ ایله ۱۹۰۶-جی ایللر آراسیندا ترقّی (یازاری: ایسماعیل آبیلی) و خورشید (یازاری: منوّر قاری)، ۱۹۰۷ ایله ۱۹۰۸-جی ایللر آراسیندا شؤهرت (یازاری: عبد الله اولانی)، آسیا (یازاری: احمدجان بک‌تمیروْو) و توجّار (یازاری: سعیدکریم‌بای سعیدعظیم‌بای اوغلو)، بوخارادا ۱۹۱۲-جی ایلده بوخارای شریف (یازاری: میرزا جلال یوسف‌زاده) و توران (یازاری: قیاس مقسوم حسینی)، ۱۹۱۳-جو ایلده سمرقندده سمرقند (یازاری: محمودخواجه بهبودی)، تاشکندده صدای تورکوستان (یازاری: عبیدالله خواجه‌اسدالله خواجه‌یئو) و قوقاندا صدای فرغانه (یازاری: عابیدجان محمودوْو) یایینا باشلانان مجله‌لردن ایدیلر.
اورتا آسیاداکی ایلک جدیدچیلر دَییشدیر
اورتا آسیادا بؤیوک یازیچی‌لار، سیاستچی‌لر و شاعیرلر جدیدچیلیکدن حیمایت ائدیب قورولوشونا چالیشیبلار. بو بؤیوک خیلین آدلینلارینین آدلاری اشاغی‌دا گلیب‌دیر:
- محمد خواجه بهبودی
- عبد القادیر شکوری
- عجزی (سعید احمد حسن خواجه اوغلو صیدّیقی)
- منوّر قاری عبد الرشید خانوْو
- عبد الله اولانی
- عبید الله خواجه اسد الله خواجه‌یئو
- تاش‌بالتابک ناربوته بکوْو
- عبد الرؤوف فیطرت
- فیض الله خواجه‌یئو
- عوثمان خواجه بولات خواجه‌یئو
- عبد الواحید بورهانوْو
- صدر الدین عئینی
- عبد القادیر محی الدینوْو
- عابیدجان محمودوْو
- حمزه حکیم‌زاده نیازی
- چوْلپان (عبد الحمید سولیمان اوغلو)
- ایسحاق خان عیبرت
- محمد شریف صوفی‌زاده
- پهلوان‌نیاز حاجی یوسوفوْو
- بابا آخوند سلیموْو
ایستالین گۆجلنمه‌سیندن سونرا جدیدچیلیک دَییشدیر
ولادیمیر لنینین، ۱۹۲۴-جو میلادی ایلده، اؤلوموندن سونرا، جوزف ایستالین گۆجلنمه‌یه باشلادی. کومونیست حیزبینین ۱۹۲۶-جی میلادی ایلدن باشلایان سیاستلری میدانی جدیدچیلره دار ائدیب، جدیدچیلرین چوخو اعدام اولدولار. اعدام اولان جدیدچیلرین ان آدلینلاری چوْلپان و عبد الرؤوف فیطرت ایدیلر. بو ایکی یازیچی شوروینین داغیلماسیندان سونرا اؤزبکیستانین میلّی قهرمانلاری آدلاندیلار.
قایناقلار دَییشدیر
- ^ Ahmedov, Sirojiddin; Rajabov, Qahramon (2000-2005). "Jadidchilik". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi.