جمال‌الدین افغانی
جمال‌الدین افغانی یا جمال‌الدین اسدآبادی، تام آدی جمال‌الدین الافغانی السید محمد ابن صفدر خان (1838، اسدآباد - 9 مارس 1897، ایستانبول)،سیاست خادیمی، آکتیویست و ژورنالیست. 19-جی عصر ایسلام مودئرنیزمین ان اساس سؤزچولریندن بیریدیر.[۱]
| جمال‌الدین افغانی | |
|---|---|
 | |
| آد | جمال‌الدین افغانی |
| قیسا بیلگی | ایسلامچی، سیاست آدامی |
| دوْغوم تاریخ | ۱۲۱۷ شمسی |
| اؤلوم تاریخ | ۱۲۷۵ شمسی ایستانبول |
| اؤلوم سببی | بوغاز سرطانی |
| آیری آدلار | سید جمال‌الدین اسدآبادی |
| تحصیل | هیند، عراق |
| حیات یوْلداشی | یوخ |
| اۇشاقلاری | یوخ. |
آوروپا حاکمیتینه قارشی گوجلو بیر ایسلام تمدنونون یئنیدن جانلاندیرماسینا اولان اینامی، 19-جی عصرده ایسلام جوغرافیاسینی گزه-گزه ایسلامی فیکرین اینکیشافینا تاثیر گؤسترمیش، بیر چوخ موعاصیر ایسلامی حرکاتا رهبرلیک ائتمیش، پان‌ایسلامیزم جریانینین اؤنده گئدن اؤندرلریندن بیری. چوخ حرکتلی بیر حیات یاشایان افغانی، افغانیستان، عثمانلی ایمپئریاسی، میصیر، فرانسه ، روسیه، ایران و اینگلیس‌ده موختلیف سیاسی تدبیرلرین ایچینده یئر آلدی؛ فیکیرلری و تدبیرلری سببی ایله بو اؤلکه‌لرین بیر چوخوندان دئپورتاسییا ائدیلیب. حیاتینی، ایکینجی عبدالحمیدین دعوتی ایله گلدیگی ایستانبولدا تاماملاییب.
یاشامی
دَییشدیرعاییلهسی و گنجلیگی اوزرینه چوخ آز شئی معلومدور. "افغانی" لقبینی آلماسی (لقبینی اؤزو سئچمیشدی) و بو آدلا تانینماسینا باخمایاراق، بعضی تدقیقاتچیلارا گؤر، افغان دئییل، ایرانین همدان یاخینلیغینداکی اسدآباددا دوغولموش بیر ایرانلی‌دیر. آنجاق بو مؤوضوعداکی حاکیم فیکیر افغانینین کابل یاخینلیغینداکی کونئر قصبه‌سی‌نین اسدآباد کندینده دوغولدوغو یؤنونده دیر.[۲] عومومی قناعت ایرانلی اولدوغو ایستیقامتینده‌دیر. آنجاق، آوروپایا سفر ائدرکن افغان اولدوغونو، افغانیستاندا ایکن ایستانبوللو اولدوغونو دئدیگی ایدیعا ائدیلیر. قوهومو اولدوغو ایره‌لی سورولن میرزه لطف الله اسدآبادی طرفیندن یازیلان مغلق بیوقرافییاسینا گؤره، ایران، همدان دا اولان اسدآباد دا اولان سید ("محمد"ین عاییله‌سیندن) گلن بیر عاییله‌ده آنادان اولموشدور. افغانی ایسه افغانیستانین کابل یاخینلیغینداکی اسدآباد دا ایره‌لی گلدیگینی سؤیله‌میشدیر آنجاق ایکی ایدیعانین دا ثوبوتو یوخدور.[۳] بیر باشقا منبع ایسه افغانی نین ایلک حیات ایللری حاقیندا چوخ آز معلومات وار، بعضی عالیملر طرفیندن حقیقتده افغان اولمادیغی، آنجاق شیعه منشأینی گیزلتمک اۆچون بو یولا ال آتدیغی اؤنه سورولمکده‌دیر.[۴] محمد مخزومی پاشا طرفیندن درج اولونان خاطیره‌لرینده. افغانینین اسدآباددا آنادان اولدوغو، آنجاق عاییله‌سینین بؤلگه‌ده گوجلو اولماسی و یئنی رهبرلیگین بو گوجدن قورخماسی سببییله عاییله‌سینی افغانیستانا سوردویو، بو سببله افغانینین هم ایراندا، هم ده افغانیستاندا قوهوملاری‌نین اولدوغو بیلدیریلمیشدیر. یئنه عئینی منبعده جمال‌الدین افغانینین فیکیرلریندن شیعه‌لیگه مسافه‌لی دایاندیغی آنلاشیلماقدادیر.[۵] گنجلیگینده، بؤیوک احتیماللا دین و فلسفه تحصیلینی اینکیشاف ائتدیرمک اۆچون، عیراقداکی شیعه مرکزلری اولان کربلا و نجف شهرلرینه و هیندیستانا گئتدی. آوروپا علم و ادبیاتی ایله هیندیستاندا تانیش اولدوغو [۲] و اینگیلیس سؤمورو رئژیمینین مؤوقئعیینی گؤرندن سونرا غرب مخالفتی بیر مؤوقئع توتماغا باشلادیغی [۶] دوشونولور. 1857ده حج مقصدیله چیخدیغی سیاحتده حیجاز، میصیر، یمن، تورکیه، روسیه، بؤیوک بریتانییا و فرانسه کیمی بیر چوخ اؤلکه‌نی زیارت ائتدیکدن سونرا افغانیستانا دؤندو. تأثیرلندیگی آدلار آراسیندا هیندیستانلی شاه ولی‌الله دهلوی باشدا گلیر.
افغانیستان
دَییشدیرافغانیستان رهبری دوست محمد خانین خیدمتینه داخیل اولان افغانی، 1863ده خانین اؤلوموندن سونرا اؤلکه‌ده باش وئرن وطنداش موحاریبه‌سی زامانی دوست محمد خانین اوغوللاریندان ازا دستکله‌دی. 1866 سونلاریندا ازم، قندهاری اله کئچیرنده، افغانی ان گووندیگی موشاویرلریندن بیری اولاراق سونرا قبیله گئتدی. او دؤورده "ایستانبولو" کیمی تانینان افغانی، سپتامبر 1868ده اذان قارداشی شیر علی خان طرفیندن تاختدان ائندیریلمه‌سینه توخون باش‌وزیرلیک مأموریتده داوام ائتدیردی. نووامبر 1868ده افغانیستاندان دئپورتاسییا ائدیلیب. افغانیستاندان سورگون ائدیلنده هیندیستانا گئدن (1869) آنجاق وارلیغیندان ناراحات اولان اینگیلیسلر طرفیندن میصیره گؤندریلن افغانی، 40 گون قالدیقدان سونرا ایستانبولا کئچیب؛ میصیرده کئچیردیگی قیسا مودت ایچینده سونرادان ایسلامداکی مودئرنیست حرکاتین لیدئری اولان محمد آبدوه ایله تانیشمیشتی [۷].
ایستانبول
دَییشدیر1870تئ ایستانبولدا گؤرولن افغانینین اؤزونو ایلک دفعهبو شهرده "افغانی" اولاراق تانیتدیغی و مقصدینین شیه اینانجدان اولدوغونون باشا دوشولمه‌سینی قارشیسینی آلماق اولدوغو سؤیلئنیر.[۷]. بورادا وئردیگی "پئیغمبرلیک صنعتدیر" مؤوزوسوندا خالقا آچیق کونفرانسدا "پئیغمبرلیک ایلاهی هدیهدیر کی، بو نعمته ایشله تانیش. جنابی حاق قوللاری آراسیندان کیمی ایستسه اونا وئریر بو نعمتی (نام سوره‌سی، 124). حیکمت ایشی دوشونمکل، فیکیر و دوشونجه اینکیشافی، معلومات زنگینلیگی ایله الده ائدیلیر. بیر ده پئیغمبرلیک حؤکملری اییرنج باطیلین هوجوموندان اوزاق اولان ایلاهی ائلم اوزرینده اوتورموشدور کی، اینسان اونا اینانماقلا وئرگی اؤدگیجیسیدیر. حیکمت صاحیبلرینین ایره‌لی سوردویو فیکیرلره گلینج، بونلار ایلاهی حؤکملره تابئ اولدوقجا قبولا لاییقدیر، هامیسینی قبول ائتمک مجبوریتی یوخدور. آغلا اویغون اولمایانلار ردد ائدیلیر. " شکلینده بیر سؤز سؤیله‌دی. بو گؤروش، دؤورون اؤنده گلن دین آداملاری خوش قارشیلانمادی و دیندن ساپما اولاراق آدلاندیردی. گؤستریلن بؤیوک رئاکسییا ایله ایستانبولدان آیریلماق مجبوریتینده قالان افغانی، 1871دئ قاهیره‌یه گیتتی.[۷].
میصیر
دَییشدیرمیصیرده اولدوغو سککیز ایل عرضینده بیر قروپ گنج یازیچی و دین آدامینی اطرافینا توپلایان افغانینین آدی قیسا مۆدتده اینانج چیخدی. اطرافیندا توپلاشان گنجلرین آراسیندا محمد آبدوه ایله میصیرده‌کیمیلتچی وافد پارتییاسینین قوروجوسو سااد زاگلول دا واردی. قاهیره‌ده اولارکن شرق اؤلکه‌لرینده ضیالیلار آراسیندا تشکیلاتچیلیق ائتمکده اولان ماسون لوژالارینین فعالیتلری و گوجلری حاقیندا معلومات صاحیبی اولدو.[۷]. 7 جولای 1868 تاریخینده قاهیره‌ده قالدیغی زامان شوتلاند ریدی ماسون لوژاسیندا گؤروندو. عوضولوک نؤمره‌سی 1355 ایدی. بوندان باشقا، قاهیره ماسونلار لوژانی دا قورماق مقصدی ایله بورانین ایلک بؤیوک اوستادی صیفتینی الده ائدیب. داها سونرا ایسه شوتلاند ریدی ماسون توپاسیندان دینسیزلیک گوناهلاندیرماسی ایخراج ائدیلمه‌سینین درحال سونرا فرانسیز بؤیوک شرق (گراند اوریئنت) ماسون لوژاسیندا ایشتیراک ائدیب و بورادا دا بؤیوک اوستاد اونوانینی الده ائتتی.[۸] بوندان باشقا، فرانسیز شرق لوژاسیندا باغلی یئنی بیر لوژا قوردو؛ دؤورون میصیر باش نازیری رییاز پاشانین دا کؤمگی ایله دؤورون اؤنده گلن چوخ سایدا آدامینی بو لوژایا کایدئتتی، [۹] آنجاق میصیر لوژانی صفر اۆچون گلن اینگلیس ولیهدی میصیرده بیر خوطبه اوخویاراق ماسونلوغو پیسله‌ییب و ایستئفا ائتتی.[۱۰] میلّی موستقیللیگی تهلوکه‌یه سالدیغی ایله دؤورون میصیر حدیو-ای اسماعیل پاشایا موخالیفت ائدن افغانی، 1879دا اسماعیل پاشانین وضعیفه‌دن آلیندیقدان سونرا اونون آردیجیلی و اوغلو اولان توفیق پاشا دا اعتیبار دوغورمامیشدی؛ جومهورییئتچیلیک دوشونجه‌سینی یایماغا چالیشدیغی اینانجی میصیردن دئپورتاسییا ائدیلیب؛ مجبوری یاشایان ائتمک اۆچون هیندیستانا گؤندریلیب.
هیندیستان
دَییشدیراوچ ایللیک مجبوری یاشاماق اۆچون حئیدرآباد گئدن افغانی، بورادا "الرد علی الدهریین" (طبیعتچیلره رددییه) آدلی بیر کیتاب یازدی. اثرینده (1879) [2] پوزیتیویزم، آتئیزم، دونیویلییه کسکین ایرادلار یؤنلتدی. بو آرادا میصیرده عربی پاشا عوصیانی باشلایاندا اینگیلیسلر طرفیندن هیندیستان خالقینی میصیرده‌کیعوصیانی دستکله‌مه‌یه چاغیردیغی بو سببله ده نزارت آلتینا آلیندی. عوصیان یاتیریلدیقدان سونرا بئش ایل بیر ایسلام اؤلکه‌سینه آیاق باسماسین قئیدیاتی اؤلکه‌دن چیخیش ایجازه‌سی وئریلیب. اینگلیسه گئدن افغانی، قیسا بیر مودت سونرا فرانسه یا کئچدی.
فرانسه
دَییشدیرافغانینین آوروپا سووئرئنلیگینه قارشی بیر دؤیوشچو و بیر ایسلام ایصلاحاتچیسی اولدوغو یولونداکی افسانه و اؤلوموندن سونرا یاییلان تاثیری، بؤیوک اؤلچوده ژانویه 1883تئ گلدیگی پاریسده‌کیحیاتینا اساسلانیر. بیر چوخ قزئت و ژورنالدا سیاسی فیکیرلرینی یایان افغانی، فرانسیز تاریخچی و فیلوسوف ائرنئست رئنان ایله د، ایسلامین ائلم قارشیسینداکی مؤوقئعیی ایله مشهور بیر موباحیثه یه گیردی. ایسلامین ائلمه قارشی اولدوغو، عرب میلتینین ده طبیعتی لازیمی مئتافیزیکا ائلملره قارشی ذلیل اولمادیغی ایدیعاسینی عربجه بیر مقاله ایله جاواب وئریب. پاریسده‌کیان اهمیتلی چالیشماسی بئیروتدا سورگونده اولان محمد آبدوهو دا پاریسه دعوت ائده‌رک اونونلا بیرلیکده ائل-اوروئتول-ووسکا (تورکچئسی، "مؤحکم ایپ") ژورنالینی چیخارماسی ایدی. ژورنال، شرق اؤلکه‌لری موستملکه‌چیلردن خیلاص اولماسی، خیلافتین جانلانماسی یولوندا ایدئیالار یایماغی قارشیسینا مقصد قویوردو. ژورنال، ایلک سایینی 13 مارس 1884تئن چیخاردی؛ 18 سایی نشر اولوندوقدان سونرا بو ایدئیالاری اؤز ماراقلارینا ضید تاپان اینگیلیسلرین تشببوسو ایله باغلاندی.
ایران
دَییشدیرژورنالین باغلانماسیندان سونرا 1886دا ایران شاهیندن گلن دعوت اوستونه ایرانا گئدن افغانی، ناسیرئددین شاهدان اؤلکه‌ده ایصلاحات ائتمه‌سینی ایسته‌ینده اونونلا ترس دوشوب و بو اؤلکه‌دن ده آیریلاراق روسیه‌یه گئتدی.
روسیه
دَییشدیرافغانینین 1887، 1888 و 1889دا روسیه‌ده اولدوغو آشکار اولونموشدور. بو مودت عرضینده روسیه ایله اینگلیس قارشی-قارشییا گتیرمگی حدفله‌ین موختلیف جهدلر گؤستردی، بو جهدلری اوغورسوز اولسا دا روسیه‌ده‌کی موسلمانلارین قورانی کریم باسما ایجازه‌سی کیمی بعضی حوقوقلار الده اولونماسیندا تاثیرلی اولموش [۷].
چار طرفیندن تهلوکه‌لی اولدوغو اۆچون 1889دا روسیه‌دن دئپورتاسییا ائدیلن افغانی، آلمانییایا گئتدی. مونهئنده بیر سرگیده ناسیرئددین شاه ایله قارشیلاشدی و اونونلا یئنیدن ایرانا گئتمه‌سی اۆچون دعوت ائدیلدی [۷].
ایران
دَییشدیر1889دا ناسیرئددین شاهین دعوتی ایله یئنیدن ایرانا گئدن افغانی، شاهین موشاویری کیمی سیاسی بیر رول اویناماغا چالیشدی، آنجاق ایصلاحات فیکیرلرینده ایصرار ائدینجه تکرار آزغینلیقلا گوناهلاندیردی. ناسیرئددین شاهین، اونونلا باغلی شوبهه‌لری آرتدی، افغانی دا، شاها قارشی آچیق موخالیفته باشلادی. 1890دا قوووه گوجونه دئپورتاسییا ائدیلیب. ایران خاریجینه سورولدوکدن سونرا دا باشدا میرزه حسن شیرازی اولماق اوزره عالیمه گؤندردیگی مکتوبلارلا "توتون آیاکلانماسی" آتانین حاضیرلیغی اولموش [۷]. . ایراندا اونون فیکیرلرینی قبول ائدن قروپلار "مجموعسو ایسلام" آدلی گیزلی بیر تشکیلات یاراداراق و بعضاً تئررور آکسییالارینا ده باش ووراراق وارلیقلارینی اوزون مودت داوام ائتدیردیلر. ایران و ایسلام دونیاسیندا مئیدانا گلن بوتون رادیکال ایسلام تشکیلاتلانمالاریندا بو قروپون بؤیوک تاثیری اولدو. "قرب بشری ائلملره بلی، معنوی و سیاسی تزییقلرینه یوخ" شوعاری ایله حرکت ائدن قروپ ایلک جیدی آکسییانی قاجار شاهی ناسیرئددینئ قارشی 1 مای 1896-جی ایلده تشکیل ائتدیگی سوی-قصدله گئرچئکلئشتیردی[۱۱].
لوندون
دَییشدیردینجلمک اۆچون لوندوندا قالان افغانی، بو آرادا رهبرلیک ائتدیگی قزئت واسیطه‌سیله شاها و خوصوصن اینگیلیس وطنداشینا وئریلن توتون ایمتییازلارینا قارشی موقاویمت چاغیریب.
ایستانبول
دَییشدیرافغانی، 1892ده ایکینجی عبدالحمیدین یاخین آدامی ابوالهدی‌نین چاغیریشی ایله ایستانبولا گئتدی. اؤزونه بیر ائو، ماعاش تعیین ائدیلدی[۷]. ایکینجی عبدالحمیدین آفغانینی پان‌ایسلامیزم تبلیغاتی اۆچون ایستیفاده ائتمگی اومید ائتدیگی گومان ائدیلیر. 1896دا ایران شاهی ناصرالدین شاهین میرزه ریضا کیرمانی آدلی شخص طرفیندن اؤلدورولمه‌سیندن سونرا جینایتی ترتیبی ایله ایتتیهام ائدیلن افغانی شوبهه‌لی گؤرولمه‌یه باشلادی و نیشانتاشی بیر یاندا گؤز حبسینده ساخلانیلیب. آمین ماالووفون سمرقند آدلی اثرینده ده ایکینجی عبدالحمیدین افغانینی دیش حکیمی واسیطه‌سی ایله اؤلدورمک جهدیندن بحث ائدیلیر.
اؤلومو
دَییشدیرجمالالدین افغانی، چنه‌سینده باشلایان بوغاز خرچنگی نتیجه 9 مارس 1897ده ایستانبولدا وفات ائدیب. نیشانتاشی‌نداکی شئیخلر مزارلیقدا دفن ائدیلیب. 1944ده افغانیستان حکومتی‌نین طلبی ایله جنازه‌سی بو اؤلکه‌یه گؤندریلیب. کابیلده اونیوئرسیتئت داخیلینده افغانی اۆچون بیر آنیت‌مزار ایشله‌نیلیب.
دوشونجه‌لری
دَییشدیرمیصیرده بریتانییا حاکیمیتینه قارشی بیرلیک چاغیریشی ائدیب. دینده بیر ایصلاحات ایله موعاصیرلشمه ایسته‌ین افغانی، ایسلامچی دوشونجه‌لرین جانلانماسینی و بوتون دونیا موسلمانلارینین بیرلشمه‌سینی ایسته‌میشدیر.[۱۲] لیبئرال بیر آنایاسا طلب ائتمیشدیر. [قایناق؟] رئژیمی چَتین بیر شکیلده تنقید ائتمیشدیر. دوشونجه‌لری داها سونرا طلبه‌سی اولان محمد عبده طرفیندن اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. "اصلینده کیم اولدوغو باره‌ده هله ده بیر فیکیر بیرلیگی یوخدور. ایفلاه اولماز بیر اینگیلیس دوشمنی، یوخسا بیر اینگیلیس جاسوسو ایدیمی؟ بیر آزغین، یوخسا دینی بوتون بیر موسلمان ایدی؟ و بیر چوخ سوالدان بعضیلری: پان-ایسلامیزمی می مودافیعه ائتدی، پان-عربیزمی بیلرمی؟ ایسلام رئفورمجولوک-اونون لوتهئر ای ایدی؟ نییه ماسونلارلا بیرلیکده چالیشدی، مقصدی نئیدی؟ [۱۳]" تدقیقاتچی احمد الی سلیمه گؤر، افغانینین مقصدی تورکلر طرفیندن ایداره اولونان عثمانلی ایمپئراتورلوغونون یئرینه عرب بیر خلیفه طرفیندن ایداره اولونان، موستقیل موسلمان اؤلکه‌لرین یاراتدیغی بیر فئدئراسییا و یا کونفئدئراسییا، بیر موسلمان میلتلر بیرلیگی اولوشتورماکتی.[۱۳] ایکینجی عبدالحمید خاطیره‌لرینده افغانی ایله علاقه دار اولاراق بئله یازار:[۱۴] "منیم خلیفه آدیم اینگیلیسلر اۆچون داواملی بیر ناراحاتلیق منبعیی ایدی. اینگیلیس خاریجی ایشلر نازیرلیگینده بلونت آدلی بیر اینگیلیس و افغانی آدیندا بیر شارلاتانین امکداشلیق ایله بیر پلانین حاضیرلاندیغینی کشف ائتدیم. بو ایکیسی خیلافتین تورکلر طرفیندن زور ایشله‌دیله‌رک اله کئچیریلدیگینی ایره‌لی سوره‌رک، مکه امیری شرعیف هوسئین خلیفه ائلان ائدیلمه‌سینی مودافیعه اولونوردولار. جمال‌الدین آفگانیگی چوخ یاخشی تانیییردیم. چوخ تهلوکه‌لی بیر آدام ایدی. میصیرده ایکن اؤزونو مئهدی ائلان ائده‌رک بوتون اورتا عاصییا موسلمانلارینی آیاغا قالدیرماغی اؤنئرمیشتی.[۱۳]
آیریجا باخینیز
دَییشدیرقایناق
دَییشدیر- ^ عثمانلی دؤولتینده عرب میللتچی جمعیتلری ـ علی بیلگن‌اوغلو: Osmanlı Devleti'nde Arap Milliyetçi Cemiyetleri - Ali Bilgenoğlu
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ آحمئت دانیشماز، جمال‌الدین افغانی، کؤرپو درگیسی، سایی ۷۲، گوز ۲۰۰۲.۲. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-03-11. یوْخلانیلیب2016-10-16.
- ^ مسلمان قارداشلاردان یئنی عثمانلیلارا ایسلامجیلیق، سئلین چاغلایان، ایمگه کیتاب ائوی، س.۹۳، ۹۴، ۱۰۲
- ^ بریتانیکا، جمال‌الدین افغانی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ محمد محزومی پاشا، جمال‌الدین افغانینین خاطره‌لری، ۲۰۰۶، قایناق یایینلاری
- ^ فاروق یوجل، تعصبا قارشی دوروشون آدی: جمال‌الدین افغانی / Faruk Yücel, Taassuba Karşı Duruşun Adı: Cemaleddin Afgani
- ^ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ ۷٫۵ ۷٫۶ ۷٫۷ جمال‌الدین افغانینی خاطیرلاماق، حاق‌سؤز درگیسی، ۲۷.۰۵.۲۰۰۸
- ^ Soner Yalçın, Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı-Efendi 2, 2006, pp. 215-217
- ^ Tevfik Karabulut, Ilımlı İslam, Bayrak Yayınları.
- ^ تاج‌الدین شیمشک، جمال‌الدین افغانی و مجادله‌سی، درس نوتلاری، یوخلانان تاریخی: ۰۹.۱۰.۲۰۱۵
- ^ Faruk Yücel, Taassuba Karşı Duruşun Adı: Cemaleddin Afgani.
- ^ Osmanlı Devleti ve Kürt Milliyetçiliği - Hakan Özoğlu
- ^ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ Müslüman Kardeşlerden Yeni Osmanlılara İslamcılık, Selin Çağlayan, İmge Kitabevi, S.93, 94, 102
- ^ سلطان عبدالحمیدین خاطره دفتری، استانبول، ۱۹۸۶، ۸. باسقی، ص۷۳