خزرلر
خزر تورکلری یوخسا خزرلر (Xəzərlər)، (عبریجه: כוזרים kuzarim)، (آنادولو تورکجه‌سی: Hazarlar)، (عربجه: خزر)، خزرلر و یا خزر تورکلری اساساً شیمالی قافقازدا و وولقابویو اراضی‌ده یاییلمیش، بیر چوْخ تورک منشالی خالق‌لارین ائتنوگئنئزینین فورمالاشماسیندا ایشتیراک ائتمیش قدیم تورک طایفالاریندان بیری.[۱] خزرلر یا خزران کوچگون تورک خاقان‌لارین باتی شاخه‌سیندن آییرلانیب و ۵۳۰-اونجو میلادی ایلده خزر دنیزین اوستونده و قفقاز منطقه‌سیندن ایران و آذربایجانی اؤز امپئریاسی‌نین داخیلینده قرار وئرمیش‌دیر و خزر خاقانلیغی آدیندا بویوک بیر دؤولتی دوغو آوروپا قیسمتینده تشکیل ائتمیش‌لر.[۲]
تاریخی
دَییشدیر
موختلیف تاریخ‌لرده خاتیرلانان خزر بوی‌لاری حاقین‌داکی معلومات‌لار مین ایلدن آرتیق بیر دؤورو اهاته ائدیر و بئله بؤیوک زامان کسیگینده اونلارین یاییلدیغی اراضی‌لرین زامان-زامان دییشدیگینی نظره آلمایان بعضی اورتا عصر سالنامچی‌لری و سون ایکی عصرده خزر مسئله‌سی ایله مشغول اوْلان بعضی عالیم‌لر موه‌ین یانلیش فیکیرلر سؤیلمیش‌لر. حتی، واختیله آیری-آیری عالیم‌لر خزر بوی‌لارینی آبخاز، گورجو، ائرمنی (های)، اوسئتین، فین، روس و باشقا خالق‌لارا عایید ائتمیش‌لر، آنجاق خزر پروبلئمی درین‌دن اؤیرنیلدیکجه تاریخی گئرچک‌لیک‌دن اوزاق اوْلان بئله فیکیرلر گونده‌لیک‌دن چیخمیش‌دیر، لاکین خزرلرین تورک اولماسی آرتیق شوبهه دوغورماسا دا، اونلارین هانسی تورک دیالئکتینده دانیشماسی و ایلکین یوردو باره‌ده موباهیسه‌لر هله ده داوام ائدیر. خزر دؤولتی گوج‌لو اوْلدوغو دؤنم‌لرده اونون حدودلاری ایندیکی آدلاری ایله دئسک، باتیدا آزوو دنیزی، کریم و دنئپر چایی، قوزئیده کیئو، کازان شهری، دوغودا وولقا چایی‌نین دوغو یاخالاری، گونئیده داغیستان و قافقاز داغ‌لاری ایدی. بعضی دؤورلرده ایسه گونئیده آذربایجانین بیر چوْخ بؤلگه‌سی ده خزر دؤولتینه تابع اولموشدور. باشقا-باشقا ائتنیک ترکیب‌لی اهالی‌دن عبارت اوْلان بئله بؤیوک اراضی‌لری عصرلرله نظارت آلتیندا ساخلاماق اوْلدوقجا چتین ایدی، لاکین خزرلرین حربی مانئور باجاریغی او قدر قوت‌لی ایدی کی، تابئلیگینده اولمایان خالق‌لاردان دا باج آلیردی. حتی بیزانس و ساسانی‌لر کیمی ایمپئریالار دا خزر خاقان‌لیغینا واختاشیری خراج وئریردی. تصادۆفی دئییل کی، خزر تاریخینی تدقیق ائدن س. س. بوقوش هله کئچن عصرین اولینده بۇ سؤزلری دئییردی: "خزرلرین هؤکمران‌لیغی بیر نئچه عصر کاسپی و قارا دنیزدن بالتیک دنیزینه قدر دویولموش‌دور"[۳] عصرلرله داوام ائدن ساسانی-بیزانس محاربه‌لری اساس ترانزیت یول‌لارین خزر دؤولتی اراضی‌سین‌دن کئچمه‌سینه سبب اوْلدوغون‌دان ایران، هیند و چین‌دن آوروپایا گئدن یول‌لارا خزرلر نظارت ائدیر، ایپک یولون‌دان الده ائتدیک‌لری چوخ‌لو وئرگی روسومون‌دان موزدلو اسکرلردن عبارت بؤیوک اوردو ساخلایا بیلیردی‌لر. اؤلکه‌ده چوخ‌لو یاشاییش مسکنی و شهرلر سالینیردی. تاریخچی‌لر بونلارین سیراسیندا ایتیل، سمندر، بیلنجر، سارکئل، کئرچ، سووار، بولقار، باقاندی و باشقا شهرلرین آدینی چکیر. بعضی شهرلرین آدی یازانین دیلین‌دن آسی‌لی اولاراق، فرق‌لی وئریلیر. مسئلن، تاماتارخا (یونان) – تموتاراکان (روس). بزن ده شهرین آدی یازیلان دیله کالکا شکلینده ترجومه ائدیلیر؛ ۸. یوز ایلدن خانبالیک آدلانان اوولکی ساراشئن (آغ قالا) شهری اربدیل‌لی منبع‌لرده آل-بایدا (آغ شهر) کیمی وئریلمیش‌دیر. خزر خاقان‌لیغی‌نین خزر دنیزی‌نین قوزئی-باتی یاخاسیندا فورمالاشماسی دا تصادۆفی دئییلدی. خزر دنیزی (گؤلو) تاریخ بویو تورک بوی‌لاری‌نین اهاته‌سینده اوْلدوغون‌دان اوغوز خان‌دان توتموش، ساقا-قامر، ماننا و آلبان ائلبی‌لری‌نین، گؤی-تورک و خزر خاقان‌لاری‌نین، چینگیز و امیر تئیمورون دا قوردوغو ایمپئریالارین اورتاسیندا یئرلشیردی. باشقا خالق‌لاردان فرق‌لی اولاراق، تورک طایفه‌لاری مین ایللر بویو بۇ دنیزین باشینا دؤنه-دؤنه فیرلانمیش، اونون حدودسوز دنیز دئییل، بؤیوک گؤل اوْلدوغونو گؤرموش‌لر. بۇ دنیز-گؤل اساساً ساحلینده یاشادیغی بویون آدی ایله تانینمیش‌دیر: کاسپی (کاسپی بویو) خزر (خزر بویو) آلبان (آلبان بویو) کیماک (کیماک بویو) قوزغون (قوز بویو) باهریل-اوز (اوز بویو) قورقان (قورقان بویو) و س.
خزرلرین اؤزو ایسه بۇ دنیزی خزر دئییل، قورقان آدلاندیرمیش‌دیر[۴]. تاریخی منبع‌لره گؤره، گورجو حؤکمداری میروان (ائ.ا.167-123) خزر هوجوملاریندان قورونماق اۆچون دریال (دار-یول) کئچیدینده ایستئهکام قورموش‌دور. ائرمنی تاریخچی‌سی م. خورئن‌لی (V عصر) یازیر کی، II عصرین سونو و III عصرین اول‌لرینده (193 و 213 – جو ایللرده) خزر و بارسیل بوی‌لاری بیرلیکده آلبان اؤلکه‌سین‌دن کئچیب، ارمن (ارمنییه) تورپاق‌لارینا گیردی‌لر. ساسانی-بیزانس محاربه‌لرینده اول‌لر آرتساک حؤکمدارلارینا کؤمک ائدن خزرلر III-IV عصرلرده اساساً ارمن اراضیسینده گئدن بئله ساواش‌لاردا داها چوْخ بیزانس اسکرلرینه یاردیم ائدیردی‌لر و طبیعی کی، یول‌لاری آذربایجان‌دان کئچیردی. قربی هون ایمپئریاسی‌نین تابئلیگینده اوْلان خزر بوی‌لاری آتیللانین اؤلومون‌دن (۴۵۴) سوْنرا توپارلانیب، موستقیل سیاست یئریتمک فورصتی الده ائتدی‌لر، حتی ۴۵۷-ده یول‌لارین‌داکی ساسانی قارنیزون‌لارینی داغیدیب، ایران تورپاق‌لارینا ائندی‌لر و اورالاری یاغمالایاراق، آذربایجانا قاییتدی‌لار. همین دؤنمده کور-آراز بؤلگه‌لرینده مؤحکملنیب، ایبئریا و ارمنیه طرفه باسقین‌لار ائتدی‌لر. بو اولای‌لاردان واهیمه‌یه دوشن ساسانی‌لر حتی بیزانس‌دان یاردیم ایستمک مجبوریتینده قالمیشدی. بۇ دؤنمده آوروپانین گؤبیینده یارانان آوار تورک دؤولتی خزرلری ده اؤز تابع‌لیگینه آلمیشدی. خزرلرین V عصرده بیر مدت آوار دؤولتی‌نین ترکیبینده اولماسی فورصتین‌دن یارارلانان ساسانی شاهی قوباد (488-531) اونلارا قارشی چوخ‌لو ایستئهکام‌لار اینشا ائتدی. بعضی منبع‌لره گؤره، گویا دربنده قدر بئله ایستئهکام‌لار قۇرولدو. خزر دؤولتینی قوران بیلر گؤیتورک خاقان‌لاری سولاله‌سین‌دن، آشینا سویون‌دان ایدی‌لر، لاکین بوتؤولوکده خزرلر میلاددان اؤنجه اورمو گؤلو هؤوزه‌سین‌دن چیخان بارسیل – آذر بویلاریندان اولوب، خزرین قوزئیینده مسکن سالان تورک‌لر ایدی. خزرلر موستقیل دؤولت قورانا قدر ساقات (ایسکیت)، هون و آوار تورک حؤکمدارلارینا تابع اوْلان بوی‌لاردان اولموش، زامان-زامان اونلارلا بیرلیکده، بزن ده آیری‌لیقدا آلبان، ایبئر و ائرمن اراضی‌لرینه یوروش‌لرده بولونموش‌لار. آتیللادان سوْنرا هون ایمپئریاسی آیری-آیری حیسه‌لره پارچالانیر. بون‌لاردان بیری ده آز مدتده آوار دؤولتی‌نین واسسالینا چئوریلن خزر توپلومو ایدی. بۇ دؤنم‌لرده خزر دنیزی‌نین قوزئی یاخالارین‌داکی خزر یوردلاری شرقده قودرت‌لی ایمپئریایا چئوریلمیش گؤیتورک خاقان‌لیغی‌نین باتی سینیرلارینی تشکیل ائدیردی و بۇ سبب‌دن خزر بی‌لری ایلک چاغ‌لاردا همین تورک دؤولتی‌نین باتی‌داکی تمسیلچی‌سی سیفتیله تورک-خزر علاقه‌لری‌نین گئنیشلنمه‌سینه، اونلارین دؤولتچی‌لیک گلنیین‌دن بهرلنمه‌یه چالیشیردی‌لار. خزر توپلومونو یؤنتن بی‌لرین ایستیی یالنیز 558-جی ایلدن سوْنراکی ایللرده گئرچکلشمه‌یه باشلادی. نووه‌سینی خزر توپلومونون تشکیل ائتدیگی مرکزلشمه ایله باش‌لانان بؤلگه بی‌لری‌نین بیرلشمه‌سی نتیجه‌سینده دؤولت قوروم‌لاری تدریجاً عرصه‌یه گلدی، 630-جو ایلده گؤیتورک ایمپئریاسی‌نین سوقوتون‌دان سوْنرا بوگونکو گونئی روسیه چؤل‌لرینده یئنی قودرت‌لی بیر خزر خاقانلیغی دوغولدو. خزرلرین اطرافیندا بیرلشن تورک بوی‌لاری‌نین بیر قیسمی خزرین گونئی و باتی یاخالاری ایله یوخاری قالخان‌لار، بیر قیسمی ده ساقات، هون و آوارلاردان قالان طایفه‌لار ایدی: قامر، کابار، کئدار، گؤگر، آقاچری، هون، آغ هون، قارا هون، هایلانتورک، ساراقور، اوتیقور، کوتریقور، بولقار، ساویر و س. یهودی دینینی قبول ائتمیش خزر خاقانی ایوسیف ایسه یازدیغی مکتوبدا خزرلره داها یاخین قوهوم سوی سایدیغی یالنیز اون بویون آدینی چکیر، مکتوبدا بون‌لاردان ایکی‌سی‌نین آدی تام اوخونمور: اوقور، توریس، آوار، اوقوز، بیز.ل، ت.ر.نا، خازار، یانور، بولقار، ساویر — с.а.плетнева. хазары. م. 1976، سه 7. اوردودا موزدلو اسکرلردن ده ایستیفاده ائدن خزرلر ماهیر دؤیوشچولر ایدی. ساواش‌لاردا بؤیوک خاقان هئچ واخت ایشتیراک ائتمزدی، دؤیوشه گئدن قوشونون باشیندا شاد تیتولو اوْلان خاقانین اوْغلو یا دا یابگو، ائلتبر، تودون کیمی یوکسک دؤولت ممورو، بؤلگه بی‌لری، حاکم سولاله‌دن اولان‌لار دوروردو. بؤیوک محاربه‌لر واختی ایسه کومان‌دان خاقان بی اولوردو. تاریخی منبع‌لرده دئییلیر کی، ساواشدا مغلوب اوْلوب قایی‌دان‌لاری، خصوصیله خاقان بیی بؤیوک جزا گؤزلییردی، بؤیوک خاقان اونون وار-دؤولتینی یاغمالادیر، اؤزونو ده عائله‌سی ایله بیرلیکده ایجتیمایت قارشی‌سیندا روسوای ائدیر، بزن اؤلومونه ده فیتوا وئریردی. ساسانی-خزر موناسیبت‌لرینده خزر اوردوسو زامان-زامان دییشن مؤوقئ توتموش‌دور. خزرلره قارشی فارس‌لار داوام‌لی اولاراق دیگر قافقاز خالقلاریندان باجاریقلا ایستیفاده ائدیردی‌لر. ارساق سولاله‌سی دؤورونده داها چوْخ بیزانسا قارشی بیرگه ووروشان خزرلر، ساسانی سولاله‌سی واختیندا اکثر حال‌لاردا بیزانسین موتتفیقی کیمی چیخیش ائدیردی. بۇ سیاست خزرلرین گونئی و قوزئی آذربایجانداکی ماراق‌لارینا اویغون قۇرولور، آذربایجاندا نفوذ دایره‌سینی آرتیرماق ایسته‌ین‌لره قارشی اولوردو. محض، بیزانس-خزر اتفاقی ساسانی دؤولتینی چؤکدوروب، 627- جی ایلده بیردفه‌لیک مهو ائتدی، بون‌دان سوْنرا اؤزونه گله بیلمه‌ین ساسانی‌لر بیر نئچه ایل سوْنرا ایسه ایسلام اوردولاری‌نین تاپداغی آلتینا دوشدولر. عرب-خزر قارشیدورماسی 652-جی ایلدن باشالندی. خیلافتله عئینی دؤنمده قودرت‌لی دؤولته چئوریلن خزرین اساس ماراق دایره‌لری آوروپایا یؤنلسه ده، هله بیر نئچه عصر آذربایجاندا عرب-خزر ساواش‌لاری سنگیمه‌دی، گاه عرب اسکرلری دربنده، بیلنجرییه قدر قالخدی، گاه دا خزر دؤیوشچولری اردبیله، موصولا، ارمنه قدر ائندی. تاریخی منبع‌لرده دئییلیر کی، خزر خاقانی‌نین اوْغلو بارجیل 730- جو ایلده اردبیلی توتور، آذربایجان – ارمنیه حاکمی جراحی و موسلمان اسکرلری اؤلدورور. بون‌دان سوْنرا آلبانیا بؤلگه‌لرینده موختلیف دسته‌لره آیریلدیقلاریندان عرب‌لرین عکس-هوجومو باشاری‌لی اولور، حتی بارجیل موغاندا اسیر دوشمک تهلوکه‌سی قارشی‌سیندا قالیر. یئری گلمیشکن، قئید ائدک کی، بارجیلین بۇ یوروش مارشروتونو شرح ائدن بعضی خزرشوناس‌لار گونئی آذربایجانی دئییل، یالنیز قوزئی آذربایجانی گؤستریرلر. مسئلن، خزرلره عایید بر نئچه کیتاب یازمیش آرخئولوق-تاریخچی س. آ. پلئتنئوا ایوسیف خاقانین یهودی الیفباسی ایله یازیلمیش مکتوبون‌داکی د.رالان و آر.د.ویل شکلینده وئریلن یئر آدلارین‌دان بیری‌نین دریال کئچیدی، دیگری‌نین ایسه گویا قافقاز آلبانیاسی اراضیسینده یئرلشن آردئبیل اوْلدوغونو یازیر [۵]
خزرلر قوزئیده قوردوق‌لاری ایمپئریانین سینیرلاری ایچینه چکیلن‌دن سوْنرا دا گونئی آذربایجان اهالی‌سی بیر مدت عرب‌لره قارشو ووروشدو. یالنیز بابک اؤلن‌دن سوْنرا آذربایجاندا عرب ائکسپانسیاسی باشا چاتدی. خزر دؤولتی ۱۰. یوز ایلین اورتالاریندان آرتیق سون ایللرینی یاشاییردی. خزر دنیزی‌نین او بیری باشین‌داکی تورک توپلومو ایچینده یارانماقدا اوْلان یئنی سلجوق هئگئمون‌لوغو خزرین بۇ باشین‌داکی تورک دؤولتی‌نین مؤوجود اولوسلاراراسی حربی-دیپلوماتیک رولونون اهمیتینی آزالدیردی. یوخاریدا روس کنیازلاری گوجلنیب، خزر بؤلگه‌لرینه واختاشیری هوجوم‌لار ائدیر، دوغودان آخینلا گلن کومان-قیپچاق بوی‌لاری‌نین تضییقی گوج‌لنیر، هاکیمیتده بیر-بیرینه قارشی، اهالیده ایسه هاکیمیته قارشی آرتان نارازی‌لیق‌لار دا اؤز نتیجه‌سینی وئریردی. خزرلر آرتیق یئنی مینیل‌لییه دؤولت‌سیز کئچدی‌لر. خزر ایمپئریاسین‌دان گئنیش اراضی‌لرده قالان تورک بویلاریندان بعضی‌لری یئنی گلن کومان-کنگر-قیپچاق سویداش‌لارینا قاریشدی، دیل‌لرینه یئنی قیپچاق ائلئمئنت‌لری داخیل اوْلدو. عئینی بوی‌دان بعضی‌لری آرالی دوشوب اوزاقدا، بعضی‌لری ده بیر-بیرینه یاخین بؤلگه‌لرده قالدی. خزر توپلومون‌داکی خریستیان قاقاوز بویو مولدووا و پولشادا، موسلمان کوموک، قاراچای-بالکار بوی‌لاری خزر دؤولتی‌نین ترکیبین‌دکی قافقازدیل‌لی (چئچئن-اینقوش، آبخاز، آوار، لاک، دارگین، کاباردین، آدیق، چرکز و س.) و ایراندیل‌لی (اوسئتین) قونشولاری ایله یاناشی خزر-آزاق-قارا دنیز آراسیندا، قوزئی قافقاز داغ‌لاری‌نین اتک‌لرینده یاشاییر. یهودی خزرلرین بیر قیسمی کریمدا قالدی و بورا XI-۱۶. یوز ایللر بویو ایتالیادا خازاریا//قازارییا کیمی تانیندی. اونلارین بیر قیسمی ده ایندی کارای (کارایم) آدی ایله پولشا و لیتوادا یاشاییر. یهودی خزرلرین بیر حیسه‌سی آذربایجانین قوزئی بؤلگه‌لرینه قاییتدی. آرال اطرافی بؤلگه‌لرده اوتوران و خزر تورکمن‌لری کیمی تانینا بویون باشچی‌سی یابغونون سویون‌دان تؤره‌ین‌لر ده سلجوق ایمپئریاسینی قوردولار. خزر توپونیمی آذربایجان‌دان آنادولویا قدر یاییلمیش‌دیر. تورکیه‌ده بونلارین چوخو یئنی آدلارلا اوز اولونسا دا، بعضی‌لری هله ده قالیر: واندا – خازارا (قارابویون)، خازار (کیرکجالی) ترابزوندا – خزرقراد (ایکی دره) کارسدا – کیچیک خزریان (کیچیک سوت‌لوجه) کایسئری و بینگؤلده – خزر-شاه، ائلازیغدا – خازار (پلیاژکؤی)، خازار گؤلو[۶] خزرلرین ایلکین وته‌نین هارا اولماسی دا علمده موباهیسه‌لی اولاراق قالماقدادیر. VI عصرده ائفئس‌لی ایوهانن بۇ یوردون ایسکیتیا اوْلدوغونو، یعنی خزر دؤولتی‌نین اراضی‌سینی گؤستریر. بیزانس تاریخچی‌سی فئوفان نیکیفور ایسه خزرلرین بؤیوک خالق اوْلدوغونو و اونلارین بئرزیلیا اؤلکه‌سین‌دن چیخدیغینی دئییر. نیکیفورون دئدیگی بئرزیلیانین داغیستان‌دان یوخاریدا اولماسی مومکون‌دور، چونکی اورالاردا خزرلره ان یاخین بارسیل تورک طایفه‌لاری یاشامیش‌دیر، لاکین بورا هر ایکی بویون ایلکین آتا یوردو یوخ، ایکینجی آتا یوردو اولا بیلر. دوغرودور، بعضی تاریخی قایناقلار بارسیل‌لری هون و بولقار بوی‌لاری ایچینده وئریر، لاکین مویسئی خورئن‌لی خزر – بارسیل بیرلشمه‌سین‌دن دانیشیر.
خزرلر و آذربایجان تورکلری
دَییشدیرآذربایجان تورکلرینین ائتنوگئنئزینده و آذربایجان دیلینین (آذربایجان تورکجه‌سینین) فورمالاشماسیندا خزرلرین بؤیوک رولو اولموشدور. تصادوفی دئییل کی، دیلچی ئلبروس عزیزوو موعاصیر آذربایجان دیلینین بعضی دیالئکتلرینین یارانماسینی خزرلرله باغلامیشدیر. ائرامیزین ایلک عصرلریندن باشلایاراق خزرلر قوزئی قافقازدان موتمادی اولاراق قافقاز آلبانییاسی اراضیسینه یوروشلر ائدیرلر. سککیز-دوققوز عصرلرده خزر-عرب موحاریبه لرینین اکثریتی ده محض آذربایجان اراضیسینده باش وئرمیشدی. بونلارین نتیجه‌سینده خزرلرین بیر حیصه سی تدریجاً آذربایجان اراضیسینده مسکونلاشمیشدیر. آذربایجاندا خزرداغ (فوزولی رایونو)، خزریورد (وردوباد رایونو)، خزر-یایلاق (لئریک رایونو) توپونیملری خزر ائتنونیمینی ساخلامیشدیر. قییاسددین قئیبولایئو قئید ائدیر کی، آذربایجانداکی ترنویت، ولاشلی، کبیرلی، قاراچورلو و ب. توپونیملر خزرلرین ترن، کولاس، کعبهر و کاراچور طایفالارینین مسکونلاشدیغی یئرلردیر. X۱۰. یوز ایلین اورتالاریندا خزرلر حاقیندا تبری‌نین معلوماتینی شرح ائدن آکادمیک ب. دورن یازیر: "ایسلام‌دان اؤنجه خزر دربندی ایفاده‌سی آذربایجانین گونئیینده رئی ایله ایراک آراسین‌داکی شهری بیلدیریر" [۷] تبرییه گؤره، خزرلرله ووروشان خوسروو انوشیروان اونلاردان ۱۰ مینینی آذربایجاندا یئرلشدیردی. VI عصرین ایکینجی یاری‌سین‌داکی اولای‌لاردان بحث ائدن ال-بلازوری هله انوشیروانین (۵۳۱-۵۷۹) واختیندا "خزر آخینی‌نین دینئوئره قدر اوزاندیغینی، جورزان و ائررانین بۇ دؤنمده خزرلرین علینده اولدوغونو" سؤیلییر و محض بۇ ساسانی شاهی‌نین خزرلرله قوهوملوق علاقه‌سی قورماغا جهد ائتدیگینی دئییر[۸] خیلافت اوردولاری ایله VII عصرین اورتالاریندا قارشی‌لاشان خزرلرین خئی‌لی حیسه‌سی اول کوردن یوخاری، سوْنرالار ایسه دربنددن یوخاری چکیلمه‌لی اوْلدو. لاکین ایسلام دؤورونده ده اونلار آذربایجانی تام ترک ائتمه‌دی‌لر. عرب-خزر قارشیدورماسی باشلایاندا آرازدان یوخاری بیر سیرا بؤلگه‌لر و گورجوستانین بیر حیسه‌سی خزرلره تابع ایدی. ال-بلازوری قئید ائدیر کی، بؤیوک بوغا واختیندا شامخور شهری یئنی‌دن قۇرولدو و بورایا خزر اهالی‌سی یئرلشدی [۹] قبه‌لنی خزر آدلان‌دیران همین تاریخچی قئید ائدیر کی، ۷۳۷ – جی ایلده ده میروان ۴۰ مین خزری سامور-شابران آراسیندا یئرلشدیردی. بعضی تورک بوی‌لاری‌نین خزرلری صابیر آدلاندیرماسی (ال-مسعودی) فاکتینی دا نظره آلدیقدا و او دؤنمده آران-شیروان بؤلگه‌سینده 100 مین صابیر عائله‌سی‌نین (یاریم میلیون خزر) یاشادیغینی خاتیرلادیقدا [۱۰] اوندا بوگونکو آذربایجان تورکلرینین فورمالاشماسیندا خزر فاکتورونون اؤنمین آیدین اولور. خزر تاریخینده قدیمه ائندیکجه اونلارین آذربایجانلا باغلی‌لیغی آرتیر. خزرلرین آذربایجان‌دان شیمالا گئتمه‌سینی آرخئولوژی دلی‌لر ده تسدیقلییر. آرخئولوق‌لارین داغیستاندا آپاردیق‌لاری تدقیقات‌لار گؤستریر کی، اول‌لر بورادا اولمایان یئنی تیپ‌لی مادی مدنیت نؤوو میلاددان اؤنجکی مینیل‌لیکده، اساساً VII – IV عصرلردکی بعضی سلاح نؤولری، لولی‌لی سو دولچاسی، آتچی‌لیقلا باغلی فرق‌لی نسنه‌لر نومونه‌سی گونئی قافقازدان گتیریلمیش‌دیر [۱۱]. خزر آرخئولوژی مدنیتی‌نین تدقیقاتچی‌سی س. آ. پلئتنئوا یازیر کی، آکتاش چایی‌نین قولو یاریکسو کناریندا سالینمیش آزار (خازار)-قالا م.اؤ II – م.س I۱۰. یوز ایللر بویو فاصیله‌سیز مدنیت قات‌لاری ایله سئچیلیر [۱۲] عرب‌لرین آذربایجانا آیاق آچدیغی ایلک چاغ‌لاردا "آراز قیراغین‌داکی بئیلقاندا بیر کندلی‌نین خزر دیلینده سلیس دانیشماسی" (ال-کوفی) فاکتی خزرلرین دانیشدیغی دیلین او دؤورده خالق آراسیندا گئنیش یاییلدیغینی گؤستریر. "کارت‌لی تاریخی" عابده‌سی همین چاغدا تیفلیسده دانیشیلان دیل‌لر سیراسیندا خزرلرین دیلینی (خازارولی) ده قئید ائدیر [۱۳]. بۇ دئییلن‌لر "آذربایجان و تابئلیگین‌دکی بؤلگه‌لر خزر مملکتی‌دیر" (تبری) فیکرینه حاق قازاندیریر و خزرلرین ایلکین آتا یوردونو محض آذربایجاندا آختارماغا ایستیقامت وئریر. ماراق‌لی‌دیر کی، ایوسیف خاقان خزر دنیزی‌نین آدینی خزر دئییل، بۇ دنیزین گونئی ساحلینده یاشایان بوی‌لارین آدی ایله قورقان آدلاندیریر. بۇ دا گؤستریر کی، خزرلر قوزئیه ساقا بوی‌لاری ایله و اونلاردان بیر نئچه عصر سوْنرا گونئی آذربایجان‌دان گئتمیش‌لر. بورادا خزر آدی‌نین آذر شکلینده ایشلنن واریانتی دا کمکه گلیر. قدیم آذر بوی‌لاری ایچینده یارانان بۇ ایکی دیالئکت فرقی هر هانسی بیر ائتنونیمله ده فرقلن‌دیریله بیلردی. گؤرونور، ابن خالدونون "خزرلر تورکمن‌دیر" [۱۴] دئمه‌سی محض بۇ فرقی بیلدیریر. بۇ گون آذربایجان دیلی ایله تورکمن دیلی آراسیندا اوْلان همین فرق آیدین گؤرونور. حتی، آذربایجان سؤزونون بۇ دیل‌لرده تلففوز فورماسی دا قدیم دیالئکت فرقینی اورتایا قویور. هله نئچه عصر اول تورکمن شاعری اندالیپ "اوغوزنامه" اثرینده دئییردی: کی آندان سونق ایراک، شیروان-شاماکقا، تاکی خزربئچان، آرزیلوم یاکقا…
کی آندان سونق باریپ ائیرانی آلدی، ایراک، خزربئچان، تئیراننی آلدی.
"کوروغ‌لو" داستانی‌نین تورکمن واریانتیندا قؤروق‌لی (کوروغ‌لو) بیر بویدا اؤزونو خزیربئیجان‌لی ("آذربایجان‌لی") کیمی تقدیم ائدیر. همین بویدا بئله جمله‌لر واردیر: "-مئنین، آسلی کریم خزیربئیجان‌لی"[۱۵] "-آی، خزیربئیجان‌لی سؤوداقر، سئن یاقشی قئلدین . . ."[۱۶] آذربایجان اهالی‌سی‌نین آذر دیلینده دانیشدیغینی قئید ائدن عرب – فارس منبع‌لرینه و آزری بؤلگه‌سینی م.اؤ. ۸. یوز ایلده اورمو گؤلو ایله کرکوک آراسیندا گؤسترن آسور قایناغینا [۱۷] اساسلانیب، خزرلرین ایلکین آتا یوردونون آزاری ایله بیتیشیک اوْلان قدیم بارس بؤلگه‌سی اوْلدوغو قئید ائدیلیر.[۱۸] آسور، اورارتو یازی‌لاریندا پارسوا // بارشوا شکلینده وئریلن همین بؤلگه ماننا چارلیغی‌نین ترکیبینده ایدی[۱۹] و بوردان چیخیب، قوزئی آذربایجانا، اورادان دا قوزئی قافقازا گئدن بارسیل – خازار بوی‌لاری بورادا ایکینجی بارسیل – خزر آتا یوردونو سالمیش، بۇ یئنی یورددا مین ایل سوْنرا دیگر سویداش‌لارینی توپارلاییب، قودرت‌لی خزر ایمپئریاسینی قورموش‌لار.[۲۰]
ادبیات
دَییشدیر- Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- E.İ.Əzizov-Azərbaycan dialektlərinin etnik tərkibinə dair,Bakı,1983
- Q.Qeybullayev-Azərbaycan toponimikası,Bakı,1986
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Encyclopedia Britannica – Khazar
- ^ Khazars. Answers.com. Encyclopedia of Russian History, The Gale Group, Inc, 2004.http://www.answers.com/topic/khazars
- ^ С.С.Богушь. История царства Херсонеса Tаврийского. С.Пет. 1806, səh 278
- ^ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 38 – 42
- ^ С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 8
- ^ Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 175.
- ^ Б.Дорн. Известия о хазарах восточного историка Tабари. "Журн.Mин.Н.П.", ч.XLIII, №78, səh 13
- ^ Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 53
- ^ В.В.Бартольд, Сочинения, V т. M., 1968, səh 599
- ^ A.Z.Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine giriş.(3 baskı), İstanbul, 1981, səh 171
- ^ История Дагестана. I т. M. 1967, səh 86-89, 94-95
- ^ С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 29
- ^ Картлис Цховреба. I т. Tбилиси, 1955, səh 16
- ^ А.П.Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. M. 1990, səh 79
- ^ Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 165
- ^ Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 166
- ^ Ciovanni B. Lanfranchi and Simo Parola. The Correspondence of Sarqon II, Part II. (State Archives of Assyria. v. V, Helsinki Un.Press, 1990, səh 166
- ^ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 38
- ^ S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1993
- ^ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 36 – 38