درین ائکولوژی
درین ائکولوژی (درین چئوره‌بیلیم، دوغا بیلیمی) قاورامینی ایلک اولاراق ایسوئچلی بیلیم آدامی آرنئ نائسس قوللانیر و درین ائکولوژی - سیغ [دایاز] ائکولوژی آیریمینی ایلک اولاراق 1972 ایلینده بخارست‌داکی "اوچونجو دونیانین گلَجیی کونفرانسی"ندا دیله گئتیریر. نوروئچلی فلسفه‌چی نائسس‌ین، سئسسیونس ایله بیرلیکده اوزرینده چالیشاراق اولوشدوردوقلاری درین ائکولوژی‌نین ایلکه‌لری سکگیز نوکته‌ده توپلانماقدادیر.
1ـ یئر اوزونده‌کی اینسان و اینسان دیشی یاشامین یاخشی دورومدا اولماسی و گلیشمه‌سی اؤز باشینا [ئش آنلاملیلاری: ایچسل دیَر (intrinsic value)، دوغاسیندا بولونان دیر (inherent value)] دیَرلی‌دیر. بو دیَرلر اینسان دیشی دونیانین اینسان آماجلاری ایچین یارارلی اولوب اولمامالاریندان باغیمسیزدیر.
2ـ یاشام فورملارینین زنگینلییی و چئشیتلیلییی بو دیَرلرین گرچکله‌شدیریلمه‌سینه قاتقیدا بولونور و اؤز باشلارینا دا بیر دیَردیر.
3ـ یاشامسال گرکسینیملرینی قارشیلاماق دیشیندا اینسانلارین بو زنگینلییی و چئشیتلیلییی آزالتماغا حقلری یوخدور.
4ـ اینسان یاشامینین و کولتورلرینین گلیشیمی، اینسان نوفوسونون اؤنملی اؤلچوده کوچولمه‌سی ایله بیر آرادا اولابیلیر. اینسان دیشی یاشامین گلیشیمی داها کوچوک بیر اینسان نوفوسونو گرکدیریر.
5ـ اینسان دیشی دونیایا موجود اینسان موداخله‌سی آشیریدیر و بو دوروم هیزلی بیر شکیلده کؤتولَشمک‌ده‌دیر.
6ـ دولاییسی ایله پولیتیکالار دییشمه‌لیدیر. بو پولیتیکالار تمل ائکونومیک، تئکنولوژیک و ایدئولوژیک یاپینی ائتکیله‌مکده‌دیر. بو دییشیکلییین گرچکلشمه‌سی حالیندا اورتایا چیخان دوروم، موجود دورومدان درین فرقلی اولاجاقدیر.
7ـ ایدئولوژیک دییشیکلیک گئتدیکجه یوکسلن بیر یاشام استانداردینا باغلی قالماقدان چوخ، تملده یاشام نیته‌لییینی تقدیر ائتمه (اؤنَمینی آنلاماق) (ایچسل دیَر دوروملاریندا یاشاما) یؤنونده اولاجاقدیر. ایریلیک (bigness) و بؤیوکلوک (greatness) آراسینداکی فرقه ایلیشکین انگین بیر بیلینج اولوشاجاقدیر.
8ـ یوخاریدا آنلاتیلان نکته‌لره قاتیلانلار گرکلی اولان دییشیکلیکلری یئرینه گتیرمه‌یه اوغراشماقلا دوغرودان و یا دولایلی اولاراق یوکوملودورلر .
درین ائکولوژی‌یه گؤره یئراوزونده‌کی جانلی و یا جانسیز، دوغانین پارچاسی اولان هر عنصر، وارلیغینین دیَری آچیسیندان دوغادا عینی حقلره و ایمکانلارا صاحب‌دیر. بو اؤزللییی ایله بودیزم و تاویزم کیمی دوغو دینلرینین اؤیره‌تیلرینه پارالئللیغی سؤز قونوسودور. یئراوزونده‌کی توم وارلیقلارین عینی صفده توپلانماسی، بیر داشا، بیر آغاجا، بیر آخار سویا، بیر حیوانا وئریلن دیَرله بیر اینسانا وئریلن دیَرین ائشیتلییی درین ائکولوژی حرکتلرینه "میستیک" بیر یان قاتماقدادیر.
درین ائکولوژی آنلاییشی، دوغانین اؤزلویوندن بیر دیَر داشیدیغینی ایره‌لی سورر و بو ندنله دوغایا ضرر وئره‌بیلجک هر تورلو صنعتی گلیشمه‌نی ایکینجی پلانا آتار. بو باخیش آچیسی ایله عینی اولان لاوپولدون "تورپاق اخلاقی" فیکرینه گؤره "گونلوک یاشامین بییوتانین ساغلیغینا گؤره دوزنله‌نمه‌سی، چئوره ساغلیغینا ضرر وئرجک هر تور داورانیشین یاساقلانماسی گرکیر". یاپیلاجاق اولان هرهانکی بیر شئی دوغانین دواملیلیغینی، گؤزللییینی و بوتونلویونو قورویورسا دوغرو، عکسی حالدا یانلیشدیر.
دوغانی مرکز قبول ائدن و زامان زامان "اینسان" علیهینه سؤیلَمه واران گؤروشلره ده صاحب اولان درین ائکولوژی‌یه چئشیتلی الَشتیریلر یؤنَلتیلمکده‌دیر. اصلینده "درین" اولاراق آدلاندیریلان گؤروشون یوزئیسل اولدوغو؛ چوخ آرتیق اکلکتیزمه معروض قالدیغی و بو ندنله "پوتپوریگی" آندیران بیر یاپی اوزرینده یوکسلدییی؛ نوفوس اوزرینده دوراراق اصیل سورون اولان تؤکَتیم ائشیتسیزلییینی گؤرمزدن گلدییی کیمی الَشتیریلر بونلاردان بعضیلریدیر .
درین ائکولوژی گؤروشو، هر نه قدر اینسان علیهینه و اینسانی دوشونمکدن و اونون چیخارلارینی گؤز اؤنونده توتماقدان بحث ائتمه‌سه ده یئنه اینسانی مرکزه آلان اؤرتولو نیتی دیقتی چکمکده‌دیر. مئللور، قونویلا ایلگیلی اولاراق درین ائکولوژی‌نین اؤزونو گرچکلشدیرمه ایلکه‌سینین اینسان مرکزلی بیر موتیواسیون اولدوغونو دیله گتیریر. باشقا بیر دئییشله، دوغاداکی بوتون جانلیلارین ائشیت اولدوغو ادعاسینین، اینسانا عاید سوسیوپولیتیک کاتئقوریلرین دوغایا یانسیتیلماسی اولدوغونو ادعا ائدر. بونون یانیندا "دوغانی قوروماق" سؤیلَمیندن حرکت ائدن درین ائکولوژی دوغانین اؤزو اؤزونو قورویابیلدییی گرچه‌یینی گؤز آردی ائتمکده‌دیر. اصلینده دوغا مرکزچی سؤیلمه سیخی سیخی‌یا ساریلمیش حتا اینسان نوفوسونون دوغانین دوزنینه ضرر وئرمیجک سئوییه‌ده توتولماسی گرکدیییندن بحث ائتمیش اولسا دا درین ائکولوژی، اؤرتولو و ساخلی بیر یاپیدا "اینسان"ین چیخارلارینی گؤزائتمکده‌دیر.
دونیا اوزونده چوخ توپلولوق چئوره‌سل فلاکتلر و تخریباتلار نتیجه‌سینده یوخ اولموشدور و یوخ اولماقدادیر. آنجاق دوغا اؤزونو هر سفرینده یئنیله‌مَسینی بیلمیش و وارلیغینی دوام ائتدیرمیشکن گرچکله‌شدیردییی چئوره‌سل تخریباتدان هر دفعه‌سینده ضررلی چیخان اینسان اولور. پاسکالیا آداسیندا یاشانان تجروبه اؤنملی بیر اؤرنکدیر. پاسکالیا آداسیندا یاشایان توپلولوغون یاپدیغی چئوره‌سل تخریبات نتیجه‌سینده آدانی یاشاناماز حالینا گتیرمه‌سینین آردیندان آدادا جانلی اینسان قالماز. آنجاق اینسانلارین یوخ اولماسی نتیجه‌سینده پاسکالیا آداسی اؤز دوغال وارلیغینی و زنگینلییینی تکرار قازانیر. گؤرولدویو اوزره دوغا اؤزونو ایییله‌شدیره‌بیلمکده‌دیر. بو اؤرنکدن حرکتله درین ائکولوژی‌نین "اینسان یئرینه دوغا" و "هر شئی دوغا ایچین" تمل سؤیلم‌لرینین آردیندا گیزلی بیر اینسان مرکزچیلیک اولدوغونو سؤیلَمک مومکون گؤرونمکده‌دیر. چونکو دوغا اؤز وارلیغینی هر جور دوام ائتدیره‌بیلمکده‌دیر. دوغانی تخریب ائتدییی ایچین ضرر گؤرن ایسه اینسانین اؤزودور. بو ندنله قورونماغا محتاج اولان اصلینده اینساندیر. درین ائکولوژی گؤروشو هر نه قدر دوغانی مرکزه یئرلشدیردییینی سؤیله‌سه ده اصلینده اینسانی قوروما هدفینی داشیدیغینی ایفاده ائتمک مومکوندور.