دیوان لغات الترک
دیوان لغات الترک یوخسا تورک سؤزلرینین دیوانی ایلک تورکجه‌ـ‌عربجه یازیلان سؤزلوک و تۆرک دیللرینین بؤیوک بیر مجموعه، بیلیکلیک و دائره‌المعاریفی و جامع سؤزلر خزینه‌سیدیر. بۇ دیوانی ۱۱-جی میلادی عصرده یاشایان کاشغرلی محمود، تۆرک یوردلاریندا اۇزون چاغ یاشاماقدان سوْنرا، عربلره تۆرکجه اؤیرتمک اۆچون یازیب دیر.
| دیوان لغات الترک | |
|---|---|
| تورکیه میلّی یازما اثر کیتاب‌ائوی | |
 تورک یورت‌لاری‌نین و تورک یورت‌لاری‌نین قونشولاری‌نین نقشه‌سی دیوان لغات الترک‌ده | |
| نوع | سؤزلوک |
| تاریخ | ۱۰۷۴ م |
| یئر | بغداد، عباسی خلافتی |
| دیل(لر) | تورکجه، عربجه |
| کاتب(لر) | محمد الدمشقی |
| یازار(لار) | کاشغرلی محمود |
| قوْنو | تورکجه سؤز وارلیغی |
| آچیقلاما(لار) | محمد ابن ابوبکر ابن ابولفتح |
| تاپان | علی امیری |
یازیچی‌سی
دَییشدیردیوان لغات الترک یازیچی‌سی قاراخانلیلار سولاله‌سیندن اوْلان محمود بن حسین کاشغری دیر. کاشغرلی محمود قاراخانلیلار سولاله‌سیندن اولماغینی، کیتابیندا یازیلان بۇ سؤزو ایله بیلدیریر: "بیزیم جدّیمیز تۆرکلرین یوردونو سامانی‌لردن قورتاراندیر کیم خمیر تگین آدلانیردی." (اوغوزلار امیر سؤزونو خمیر سؤیلردیلر). کاشغرلی محمود ۳۸۰-نجی هیجری ایلده ایسیق گؤل یاخینلیغیندا اوْلان بارسغان شهرینده آنادان اوْلوب و ۴۷۷-نجی هیجری ایلده ۹۷ یاشیندا آجون شهرینده دونیادان گؤز اؤرتوبدور.
کاشغرلی محمودون مزاری کاشغر-تاشقورغان یولونون ۶۰ کیلومترلیگینده اوپال یولوندا اوْلان آزیق کندینده دیر.
دیوانین قورولوشو
دَییشدیردیوانین بؤلوملری کیتاب آدلانیر و دیوان سککیز کیتابا بؤلونوب دور:
- کتاب همزه
- کتاب سالم
- کتاب مضاعف
- کتاب مثال
- کتاب ذوالثلاثه
- کتاب ذوالاربعه
- کتاب ذوالغنه
- کتاب ذوالساکنین
کیتابلار اؤزلری "اسماء" ایله "افعال" بؤلوملریندن تشکیل تاپیب‌لار.
دیوان لغات الترک نئجه تاپیلدی؟
دَییشدیربؤیوک دیل بیلگینی کاشغرلی محمودون دیوان لغات الترک آدلی موعظّم اثری، 1910-آ قدر آدی بیلینن، فقط اؤزو مجهول بیر اثر ایدی. دیگر بیر دئییشله، او زامانا کیمی، اثرین ساده جه آدی وار ایدی، و اؤزو اورتادا یوخ ایدی. اثر، بۇ گون بوتون دونیادا تانینیر، حاقّیندا مقاله، کیتاب یازیلیر و اوزرینده دارتیشمالار گئدیرسه، بونو بؤیوک کیتاب‌شناس، علی امیری افندی‌یه بورجلویوق. علی امیری افندی، کاشغرلی محمودون طرفیندن 1074- 1072 ایللرینده باغداتدا عباسی خلیفه سینه سونولماق اوزره یازیلان بۇ موحتشم اثری، صحافلاردا دیوان لغات الترک اوْلدوغو بیلینمه‌دن ساتیلیرکن، متوجه اوْلموش و ساتین آلمیش. بۇ سببله، علی امیر افندی نین آدینی، اثرین یازاری کاشغرلی محمود ایله بیرلیکده هر زامان خاطیرلاماغی حق ائتدیگینه شوبهه یوخدور. ضیا گؤک‌آلپ و طلعت پاشانین کیتابین یاییملانماسینا یاپدیقلاری قاتغی ایسه چوخ ایلگینچ‌دیر.
دیوان لغات الترک و تاپیلماسی
دَییشدیرعلی امیری افندی صحاف برهان دان 33 لیره یه ساتین آلدی. انجاق، نه صحافین و نه ده اثری ساتانین اونون دیوان لغات الترک اوْلدوغوندان خبرلری یوخدو. اگر بونو متوجه اولسایدیلار، چوخ داها بیوک مبلغ لره ساتاجاقلاری کسیندی. داها کؤتوسو، بۇ اثر کیتاب آوجیلارینین الینه گئچمیش اولسایدی، آنیدن یورت دیشینا قاچیریب قارشیلیغیندا بیر ثروت الده ائتمه لری مومکوندو. علی امیری افندی بؤیله بیر اثره مالیک اوْلدوغو ایچین تعریف ائدیله مز بیر موتلولوق ایچینده ایدی. چونکو، بۇ کیتاب عثمانلی علماسینین عصیرلردیر پئشینده قاچدیغی «دیوان لغات الترک»ون تا کندیسی ایدی. بیر باشقا نوسخه سی دونیادا یوخدو. علی امیری افندی کیتابی ساتین آلدیغیندا دویدوغو سئوینجینی بو شکیلده دیله گتیریر:
- «بو کیتابی آلدیم؛ ائوه گلدیم. یئمه‌گی ایچمه‌گی اونوتدوم... بو کیتابی صحاف بورهان 33 لیره یه ساتدی. فقط من بونون بیرکاچ میثلی آغیرلیغینداکی، زومروتلره دئگیشمم.».
بؤیوک بیر جوشغو ایچینده اولان علی امیری افندی کیتابینی کیمسه یه گؤسترمک ایسته مه دی. همن کیتابی قیسقانیر و هم ده ایتمه‌سیندن قورخوردو. دئوریم اونلو سیمالاری ضیا گؤگ آلپ و فواد کؤپرولو گیبی شخصلر، علی امیری افندی نین دیوان لغات الترک‌و تاپدیغینی ائشیتمیش و گؤرمک ایسته‌میشلرسه ده علی امیری افندی اونلاری کیتابا یاناشدیرمامیشدی؛ کیتابی سادجه چوخ گؤوندیگی کیلیسلی رفعت افندی یه گؤستریردی. علی امیری افندی ساتین آلدیغیندا، کیتاب خیرپالانمیش و ییپرانمیش بیر وضعیتده ایدی. شیرازه لری چؤزولموش، فورمالاری داغیلمیش، صایفالاری بیربیرینه قاریشمیش و نومارالاری دا یوخدو. بو سببله کیتابین اکسیک می، تام می اولدوغو بللی دئگیلدی. علی امیری افندی بونون تثبیتینی کیلیسلی رفعت افندی یه گؤردوردو. کیلیسلی رفعت افندی، ایکی آی موددتله کیتابی اوچ کره اوخودو. سونوندا بللی اولموشدو اثر تامدیر. کیلیسلی رفعت افندی قاریشمیش صایفالاری یئرلی یئرینه قویدو و نومارالاندیردی. علی امیری افندی بو خیدمتی قارشیلیغیندا، کیلیسلی رفعت افندی یه بیر ائوینی هدیه ائتمک ایسته دیسه ده قبول ائتدیره‌مه‌دی. کیلیسلی رفعت افندی، اگر ایللا کندیسینه بیر موکافات وئره‌جکسه، کیتابی یایینلانماسینین یئترلی اولاجاغینی سؤیله دی.
دیوان لغات التُرکـون نشری
دَییشدیرآنجاق علی امیری افندی کیتابی همن یایینلاتماق ایستمه دی. کیتابین نشرینی ان چوخ دا ضیا گؤگ آلپ ایسته‌ییردی. کیلیسلی رفعت افندی یه بونلاری سؤیله ییب دورویوردو: «رفعت من سئودا بیلمزدیم. فقط بو کیتابا توتولدوم. گؤرمک ایچین نه یاپتیمسا اولمادی. بو قدر وارکی، عزم ائتدیم بو کیتابی هم آلمالی، هم نشرائتمه‌لیییز. بو خزینه نین آچاری سنین الینده دیر. گل، منه یاردیم ائت. بو کیتابی قورتاراریم. بوتون تورکلرله آرماغانیمیز اولسون. هایدی بانا چاره سینی سؤیله!»
گئرچکدن ده کیلیسلی رفعت افندی چاره‌نی بیلیردی. چاره، صدراعظم طلعت پاشا نین آرایا گیریب علی امیری افندی دن کیتابی نشر ائتمه‌سینی ریجا ائتمه سی ایدی. آما نئجه اولاجاقدی؟ طلعت پاشا، بونون ایچین علی امیری افندی یی باب عالی یه چاغیرسا اولمازدی ویا علی امیری افندی‌نین ائوینه گئتسه یئنه اولمازدی. بونون ایچین یالنیزجا بیر یول واریدی. علی امیری افندی نین چوخ یاخین اوْلان دوستو و سیخ سیخ گؤروشدوگو عدلییه ناظیم ایبراهیمی بگین ائوینه یئمه گه چاغریلماسی و یئمکلر یئندیکدن سوْنرا طلعت پاشانین آرخاداشلاری ایله تصادوفن ایبراهیم بگین ائوینه زیارته گلمه‌سی و اورادا علی امیری افندی یه الطفاط لار ائتدیکدن سوْنرا، کیتابین باسیمینا ایزین وئرمه‌سینی ریجا ائتمه‌سی ایدی. آنجاق، بئله بیر شئیی صدراعظم طلعت پاشا قبول ائدردی می؟ ضیا گؤک آلپ، اتحاد و ترقی نین مرکز اعضاسیندان یاخین دوستو طلعت پاشانی بونا اقناع ائده بیله‌جه‌گینی سؤیله دی. بئله‌جه، پلان تطبیق ائدیلدی. تانیشدیرمادا قوناقلار امیری آدینی دویونجا، باشدا طلعت پاشا اولماق اوزره بیرده آیاغا قالخدیلار، ایلک اؤنجه طلعت پاشا امیری یه دوغرو یورویرکن یانینا گلدی و «های اوستادی موحتشم، موبارک الینیزی اؤپمکله کسبـی شرف ائتمک ایستریم. مساعده بویورونوز» دئدی. الینی تکرار تکرار اؤپدو. سوْنرا اؤته‌کی‌لرده سیرایلا اؤپدو. علی امیری افندی بۇ صحنه یه داها سوْنرا دوستلارینا دانیشیرکن: «من او گئجه بلکی 33 کره استغفر اللاه چکدیم. من ایستغفار ائتدیکجه، اونلارین عشقی آرتیر، الیمی اتگیمه اؤپمک ایسته‌ییردیلر. بو مراسیمدن سونرا، هئچ بیریسی اوتورمادی. آیاق اوستونده دوراراق ال باغلادیلار. دوردولار. عادتا اؤزومو قانونی سولطان سولئیمان ظن ائدیر، هم ده اونلارین بو ادیبانه وضعیتلریندن سیخیلیر، ریجا ائدیرم، ایستراحت بویورون دئییردیم نیهایت اوتوردولار. مندن مساعده آلاراق تاریخه، ادبییاتا دایربیر شئیلر سوردولار. من ده آنلاتدیم. تشککورلرین مینی بیر پارا...»
بوندان سوْنرا، طلعت پاشا دیوان لغات الترک حاقّیندا بیلگی ریجا ائتدی. علی امیری افندی معلومات وئردیکدن سوْنرا طلعت پاشا آیاغا قالخاراق بۇ موحتشم اثرین یایینلانماسینا ایزین وئرمه‌سینی ایسته دی. علی امیری افندی شرطلی اولاراق قبول ائتدی. علی امیری افندی اؤنه سوردوگو شرطه گؤره، کیتابی یایینا کیلیسلی رفعت افندی حاضیرلایاجاقدیر. طلعت پاشا اونون شرطینی ممنونییتله قبول ائتدی و آیریجا اؤزونه یوخاری بیر پول تکلیف ائتدی. آنجاق، علی امیری افندی رد ائتدی.
دیوان لغات التُرک صداقه‌سی
دَییشدیرکیتابین نشری چالیشمالاری باشلار باشلاماز، طلعت پاشا، علی امیری افندی یه 300 لیره هدیه گؤندردی. علی امیری افندی بۇ قبول ائتمه‌یه‌رک بونلاری سؤیله دی:« لوطفونوزه، قدیرشیناس‌لیغینیزا تشککور ائدیرم. فقط پولو قبول ائده بیلمم. چونکی، قبول ائدرسم، وطنی، میلّی بیر اوفاجیق هیزمتی مقابلینده پارا آلمیش اولاجاغیم. بو ایسه ویجدانیما آغیر گلن بیر شئی دی. بوندان دولایی، تشککور ایله برابر پولو دا اعاده ائدیرم. سیز پولو موحتاج اولان بیر نئچه ناموسلو عایله داغیدیرسانیز، من سیزه متشککیر قالاجاغیم کیمی جناب حقده ممنون اولور. بو صدقه نین آدی دا دیوان لغات الترک اولسون»
کیلیسلی رفعت افندی نین کیتابا گؤستردیگی موعظّم اؤزن
دَییشدیرکیلیسلی رفعت افندی (رفعت بیلگه) کیتابی یایینلاماق اۆچون آلدی. الماسینا آلدی، آما کیتابی قویاجاق بیر یئر تاپمادی. کیتابی ایتیرمکدن مودهیش قورخوردو، امنیتلی بیر یئر تاپماق ایچین چیرپینیردی. اؤنجه عومومی کیتابخانایا گؤتوردو. مودور، شیدٍتله ایعتراض ائتدی: «یوزلرجه اوخویوجو گلیب گئدیر. بیری آلیب گئدیرسه، من نه نیئیله‌رم، آلا بیلمم.» دئدی. بونون اوزرینه وفا اوخولونا گؤتوردو اوخولون دمیرکاساسی واردی. مودور آکیف بگ، آمان آمان دئیه‌رک مسئولییتی قبول ائتمک ایسته مه دی. اورادان موعاریف موحاسیبه‌جی‌سینه گئتدی. موحاسیبه‌جی صدقی بگ ده دمیر کاساسینا قویمایی قبول ائتمه دی. مطبع امیری نین کاساسینا قویماق ایسته دی مودور حمید بگ، « نه سؤیلویورسون. بیزیم مطبع آغاجدیر. بیر یانغین اولور دا، کیتاب یانارسا منی آسدیراجاقسان می؟ قبول ائتمم، نه ائدیرسن ائت.» دئدی. سونوندا بیر چانتا ایچینده ائوده ساخلاماق زوروندا قالدی. دووارا یئکه بیر چیوی(میخ) چالاراق اورایا آسدی. اوشاقلارینی دواملی سورعتده نؤبته دیکدی. یانقین حالینده اؤنجه بۇ چانتانین قورتاریلماسینی ایسته دی. گئجه لری ایسه چانتانی یاستیغی‌نین آلتینا قویاراق یاتدی. بیر بوچوق ایلده کیتابین باسیمی تاماملاندی. کیلیسلی رفعت افندی نین ال یازماسیندان مطبع ایچین حاضیرلادیغی دفترلر، گونوموزه چاتمیشدیر. میلّت کیتابخاناسی‌نین امکلی مودورلریندن محمت سرحان تایسی، بۇ دفترلری ایکی جیلد حالینده جیلدلنمیش بیر بیچیمده آرکئولوجی موزه سی کوتوبحانه سینده گؤردوگونو سریله‌مکده دیر. اونون فیکرینه گؤره، مطبع امیره نین او دؤنمده کی سوروملولاری، بۇ دفترلره تاریخی اؤنم عرض ائتمیشلر و جیلد له یه رک کوتوبحانه یه تسلیم ائتمیش اولمالی دیلار بؤیله جه، بؤیوک بیر دویارلیلیق اؤرنه گی سرگی له میشلردیر. دیوان الغات تورک ایچین ان وجیز دگرلندیرمه لردن بیرینی یئنه علی امیری افندی یاپمیشدیر. « بو کیتاب دئگیل، تورکیستان اؤلکه سیدیر. تورکیستان دئگیل بوتون جیهاندیر. تورکلوک، تورک دیلی بو کیتاب سایه سینده باشقا رونق قازاناجاق.» بیر باشقا سؤزونده « تورک دیلینده ایندی‌یه قدر بونون کیمی بیر کیتاب یازیلمامیشدیر. بوندان سونرا دا یازیلماز. بو کیتابا حقیقی قیمتی وئریلمک لازیم گلسه، جیهانین خزینه لری کافی گلمز.» دئمیشدیر.
ایکینجی باسقی مجاریستاندا
دَییشدیردیوان لغات الترکون تاپیلماسی ایله بیرلیکده کیتابی الده ائتمه یه چالیشان مجارلار، بۇ ایلگیلرینی کیلیسلی باسقی سیندان سوْنرا دا دوام ائتدیررکن بۇ بؤیوک اثری دیللرینه همن کؤچوردولر. کارل بروککئلمانین، 1928 ده مجاریستانا بیلیملر آکادئمیسینین کؤمگی ایله دیوان لغات الترک‌و یایینلادی.
تورکیه جومهوریتی ده اثرین اوزرینه تیتردی جمهوریتین قورولوشونون آردیندان دیوان الغات تورک ترجومه مسئله سی، سورکلی گوندمده اوْلان بیر مسئله اوْلدو. 1932 ییلیندا توپلانان 1- جی تورک دیلی قورولتاییندا، دیوان لغات الترک له ایلگیلی اولاراق اؤزل قرار آلیندی و ترجومه چالیشمالاری ایچین 2500 لیره بودجه آیریلدی. بئسیم آتالای ین چالیشمالارینی ایلک جیلدی 1939 دا، ایکینجی جیلدی 1940 ده، اۆچونجو جیلدی 1941 ده ایندکسی ایسه 1942 ییلیندا یایینلاندی.
دیوان لغات الترک شهیدلری
دَییشدیرعلی امیری نین «بو کیتاب دئییل. تورکیستان اؤلکه‌سیدیر. تورکیستان دئییل. بوتون جاهان دیر» دئدیگی دیوان لغات الترکون دییشیک تورک لهجه لرینده یایینلانماسی بیلیم آداملارینی و آیدینلاری هیجانلاندیرماقدایدی. تورک دونیاسی نین هرگؤشه سیندن بۇ بؤیوک کیتابا بؤیوک ایلگی واردیر. دیوان لغات الترکون وارلیغینین بیلینمه‌سینین تورک کؤکنلی خالقلارین مورال دونیاسینا یاپاجاغی قاتغی، اونلارا قازاندیراجاغی اؤزگوون، مع الاسف. بعضی یؤنتیملرین یاپای پارادیغمالارینی تک باشینا پارچالایابیله‌جک گوجده‌ایدی. مثلاً اؤز دیلینین دیوان الغات تورک کیبی بیر بؤیوک وارلیغا صاحیب اوْلدوغونو بیلن قافقازلی، اوْرتا آسیالی و یا سیبررییالی بیر گنجه، « یوکسک روس دیلینی» قیدسیز شرطسیز قبول ائتدیره بیلمک اسکیسی قدر قولای اولمایاجاقدی.
کاشغرلی محمودون قاراخانلی ساراییندا کومپلو و دهشتله باشلایان سرووئنی، عادتا اثری اوزریندن بیرقادرمیش جه سینه دوام اوده جکدیر. دیوان الغات تورک ون دونیاسیندا ایلک ترجومه گیریشیمی، آذربایجاندا اوْلموشدور. سوویئت بیلیملر آکادئمیسی نین آذربایجان شوعبه سی، بۇ ایش ایچین خالد سعید حوجایئوی گؤرئولندیریر. حوجایئو، 37-1935 ییللاریندا بۇ گؤرئوی تاماملار. فقط باشاریسینین موکافاتی، اؤلوم اولور. حوجایئو، ایلک دیوان شهیدلریندن اولور. عزیز خاطیره سی اؤنونده سایغی ایله اگیلی یوروز.
ایلک شهیدلردن اولور، دییوروز؛ چونکی 1937 ییلی بۇ دفعه اویغورلاردان شهید آلیر. مشهور اویغور شاعیری کوتلوک شئوکی و ایتیمجی شاعیر محممد علی دیوان الغات تورک و اویغورجایا ترجومه ائتدیکلری ایچین شهید ائدیلیرلر و بوتون چالیشمالاری یاخیلیر. کوتلوک شئوکی، حج یولچولوغو سیراسیندا اوغرادیغی ایستانبولدان کیلیسلی باسقی سینی آلاراق اؤلکه سینه گوتورموشدور. بیلیم دونیاسینا خیدمت ایچین گیریشدیکلری ایش، کندی سونلارینی حاضیرلار. آنجاق کوتلوک شئوکی و محممد علی نین شهید ائدیلیشلری، دیوان الغات تورک شهیدلری کروانی نین یالنیزجا باشلانقیجیدیر. اویغورلار، 1944 ییلیندا شرقی تورکیستان دئولتینین قوردوقلاریندا، ایلک ایش اولاراق دیوان الغات تورک ون ترجومه سی ایشینه گیریشیرلر. بۇ ایش ایچین مشهورعالیم اسماعیل داموللام گورئولندیریلیر. بیرینجی جیلدین ترجومه سی تاماملانمیشدی کی، روسیه ایله چین انلاشاراق شرقی تورکیستان دئولتی اورتادان قالدیریلیر و اسماعیل داموللام شهید ائدیلیر. دیوان ترجومه لری یاخیلیر. شهیدلر کروانی بورادا دا بیتمز: شرقی تورکیستانین قیزیل چین طرفیندن ایشغال ائدیلمه سیندن سوْنرا اویغور بؤلگه سینده سین جانگ اؤزرک یؤنئتیمی قورولور. کاشغر بؤلگه سینین والی سی صیف اللاه صیف للین، ماددی قایناق دا آییراراق تانینمامیش شاعیر و تاریخچی احمد ضیایی دیوان الغات تورک ون ترجومه سی ایچین رسمن گؤرئولندیریر. 54-1952 ییللاری اراسیندا دیوانین ترجومه سی تاماملانیر و پئکینه باسیلماسی ایچین گؤنده ریلیر. باسقینین گیدرلری ده کاشغر والی لیگی بودجه سیندن آیریلمیشدی. آنجاق پئکین« قارشی دئوریمچیلیک و میلّت چیلیک» سوچلامالاری ایله احمد ضیایی 20 ایل آغیر حبسه محکوم ائدر و ضیایی جزا ائوینده دیوان شهیدلری کروانینا قاتیلیر. دیوانین بوتون ترجومه لری ده یاخانیر.
اویغورلار، ییلمازلا؛ دیگر بیر ترجومه گیریشیمی ده 63-1960 ییللاریندا، چین علملر آکادئمیسی اویغور سایرامی طرفیندن حیاتا گئچیریلیر. فقط بۇ ترجومه نین متنلری ده یاخانیر. اویغورلارین دیوانا مراکی بوتون بۇ اوْلانلارا رغمن آزالماقدا عکسینه آرتماقدادیر. خالقین و آیدینلارین یوغون ایسته گی ایله دیوان الغات تورک ایبراهیم موطیعین یؤنئتیمینده عبدالسلام عباس، عبدالرحمن اؤتکور، عبدالرحمن حیم، حبیب اللاه، عبدالرشید کریم سایت، عبدالحمید یوسفی، حلیم صالح، حاجی نور حاجی، اوسمان محممد نیاز، امین تورسون، ثابیت روزی، محممد امین و میرسولطان اوسمانو ودان اولوشان 12 کیشیلیک کمیسیون طرفیندن ترجومه ائدیلیر. بۇ ترجومه ایله دیوان، آردیندا شهیدلر بیراخاراق 84- 1981 ییللاریندا اوریمچیده 3 جیلد حالینده و 10مین ساییدا یاسیلیر
اؤزبکیستاندا دیوانا وئریلن اؤنم
دَییشدیراؤزبکیستان ماورالنهر کولتور بیریکیمینین دوام ائتدیگی اؤلکه دیر. بۇ بؤیوک کولتور بیریکی میله اؤزبک آیدینلاری دیوان الغات تورک ون اؤنمینی و عئینی زاماندا سووت کولتور پارادیگماسینی تک باشینا پارچالایابیله جک بۇ بؤیوک اثری یایینلامایا قالخانلارا قارشی یؤنئتیمین نلر یاپابیله جه گینی غایت ایی دئگرلندیرییورلاردی. ایشته بۇ اورتامدا اؤزبک دهاسی کندینی گؤستریر: اؤزبکییستان علملر آکادئمیسینین توم دیل و ادبییات بیلیم اداملارینین اورتاق قراری ایله دیوان الغات تورک ون ترجومه قراری آلینیر. پوشکین دیل و ادبییات انیستیتوسو و ابوریحان بیرونی شرق شناسلیق انیستیتولرینین آکادمیک قوراللاری اورتاق بیر توپلانتی ایله بۇ قراری آلیرلار. بؤیله لیکله ترجومه ایشلری ایچین گله جک تئپکیلری بوتون بیلیم اداملاری اورتاقلاشا گؤگوسله یه جکلرینی و بۇ ایش ایچین قارارلیلیق درجه لرینی گؤسترمیش اولویورلاردی. قورول صالیح مطلیب اوو بۇ ایش ایچین گؤرئولندیریر و دیوان الغات تورک ون ایلک جیلدی« تورکی سؤزلر دیوانی» ادیلا 1960 ییلیندا یایینلانیر. دیگر جیلدلر 1960، 1963 و 1967 ییللاریندا یایینلانیر. سون جیلدی مطلیب اوو،قانی عبدالرحمن
قازاخیستاندا دئولت باشقانی نورسولطان نظربایئوین اؤن سؤزو
دَییشدیردیوان الغات تورکون قازاق دیلینه ترجومه سینی یاپیلابیلمه سی ایچین باغیمسیزلیغین گلمه سی بکلنمیشدیر. 98-1997 ییللاریندا عسکر ائگوبایی طرفیندن اوچ جیلد حالینده یایینلانان اثره قازاقیستان ین بیلگه دئولت باشقانی نور سولطان نظربایئو اوزون بیر آؤن سؤز یازاراق بورادا، دیوان الغات تورک گیبی اثرلرین میلّی کولتور و میلّی شعورون گلیشمه سینده اوینادیقلاری مستثنا رولو وورغولامیشدیر.
آذربایجاندا باغیمسیزلیغی گؤزله‌دی
دَییشدیرایلک دیوان لغات الترک شهیدینی وئرن آذربایجاندا اثرین یاییملانا بیلمه‌سی اوچون یئنه باغیمسیزلیق ایللرینی گۆدمک لازیم ایدی. 2006 ایلینده بؤیوک آراشدیرماجی رامیز عسکر طرفیندن یایینا حاضیرلانان دیوان لغات الترک. تورکیه جومهور باشقانلیغیندان سولئیمان دمیرل‌ین اؤز سؤزو ایله یایینلاندی. آذربایجان کولتور و ادبیّات آداملارینجا سئوینجله قارشیلانان عسکرین ترجومه‌سی اوچون آذربایجان یازارلار بیرلیگی باشقانی آنار، «مدنیّتیمیزین بؤیوک بایرامی» باشلیقلی یازیسییلا سالاملادی. دیوانین آذربایجاندا یاییملانماسی تورکیه‌ده ده یانغی تاپدی و آوراسیا یازارلار بیرلیگی رامیز عسکره تورک کولتوره ائتدیگی بؤیوک خیدمته گؤره شوکران پلاکتی وئردی.
اینگیلیسجه ترجومه‌سی
دَییشدیردیوان الغات تورک ون ایلک اینگیلیسجه ترجومه سی جرالد طرفیندن 1972 ییلیندا یایینلاندی. ایکینجی ترجومه سی ایسه روبرت دانکوف ون ترجومه سی ایله 85-1982 ییلیندا جهیجاگو دا یایینلادی. بۇ باسغی نین رئداکسییونونو شیناسی تکین و گؤنول الپای طرفیندن یاپیلدی.
چینجه ترجومه‌سی
دَییشدیردیوان الغات تورک ون یایینلانماسی ایچین شهیدلر وئرن اویغورلار 2002 ییلیندا آلیم جان ساید ین رئداکتورلوغو ایله خلوی، هینی، سیاو جونی و لون چزینتسزیا نین ترجومه سی ایله پکینده یایینلامایی باشلادی.
فارسجا ترجومه‌سی
دَییشدیردیوان الغات تورک ایلک دؤنه سید محمد دبیرسیاقی طرفیندن فارسجایا ترجمه ائدیلمیش[۱]. بو متنین اساسیندا اونون آدلار، صفت‌لر، ضمیرلر و پسوندلری، دبیرسیاقی‌نین تشبثی ایله ۱۳۷۵ ینجی ایل بیر کیتاب ۱۱۰۱ صحیفه‌ده ایشیق اۆزو گؤره بیلمیشدیر. قزوینلی دوْکتور دبیرسیاقی ۳۸ صحیفه اؤن سؤزدن سونرا یازارین مقدمه‌سینین فارسجا ترجمه‌سین وئرمیشدیر.
سوْنرا ایسه 2004 ییلیندا دوْکتور حسین محمدزاده صدیق (حسین دوزگون) طرفیندن یایینلانمیشدیر. فارسجا ترجومه دوزگونون یاپدیغی علمی تحلیل لره زنگینلشمیش ان ایی باسقی لاریندان بیری اوْلموشدور. دوْکتور ح. م. صدیق (دوزگون) بۇ کیتابا گئنیش بیر اؤن سؤز یازمیش و اورادا کاشغری حاقّیندا علمی بیلیگیلر وئرمیشدیر. بۇ کیتابی اختر نشریاتی ایکی مین دؤرد ایلینده تبریزده یاینلادی.[۲] ترجمه‌ده تۆرکجه کلمه‌لر ساولار و اؤرنک جومله‌لر عرب حرفلری ایله یازیلمیش لاتین حرفلی چئوریم یازیسی یاپیلمیش سوْنرادا فارسجا آنلاملاری وئریلمیشدیر.[۳] دوکتور صدیقین ترجمه ائتدیگی نۆسخه ۶۲۸ صحیفه‌ده‌ن عیبارت دیر کی، ۷۲ صحیفه‌لیک بیر فارسجا اؤن سؤزده‌ن سونرا اعتباراﱡ متن گلمیشدیر. بو اثری دوکتور صدیق فارسجایا چئویرمیشدیر.[۴]
باشقا نشرلری
دَییشدیرکیتابین بیر چاپی دا اوچ جیلدده اؤزبکستانین تاشکند شهرینده ۱۹۶۳ ده چاپ اولموشدو.
روسجا ترجمه‌سی
دَییشدیرکئچن ایللرده علملر آکادئمییاسی دیوان لوغاتین روسجا ترجمه‌سی‌ین ایلک جیلدینی یاییملادی.
ایستانبولدا یئنی باسقی‌سی
دَییشدیرسئچکی اردی و سراب توغبا یوردسئورین حاضیرلادیقلاری یئنی باسقی کابالجی یایینلاری آراسیندان 2005 ییلیندا یاینلانمیشدیر. بۇ چالیشما دیوان الغات تورک ون یئنی تۆرکجه ایله اوخویوجویا اولاشماسی باخیمیندان اؤنملی اوْلدوغو گیبی اؤزل بیر یایین ائوی طرفیندن یایینلانماسیلا دا آیریجا دیقته دگردیر.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ دیوان لغات الترک، محمود کاشغری، ترجمه سید محمد دبیرسیاقی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران: ۱۳۷۵.
- ^ کاشغری، محمود. دیوان لغات الترک. مقدمه، تصحیح و ترجمه: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، اختر، 1383.
- ^ Mahmud Bin El-Hüseyn Bin Muhammed El-Kaşgari, Kitabu Divanı Lügati`t-Türk, Yayına hazırlayan: Şaban Kurt, T.C. kültür ve turizm bakanlığı yayınları,İstanbul,2008, S. 21.
- ^ همراز، رضا؛ سؤزلۆکلر سؤزلۆیۆ: تۆرکلرین ۱۰۰ دن چوْخ یازدیقلاری سؤزلۆک‌لرین سییاهیسی، تبریز: 1384گونش ایلی/2005م.
- دیوان لغات الترک، کاشغرلی محمود، دکتر حسین محمدزاده صدیق، اختر
- تاریخ زبان و لهجه های ترکی، دکتر جواد هیئت، پیکان
- زنگین، زنگانلی‌لارین ادبی درنه‌یی
.jpg){kind=small} | بو تورک ادبیاتی ایله باغلی مقاله، بیر قارالاما مقاله دیر. بونو گئنیشلندیرمکله ویکی‌پدیایا کؤمک ائده بیلرسینیز. |