ساری سالتوق
ساری سالتوق (اؤ. 697/1297-98) آنادولو و بالکانلار’ین تورکله‌شیب مسلمانلاشماسینداکی ائتکیسییله آدی اطرافیندا منقبه‌لر اولوشموش بیر آلپ‌اره‌ن.
حیاتی دَییشدیر
قایناقلاردا "موجاهید-غازی، غازی-درویش، آلپ-ارن، موبارک ذات، ائرمیش" کیمی صفتلرله آنیلان ساری سالتوق سونني، علوي و بکتاشي چئورئلئرینجه فرقلی یؤنلریله منیمسنمیش اؤنملی بیر آددیر. آنادولو و روم‌ائلی’نین تورکله‌شیب ایسلاملاشماسیندا ائتکین رول اویناماسینا رغمن بو یؤنو میتولوژیک کیملیگی‌نین گؤلگه‌سینده قالمیشدیر. حایاتیندان داها چوخ مناقب‌نامه تورونده‌کی اثرلرده بحث‌ائدیلدیگیندن تاریخی کیملیگینی تثبیت ائتمک چتین‌دیر. حاقّیندا قلمه آلینمیش موستقیل اثرلرین ائن اؤنئملیسی جم سولطان’ین، اونون توربه‌سینی زیارت ائدیب مناقبینی ائشیتدیکدن سونرا ابوالخیر رومی’یه یازدیردیغی سالتوقنامه’دیر. حایاتی‌نین 697’یه (1297-98) قه‌در اولان دؤنمی تاریخی بیلگی‌لرله قسما ایرتیباطلاندیریلابیلمکده‌دیر؛ 661’دن (1263) اؤنجه‌سینه عاید بیلگیلر مغلق‌دیر.
تاریخی قایناقلارا گؤره ساری سالتوق دَییشدیر
یاخین زامانا قدر ساری سالتوق’دان یحث‌ائدن ائن ائسکی قایناق ابن بطّوطه’نین سیاحتنامه’سی اولاراق بیلینمکده‌یدی. ابن بطّوطه، 732 (1331-32) ایلینده بیزانس’ا گئدیش و گلیشینده اوغرادیغی بابا سالتوق قصبه‌سینده ـ بوگونکو رومانیا’دا باباداغی اولمالیدیر ـ ساری سالتوق حاقّیندا دینله‌دیگی منقیبوی حیکایه‌لرده‌ن بحث‌ائدر. بعضی آراشدیرماجیلار، بابا سالتوق قصبه‌سی‌نین گونئی روسیا استئپلری طرفلرینده بولوندوغونو سؤیلرسه ده اونلارین بو گؤروشونو دئستکله‌ین آرتیق دلیل یوخدور. دیگر طرفدن قوزئی دوبروجا’داکی باباداغی قصبه‌سی‌نین ان آزیندان اون بئش. یوزایلین ایکینجی یاریسیندان بری ساری سالتوق کولتونون مرکزی اولدوغو بیلینمکده‌دیر. 1913’ده ژئان دئنه، باباداغی’نین ساری سالتوق ایله اؤزدئشلشدیگینی و بورانین اونون قصبه‌سی اولدوغونو سؤیله‌میشدیر. عرب جوغرافیاجیسی ابوالفدا’نین 721’ده (1321) تاماملادیغی تقویم البلدان’ا گؤره قوزئی دوبروجا’دا باباداغی’نین قوزئی‌باتیسینداکی ایساکچا’دا خالقین چوخو موسلماندی. ایساکچا او سیرادا باغیمسیز موسلومان بیر یؤنه‌تیجی اولاراق اؤز آدینا پول باسدیران نوگای خان’ین باش‌شهرییدی. بو بیلگیلئر، ساری سالتوق’ون تورک-موسلومان کولتورونون هâکیم اولدوغو بیر چئورئده یئتیشدیگینی گؤستئرمه‌سی باخیمیندان اؤنئملیدیر.
یازیچی‌اوغلو علی’نین اوغوزنامه’سینه گؤره 660’تا (1261-62) سلجوقلو سولطانی ایکی. عزالدین کیکاووس، موغوللار’جا دستکله‌نن قارداشی رکن‌الدین قلیج‌ارسلان’ا یئنیلیب برابرینده‌کی تورکمانلار’له بیرلیکده ایستانبول’ا ایمپاراتور سککیز. میکایل پالایولوگوس’ا سیغینمیش، ایمپاراتور کئندیسینه دوبروجا’دا یئر گؤسترینجه برابرینده‌کی تورکمنلر’له روم‌ائلی’یه گئچه‌رک بورایا یئرلشمیشدیر. یازیچی‌اوغلو، خیریستییان-تورک حؤکومداری دوبروتیچ’تئن سونرا (1354-1386) بو یئری دوبروجا اولاراک آنان ایلک تاریخچی‌دیر. دوبروجا’دا ایکی قصبه‌ده اوتوز قیرخ اوبالیق بیر نوفوس اولوشدوران بو تورک گروپلارینا ساری سالتوق لیدئرلیک ائتمیش، آنجاق بولقار به‌ی‌لری‌نین بؤلگه‌ده گوج قازانماسییلا بیرلیکده (1304) بونلار باتی آنادولو’یا گئچه‌رک کارئسی’یه یئرلئشمیشدیر. بیر دیگر ریوایته گؤره عزالدین کیکاووس بیر آرا ائنئز’ده حبسه دوشموش، قیریم خانی بئرکه طرفیندن قورتاریلاراق برابرینده‌کی تورکمنلر’له قیریم’ا گؤتورولموش و بیر موددئت کفه’ده یاشامیشدیر. ساری سالتوق’ون دا ایچینده بولوندوغو بو تورکمن توپلولوغو عزالدین کیکاووس’ون 677’ده (1278-79) وفاتی و حامیلری برکه خان’ین اؤلوموندن سونرا تکرار دوبروجا’یا دؤنموشدور. ساری سالتوق بورادا 1293 ایلینه قدر یاشامیش و اؤلومونون آردیندان باباداغی’نداکی زاویه‌یه گؤمولموشدور. یازیچی‌اوغلو’نا گؤره دوبروجا خالقی ساری سالتوق’ون وفاتیندان سونرا دینلری داخیل بوتون کیملیکلرینی ایتیرمیشدیر. بونلار اؤزلرینی دوبروجا’یا یوللایان عزّالدین کیکاووس’ون آدیندان دولایی گاگاووز آدینی آلان توپلولوق اولوب ایندی بیر بؤلومو دوبروجا’دا، وارنا’نین قوزئیینده‌کیبازی کؤیلئرده و داها چوک مولدووا جومهورییئتی’نده یاشاماکتادیر.
ساری سالتوق حاقّیندا بیلگی وئرن بیر دیگر قایناق یاخین زامانلارا قدر ایهمال ائدیلمیش اولان یوسف ب. اسماعیل النبهانی’نین (ؤ. 1932) جامع کرامات الأولیاء آدلی اثریدیر. نبهانی کیتابیندا ساری سالتوق (سالتوق التورکي) حاقّیندا بیلگی وئریرکن بونا کمال‌الدین موحمد سرّاج الرفاعی’نین 715’ده (1315) یازیلمیش اولان تفّاح الأرواح آدلی اثرینی قایناق اولاراق گؤستئریر. سرّاج’ین وئردیگی بیلگیلره گؤره (بئرلین ستااتسبیبلیوتهئک، نر. 8734، ور. 110ب) ساری سالتوق اسکی آدی ایساکچا اولان دوبروجا’دا یاشامیش و 697’ده (1297-98) وفات ائتتیغینده زامان زامان اینزیوایا چئکیلدیغی داغین یاخینلارینا گؤمولموشدور. منسوبلاری‌نین اونون آدینا یاپتیردیغی زاویه سببییله بوراسی باباداغی اولاراق آدلاندیریلمیشدیر. سرّاج اثرینده سونرالاری پوپولئر بیر حیکایه حالینه گله‌جک اولان یئدی لاهیت حیکایه‌سینه آبارتیلاردان آریندیریلمیش بسیط بیر قورغویا صاحیب اولاراق یئر وئرمیشدیر. بونا گؤره ساری سالتوق’ون جسدی مزاریندان آلینیب بیلینمه‌ین فرقلی مزارلارا قونولموشدور. بونون سببی، او دؤنمده حؤکوم سورن بیر خیریستییان کرالین جسدی آلیب اؤز سییاسي امللری دوغرولتوسوندا قوللانماسینا انگل اولماقدیر. نبهانی و سرّاج’ین اثرلری قارشیلاشدیریلدیغیندا نبهانی’نین قایناغینداکی بیلگیلری اولدوغو کیمی آختاردیغی (آشیلادیغی) گؤرولور. نبهانی، سرّاج’ین ساری سالتوق حاقّینداکی بیلگیلری، او زامانلار ایسلام دونیاسیندا چوخ یایغین اولان حیدریه طریقتی‌نین منسوبو اولماسی ایحتیمالی یوکسک بولونان سید بهرام شاه الحیدری’دن آلدیغینی قیدائتمیشدیر. سرّاج، ساری سالتوق’ون دوبروجا’دا یاشادیغینی و یئتمیش یاشلاریندا ایکن 700 (1300-1301) ایلینده‌ن اوچ ایل قدر اؤنجه اؤلدوغونو سؤیلر. ساری سالتوق’ون وفات ائتدیگی 697 ایله سرّاج’ین اثرینی یازدیغی 715 (1315) آراسیندا اون سئکیز ایل واردیر. بو دورومدا تفّاح الأرواح 715 (1315) ایلینده یازیلمیش اولویور کی بو دا اونون ایندیلیک ابن بطّوطه’نین سیاحتنامه’سیندن اؤنجه باباداغی حاقّیندا بیلگی وئرن تک قایناق اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. ساری سالتوق’ون تصوفي کیملیغینه عایید بیلگیلر ده ایچه‌رن بو قایناغا گؤره مورشیدی شیخ محمود آدیندا بیر ذات اولوب شیخ احمد الرفاعی’نین ایراق ام عبیده’ده‌کی تئککه‌سیندن فیض آلمیشدیر. شیخ محمود’ون هیمّتییله ساری سالتوق کافیر توپراقلارینی دولاشاراق اوراداکی‌لری موسلمان ائتمیشدیر.
سونراکی یوزایللره عایید قایناقلاردا ساری سالتوق تمامن منقبوی یؤنویله آنیلیر. 1480’ده تاماملانان ابوالخیر رومی’نین سالتوقنامه’سی دیگر قایناقلارا نیسبتله گئرچئک تاریخی حیکایه‌لرله دولو اولدوغوندان آکادمیک چئوره‌لرده قبول گؤرمکده‌دیر. 1481-1500’لو ایللرده قلمه آلینان حاجی بکتاش ولی ولایت‌نامه‌سی’نه و عئینی ایللرده یازیلمیش اولان ولایتنامه قطب الأقطاب سولطان اوتمان بابا آدلی اثره گؤره ساری سالتوق، خیضیر’ین هیممئتییله قارادنیز’ی سجّاده‌سییله گئچیپ روم‌ائلی’یه گلمیش‌دیر. آیریجا بطّال غازی’نین تورونو اولاراق اورتایا چیخان ساری سالتوق زامان زامان بیر شاهین شکلینه گیره‌ره‌ک کرامتلر گؤسترمیش، اینسان یییئن یئدی باشلی دئوی تاختا قیلیجییلا اؤلدورموشدور. کافیرلرین قونوشدوغو دیللری و دینلرینی اییی بیلدیگیندن اؤزونو گیزله‌ین بیر کئشیش و راهیب اولاراق اونلارین کیلیسه و سارایلارینی گزمیش، بعضی یؤنئتیجیلرینی اؤلدورموش، بعضیلرینی ایسلام’ا دؤندورموشدور. حاجی بکتاش، موریدی اولدوغو زامان ساری سالتوق’ا بیر قیلیچ، بیر سجاده ایله یانینا اولو آبدال و کیچی آبدال آدیندا ایکی آرخاداش وئرمیشدیر. اوچو بیرلیکده سجاده‌یله سینوپ’دان ائرمنیستان’ا قدر گئده‌رک کرالینی موسلومان ائتدیکدن سونرا وارنا’نین قوزئیینده‌کی کاللیاکرا قالاسی’نا اولاشمیش، اورادا بولونان یئدی باشلی بیر ائژدری اؤلدوروپ قالا کوماندانی‌نین موسلمان اولماسینی ساغلامیشدیر. آردیندان ساری سالتوق آرخاداشلارییلا بئرابئر بیر سوره اؤنجه وفات ائتمیش اولان حاجی بکتاش’ین قبرینی زیارت ایچین آنادولو’یا دؤنموشدور.
تاریخی قایناقلارا گؤره ساری سالتوق، دوبروجا’یا یئرلشمه‌سیندن وفاتینا قدر ایرشاد فعالیتلرینی سوردورمک آماجییلا موختلیف تئککه و زاویه‌لر آچمیشدیر. دوبروجا’داکی ساری سالتوق، کالیگرا’داکی سولطان (ییلان) تککه‌سی، کئندیسی‌نین بالذات آچدیغی و فعالیته بولوندوغو تککه‌لر اولاراق بیلینمکده‌دیر. ساری سالتوق’ون آدینا اؤلوموندن سونرا آچیلان تککه‌لئر بابااسکی’ده‌کی اسکی بابا تککه‌سی ایله کوتاهیا شئیخلو’ده‌کی ساری سئلجوق تککه‌سی’دیر. ساری سالتوق اوغرادیغی یئرلئرده اؤنئملی هیزمئتلئرده بولوندوغوندان آدینا ماکام-توربه‌لئر اولوشتورولموشتور. سالتوقنâمئ’یه گؤره باشلیجالاری کاللیاکرا (بولقاریستان)، باباداغی (رومانیا)، بلاگای (هئرسک)، اوهری (مقدونیا)، کرویا (آکچاهیسار / آرناووتلوک)، رومئلیفئنئری (ایستانبول)، بابائسکی (ادیرنه)، بور (نیغده)، دیاربکر، تونج‌ائلی و ایذنیک کیمی مرکزلرده اولماق اوزه‌ره ساری سالتوق’ون لاپ چوق توربه‌سی بولونماقدادیر.
گالئری دَییشدیر
-
بلاگايدا بونا چایینین قايناغي و ساري سالتوق تئککه‌سی (بوسنا هئرسئک) -
اوهري گؤلو قيييسيندا سوئتي ناوم ماناستيري، ساري سالتوقون گؤمولو اولدوغونا اينانيلان يئرلئردئندير (ماکئدونيا) -
کاليگرا بورنونداکي کاليگرا قالاسی، بير ساري سالتوق مقاميدير (بولقاريستان) -
ساري سالتوق بابانين حقیقی مزارينين بولوندوغو قبول ائديلن باباداغدان بير گؤرونوم (رومانيا) -
آقچاحیصارداکي بکتاشی تککه‌سی، بير ساري سالتوق مقاميدير (ارناووتلوق)
قایناقجا دَییشدیر
- ایسلام انسایلکوپئدیاسی