سگاه
سگاه – آذربایجان موسیقی‌سینده 1) یئددی اساس لادلاردان (مقام‌لاردان) بیری [۱]، 2) یئددی اساس موغام دستگاه‌لاریندان بیری.[۲]
اتیمولوژی دَییشدیر
" سگاه " سؤزو ایکی کؤکدن عمله گلیب: فارسجا " سه " (اوچ)+ " گاه " (مؤوقع،مکان،وضعیت). بو دا سگاهین اوچ اساس بؤیوک حیصه دن ( " زابول " ، " سگاه " و " حیصار-موخالیف " ) عیبارت اولماسی‌یلا علاقه داردیر
سگاه موغام دستگاهی کیمی دَییشدیر
یاخین و اورتا شرق خالق‌لاری موسیقی‌سینده چوخ ایشلنن 24 موغام شؤعبه‌سیندن بیری. بیر دستگاه اولاراق سگاه آذربایجاندا داها گئنیش یاییلمیش موغاملاردان بیری‌دیر.
سگاه موغامی آذربایجان موسیقی‌سینده دَییشدیر
یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لری موسیقی‌سینده سگاه یالنیز تک بیر نؤوعدن عیبارت اولدوغو حالدا، آذربایجان موسیقی‌سینده سگاهین بیر نئچه نؤوعو وار: " اورتا سگاه " ، " خاریج سگاه " ، " میرزه حسین سگاهی " ، " زابول سگاه " ، " هاشم سگاهی " .
قدیم قراموفون وال‌لاریندا خواننده اسلام عبدالله یئوین اوخودوغو " یئتیم سگاهی " واریانتینا دا راست گلینیر. [۳]عومومیتله، ا.عبدالله یئو بو موغامین ان ماهیر ایفاچیسی اولدوغونا گؤره خالق طرفیندن " سگاه اسلام " آدلاندیریلمیشدیر. اونون رپرتواریندا " سگاه " این بوتون واریانت‌لاری سسلنمیشدیر.
" سگاه " عاییله‌سینه عایید بوتون موغام‌لار بیر-بیریندن تونال‌لیق (کؤک) اعتیباریله فرقله نیر و " سگاه " موغامی اینکیشاف ائده رک اؤزونه‌مخصوص تونال‌لیق سیستمی یاراتمیشدیر:
- کیچیک اوکتاواداکی " سی " مایه لی (خاریج سگاه)
- بیرینجی اوکتاواداکی " می " مایه لی (اورتا سگاه) و کیچیک اوکتاواداکی " می " مایه لی (زابول سگاه)
- بیرینجی اوکتاواداکی " لا " مایه لی (میرزه حسین سگاهی)
- بیرینجی اوکتاواداکی " رئ " مایه لی (یالخین سگاهی)
- بیرینجی اوکتاواداکی " سول " مایه لی (هاشم سگاه)
سگاهین واریانت‌لاری اؤزونه‌خاص کاراکتری، سسلنمه‌سی، یوزومو، ایستیناد پیلله لری نین دییشیلمه سی ایله فرقلندیگینه گؤره اونلارین دینله‌ییجییه باغیشلادیغی تاثیر موختلیف اولور. [۴]
" آذربایجان خالق موسیقی‌سی نین اسالاری " مونوقرافی‌سینده اوزئییر حاجی‌بیگوو سگاه موغامی‌نین استتیک – پسیکولوژی اهمیتیندن سؤز آچارکن اونون دینلگه‌ییجییه باشلیجا اولاراق محبت – سئوگی بخش ائتدیگینی یازیر.
اساس سگاه نؤوع‌لری دَییشدیر
زابول سگاه - مایه-زابول، مویه، مانند موخالیف، سگاه (اورتا سگاه)، مخلوق، شیکسته‌یی-فارس، مورببیقه، عراق، یدی-حیصار، آشیق-گوش شؤعبه لرینی قاورایان دستگاه .[۵]
اورتا سگاه – زابول سگاهی دستگاهیندا اصیل سگاه موغامی نین اؤزو. بیر قایدا اولاراق مانند-موخالیف شؤعبه‌سیندن سونرا ایفا اولونور. تارین آغ سیمی دو کؤکلنمیشسه، اورتا سگاهین مایه سی می نوتونا دوشور .[۶]
خاریج سگاه - مایه سی اورتا سگاه مایه سیندن بیر کوارتا آشاغی اولان موغام. [۷]
یئتیم سگاه - خاریج سگاه (باخ) کؤکونده و دینله‌ییجیده الم و کدر احوالی – روحیه‌سی اویادا بیله جک اوسلوبدا ایفا اولونان موغام [۸].
میرزه حسین سگاهی – اورتا سگاهدان بیر کوارتا یوخاریدا اولان سگاه. ایلک دفعه میرزه حسین آدلی آذربایجان خواننده سی (18. عصر) طرفیندن ایفا اولوندوغوندان اونون آدی ایله آدلاندیریلمیشدیر[۹].
موغام شؤعبه لری آراسیندا ایفا اولونان رنگ‌لر ده اساس موغامین آدینی داشیییر. [۱۰]
سگاه موغامی نین نوت یازی‌لاری دَییشدیر
" سگاه " عاییله‌سینه عایید موغاملاردان " سگاه زابول " بسته‌کارلار طرفیندن نوتا آلینمیشدیر. میرزه منصور منصورووون ایفاسیندان " زابول " موغامینی توفیق قولی‌یئو نوتلاشدیرمیشدیر (1936)، " سگاه زابول " اینسترومنتال موغامی نریمان محمدوو طرفیندن احمد باکیخانووون ایفاسیندان (1965)، عارف اسدالله یئو طرفیندن ائ. میرزه فرووون ایفاسیندان (2006) نوتا سالینمیشدیر. بسته‌کار یارادیجی‌لیغیندا دا بو موغاما چوخ موراجیعت اولونور. واصف آدی‌گؤزلوو بو موغام اساسیندا " سگاه سمفونی‌سی " نی (2005) یاراتمیشدیر. [۱۱]
سگاه موغامی ایران موسیقی‌سینده دَییشدیر
ایران موسیقی‌سینده 7 اساس (دستگاه) موغامدان (مقامدان) بیری‌دیر. [۱۲]
سگاه موغامی تورکیه موسیقی‌سینده دَییشدیر
تورکیه موسیقی‌سینده 8 مورکب موغامدان (مقامدان) بیری‌دیر.
سگاه موغامی اؤزبک و تاجیک موسیقی‌سینده دَییشدیر
شش‌ماکوما داخیل اولان آلتی اساس موغاملاردان بیری‌دیر.[۱۳] [۱۴]
سگاه موغام اویغور موسیقی‌سینده دَییشدیر
سگاه اویغور موسیقی‌سینده اون ایکی اساس موغاملاردان بیری‌دیر [۱۵].
سگاه موسیقی لادی (مقامی) کیمی دَییشدیر
عئینی زاماندا سگاه بیر مقام کیمی ده آذربایجان موسیقی‌سینده موهوم یئر توتور. آذربایجان خالق ماهنی‌لاری، اویون هاوالاری، ائله‌جه ده آشیق موسیقی یارادیجی‌لیغینا منسوب موسیقی فورما و ژانرلاریندان بیر چوخو محض سگاه کؤکونده یارانمیشدیر. قورولوشو: 1/2 - 1-1 تون فورمول‌لو اوچ تتراخوردون قوووشوق اوصوللا (خ.1 – اینتروالی مسافه‌سینده) بیرلشمه سیندن عیبارت‌دیر؛ سس سیراسی 10 پیلله لی‌دیر، دؤرد پیلله مایه (تونیکا) پیلله سی‌دیر، ایکی پیلله اساس تون اهمیتینی داشیییر.
مقامین سس‌سیراسی نین ایکی، دؤرد، آلتی، یئددی، سککیز، دوققوز پیلله لری ایستیناد-دایاق پیلله سی کیمی " سگاه " موغامی نین شؤعبه لری نین اساسینی تشکیل ائدیر؛ بو مقامدا قورولان موسیقی نومونه لری - خالق ماهنی‌لاری، رقص ملودی‌لری، آشیق هاوالاری همین پیلله لره اساسلانیر. [۱۶]
سگاه مقامیندا یازیلمیش بسته‌لر دَییشدیر
خالق ماهنی‌لاری دَییشدیر
- آی بری باخ
- ککلیک
- قاچاق نبی
- رقص‌لر
- واغزالی
- اوزون‌دره
- ترکمه
- میرزه‌یی
بسته‌کار ماهنی‌لاری دَییشدیر
- اوزئییر حاجی‌بیگوو - " سنسیز " رومانسی بولبولون ایفاسیندا
- آرشین مال آلان اوپرتاسیندان عسگرین آرییاسی " ناله دندیر نئی کیمی "
- آرشین مال آلان اوپرتاسیندان گولچؤهره نین اعتیرافی " منی سالدی یامان درده "
- آرشین مال آلان اوپرتاسیندان آسیانین آرییاسی " گؤزه لیم، یار، گؤزه لیم "[۱۷]
- واصیف آدی‌گؤزلوو - رشید بهبودوو - قرنفیل، سؤزلری: خورشیدبانو ناتوان
- جاهانگیر جاهانگیروو - رشید بهبودوو - آنا، سؤزلری: اسلام صفرلی
قایناقلار دَییشدیر
- ^ Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Melodik ladlar
- ^ Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Segah
- ^ Azərbaycan diskoqrafiyası
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Segah muğam ailəsi
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Zabol segah
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Orta segah
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Xaric segah
- ^ Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Yetim Segah
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Mirzə Hüseyn segahı
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Rəng
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Segah muğamının not yazıları
- ^ Encyclopedia Iranica - Iran. Music.
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Şeşmakom (Şeşməqam)
- ^ UNESCO - Shashmaqom music
- ^ UNESCO - Uyghur Muqam of Xinjiang
- ^ Muğam Ensiklopediyası - Segah
- ^ Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisi əsasları. - Didaktik material. Segah.