شیروان خانلیغی
شیروان خانلیغی و یا شاماخی خانلیغی —۱۷۴۷-جی ایلدن ۱۸۲۰-جی ایله‌دک آذربایجان اراضیسینده ایقتیداردا اولموش دؤولت. پایتاختی شاماخی شهری، آرابیر یئنی شاماخی (آغسو)، ان سوندا ایسه فیت داغ شهری اولوب.
| شیروان خانلیغی خانات | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| باشکند | شاماخی، آغسو | |||
| دیل(لر) | آذربایجان تورکجه‌سی، فارس دیلی | |||
| دین | ایسلام (شیعه) | |||
| پول واحیدی | عباسی | |||
| ایداره ائتمه فورماسی | موطلق مونارشی | |||
| سولاله | سرکرلر | |||
خانلیغین تاریخی دَییشدیر
شیروان خانلیغینی ۱۷۴۷-جی ایلدن نادر شاه قیرخلی-آوشار طرفیندن بو یؤره‌یه وکیل تعیین ائدیلمیش حاجی محمدعلی خان صوفی نبی اوغلو زَرنوایی ایداره ائدیردی.
حاجی محمدعلی خان اوتوراق عیان-اشرفین نوماینده‌سی ایدی. کؤچری امیرلر اونون باشچیلیغی ایله باریشا بیلمیردیلر. خان‌چوبانلی ائلیندن چیخمیش عسگر بیگ آللاهوئردی بیگ اوغلو اونا قارشی موباریزه‌یه باشلادی.
تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: «هیجری ۱۱۷۸-جی (۱۷۶۵) ایلده عسگر بیگین اوغلانلاری محمدسعید خان و آغاسی خان ائلات آراسیندا وکیلدن (کریم خان زنددن) خانلیق لقبی قازانیب آغسو شهرینی آلدیلار و جاه-ی جلالی سئویب دینج یاشاماق ایسته‌ین حاجی محمدعلی خانی اؤلدوردولر».
بو ایکی قارداش قدیم زامانلاردان شیروانین پایتاختی اولان شاماخینی برپا ائدیب، اورا کؤچدولر. لاکین، پایتاختلاریندان نصیبلرینی آلمامیش، تجاووزه اوغرادیلار. ۱۷۶۷-جی ایلده قوبا حاکیمی فتحعلی خان شکی حاکیمی محمدحسین خانلا بیرلشیب، شاماخی‌یا هوجوم ائتدیلر. شهرین موحاصیره‌یه تابلامایاجاغینی بیلن قارداشلار تسلیم اولماغی لازیم بیلدیلر. محمدسعید خان فتحعلی خانین، آغاسی خان حسین خانین یانینا گئتدی. حسین خان آغاسی خانی کور ائتدی. فتحعلی خان ایسه محمدسعید خانی دوستاق ائدیب دربند شهرینه گؤندردی. پایتاختی یئنیدن آغسویا کؤچوردولر.
۱۷۸۰.جی ایلده قوبا خانی قاراباغا هوجوم ائتدی. او، بو یوروشه تارکوُ شامخالینی و شاماخی خانینی دا قاتمیشدی. فتحعلی خانین ۸۰۰۰ نفرلیک قوشونو کور چایینی کئچه‌رک قاراباغ اوزرینه یئریدی. ابراهیم خلیل خان جاوانشیر موزدلولارین حاقینی واختیندا اؤدمه‌دیگی اۆچون یاردیمینا یئتن اولمادی. بیرلشمیش قوشونلار خانلیغین بیر نئچه کندینی و اوباسینی غارت ائدیب خئیلی مال-حئیوانلا گئری دؤندولر.
ابراهیم خلیل خانین شیروان خانینا یاردیم ائتمه‌سی فتحعلی خان قوبالی‌نین خوشونا گلمیردی. تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: «هیجری ۱۱۹۸ (۱۷۸۴)-جی ایلده فتحعلی خان آغاسی خانا کؤمک ائدن ابراهیم خانین اوزرینه گئتدی، آغدامی داغیتدی و قاراباغین آشاغی ماحاللارینی تالان ائتدی».
۱۷۸۵.جی ایلده آغاسی خانین بؤیوک اوغلو احمد بیگ ابراهیم خلیل خانین قارداشی مهرعلی بیگ ساریجالی-جاوانشیری اؤلدوردو. ابراهیم خلیل خان قارداشی ایله آراسی اولماسا دا، بو حادیثه ایکی خانلیق آراسیندا سرینلیگه سبب اولدو. تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: «فتحعلی خان هیجری ۱۱۹۹ (۱۷۸۵)-جو ایلده آغاسی خان و اونون موتّفیقی محمدحسن خان ایله موحاریبه ائتمک قصدیله شیروانا گئتمیشدی. بو زامان قارداشی قاراباغلی ابراهیم خاندان اوز چئویرمیش اولان مهرعلی بو فتحعلی خانین یانیندا ایدی. بیر گئجه باکیدان شیروانا گئتدیگی زامان، یولدا آغاسی خانین بؤیوک اوغلو احمد بیگه راست گلدی، آرالاریندا موحاریبه اولدو، مهرعلی بیگ اؤلدورولدو. فتحعلی خان اونون جنازه‌سینی کمال-ائحتیراملا قاراباغا گؤندردی. بو حادیثه‌دن سونرا ابراهیم خانلا فتحعلی خان دوستلاشماغا باشلادی. آغاسی خانا قارشی هر ایکی طرفدن قوشون گؤندریلدی. آغاسی خان مجبور قالیب فتحعلی خانین حوضورونا گلدی، اوغلانلاری ایله بقابق محبوس اولاراق، قوبایا گؤندریلدی».
آغاسی خان ائلچی گؤندریب ابراهیم خلیل خاندان اوزر ایسته‌دی. باریشماقلارینی تمنا ائتدی. قاراباغ خانی اونو باغیشلادی. ۱۷۸۶-جی ایلده ابراهیم خلیل خان جاوانشیر لنکران خانی ایله بیرلشیب، شیروانا یوروش ائتدی. اونلار محمدسعید خانی کنارلاشدیریب، یئرینه کور قارداشی آغاسی خانی حاکیم قویماق ایسته‌ایردیلر.فتحعلی خان قوبالی بو یوروشو ائشیدیب سالیاندان شاماخی‌یا گلدی. ابراهیم خلیل خانا تکلیف ائتدی کی، محمدسعید خانا توخونماسین. تکلیف ردّ اولوندو. سونرا بؤیوک مبلغده موکافات وئریب قاراباغ و لنکران خانلاری‌نین شیرواندان چکیلمه‌سینه راضی سالدی. آجیغینی آغاسی خانین اوستونه تؤکن فتحعلی خان اوندان زورلا ۱۰ مین مانات پول آلدی.
فتحعلی خانین الیندن جانینی گؤتوروب، قاچاراق قاراباغ خانلیغینا پناه گتیرمیش اولان عسگر بیگ، قاسیم بیگ و مصطفی بیگ ارشلی شهاب‌الدین سلطان طرفیندن توتولاراق قوللاری قانداللانمیش حالدا فتحعلی خانین سرنجامینا گؤندریلدیلر. اونلاری فتحعلی خانین ائلچیسی محمدکریم بیگله حاجی سید بیگ آپاریردی.عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: «بو حادیثه زامانی محمدسید خانین اوغلانلاری – عسگر بیگ، قاسیم بیگ و آغاسی خانین اوغلو مصطفی بیگ قاراباغا قاچمیشدیلار. ارشلی ملیکلی‌نین قارداشی اوغلو شهاب‌الدین سلطان، محمدحسن خانین امریله اونلاری آلداداراق توتدو. محمدحسن خان اونلارین اۆچونو ده بوخوولاییب، فتحعلی خانین ائلچیسی محمدکریم بیگ حاجی صفرعلی بیگ اوغلو و اؤز اینانیلمیش آدامی حاجی سید بیگله شیروانا گؤندردی». (باخ: آ. باکیخانوو، گولوستانی-ایرم، باکی، ۲۰۰۱، ص.۱۹۸) تاریخچی سونرا قئید ائدیر کی، بیر تصادوف نتیجه‌سینده گؤیچای اراضیسینده حاجی سیّد بیگ اسیرلری آزاد ائتدی و محمدکریم بیگی زنجیرله‌ایب گئری دؤندو. بو ۳ نفر اوّلجه جارا و اورادان دا آوارستانا گئتدی. اورادا دا قالا بیلمه‌ین خانزاده‌لر قاراباغا و بوردان ایسه عثمانلی دؤولتینه یوللاندیلار. ۱۷۸۹-جو ایلده فتحعلی خانین اؤلومونو ائشیدن خانزاده‌لر آز سونرا قاراباغا قاییتدیلار. اونلار عثمانلی سلطانیندان ابراهیم خلیل خانا موهیم خبرلر ده گتیردیلر.
ابراهیم خلیل خان مصطفی خانین تاختا چیخماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدی. بو خانلار بیر-بیرلرینه کؤمک ائدیردیلر. ۱۷۹۵-جی ایلده ابراهیم خلیل خان آغامحمد خان قووانلی-قاجارین قاراباغا یوروشونو ائشیدیب مودافیعه‌یه حاضیرلاشماغا باشلادی. تاریخچی میرزه جمال جاوانشیر قاراباغی یازیر: "(بونا گؤره ابراهیم خان) قاراباغ ائللری‌نین بیر پاراسینی تیفلیسس، بیر پاراسینی ایسه شیروان ویلایتینه اؤزو تعیین ائتدیگی مصطفی خانین یانینا گؤندردی.
۱۷۹۶.جی ایلده ایمپئراتریچا ۲. یئکاتئرینا قراف و. آ زوُبوْوون باش کوماندانلیغی آلتیندا جنوبی قافقازا، آذربایجانا ۳۰ مین نفرلیک قوشون گؤندردی. قراف زوُبوْو دربند و قوبادا موعین غلبه‌لر الده ائتدیکدن سونرا باکی‌یا گلدی.باکی خانی حسینقولو خان اونون پیشوازینا چیخدی و تلطیف ائدیلدی. زوُبوْو اورادان مصطفی خانین اوزرینده یئریدی. شیروان حاکیمی مصطفی خان خان‌چوبانلی اونا ایطاعت گؤسترمه‌دی و اؤز پایتاختینی آغسودان فیت داغینا کؤچوردو. اونون علئیهینه شیرواندا عوصیان باشلاندی. خانین عمیسی اوغلو قاسیم خان محمدسعید خان اوغلو اؤز کورکنی یوزباشی بیگ هؤوزی‌نین کؤمکلیگی ایله مصطفی خانین اوستونه یئریدی. بو ایکی طرفلی هوجوم و خیانتین قارشیسیندا دایانا بیلمه‌یه‌جگینی حیس ائدن مصطفی خان قاراباغا، ابراهیم خلیل خانین یانینا گئده‌رک اونا پناه آپاردی.
۱۷۹۶.جی ایلین نویابر آیی‌نین ۹-دا ۲. کاتئرینا وفات ائتدی و حاکیمیت کورسوسونه اوغلو ۱. پاوئل اَیلشدی. او روس قوشونون آذربایجاندان گئری چاغیردی و ۱۷۹۷-جی ایلین آپرئلینده قراف زوُبوْوو وظیفه‌دن کنارلاشدیردی. اوندا مصطفی خان شوشادان شیروانا قاییتدی و خانلیغی الینه آلدی.
مصطفی خان خان‌چوبانلی شیرواندا اولان قاراباغلیلاری گئری گؤندرمه‌دی. هله اوسته‌لیک موغانداکی قاراباغ تورپاقلارینی ضبط ائتدی.
ابراهیم خلیل خان سیسیانوولا آرانی دوزلدندن سونرا موغان تورپاقلارینا و شیرواندا قالان قاراباغ اوبالارینا گؤره مصطفی خانا قارشی ایدیعا ایره‌لی سوردو. کنیازلا یازیشماغا باشلاییب، ائلچی گؤندردی. ائلچی کیمی وَرَنده ملیگی ملیک جومشودو یوللادی. اونونلا گؤندردیگی مکتوبوندا یازیردی: «شیروانلی مصطفی خانلادانیشیقلارا و اونون سیزه عونوانلادیغی ترس جاوابلارینا گلدیکده اونو آیدینلاشدیرماغا ایذن وئردیگینیز اۆچون تشکّور ائدیب، علاحضرتین مکتوبونو آلماق شراییطینه نایل اولدوم. هر شئی حاقیندا خبریم وار، یعنی، مصطفی خان یازیر کی، شیرواندا اولان قاراباغ عاییله‌لری اوچ حیصه‌یه بؤلونوبلر. جاواد و موغان شیروانا مخصوصدور. اگر کیمسه کیمه‌سه اوچ یا دؤرد ایل روزی وئریرسه، اوندا اونو منیمسمک اولارمی؟ اگر منیمسمک اولارسا، اوندا ایستر مصطفی خانین آتاسی، ایسترسه ده مصطفی خانین اؤزو بیزیم سوفره‌میزین قیراغیندا گوزران کئچیریبلر. چونکی بو نینکی مصطفی خانی، حتّی اونون آتاسینی، بوتون قوهوملاری ایله بیرلیکده اون، یا دا اون بئش ایل بیزیم تورپاقدا دولانیردیق. آخیردا، حتّی اونلارا موعاوینت وئره‌رک اونلارین خانلیغی تصدیق ائدیلن شیروانا گؤندردیم».
شیروان خانلیغی‌نین حربی-سیاسی وضعیتی دَییشدیر
شاماخی خانلیغی‌نین حربی-سیاسی وضعیتینه دایر موختلیف ماراقلی معلوماتلار واردیر. منبعلره ایستیناد ائدن ائ.محمدووا گؤستریر کی شیروان خانلیغی چوخ گوجلو حربی قووّه‌یه مالیک ایدی و ۱۰ مین، بعضاً ایسه ۱۲ مین نفرلیک قوشون توپلایا بیلیردی. محض حربی جهتدن گوجلو اولماسی‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، خانلیق سککیز ایل قوبا خانلیغی‌نین بیرلشدیرمه سیاستینه قارشی موباریزه آپارمیشدی. قوبالی فتحعلی خان بو مقصدله دفعه‌لرله شیروان خانلیغی اوزرینه حربی یوروش ائتمیش، لاکین هر دفعه ایتکی وئره‌رک گئری چکیلمیش، یالنیز ۱۷۶۸-جی ایلده شکیلی حسین خان ایله بیرلشه‌رک خانلیغین اراضیسینی شیمال-شرقی آذربایجان تورپاقلارینا داخیل ائده بیلمیشدیر. شاماخی خانلیغی قوبا خانلیغی‌نین ترکیبینده ۱۷۸۹-جو ایله کیمی قالماسینا باخمایاراق اؤز موستقیل‌لیگینه یئنیدن نایل اولماق اۆچون داواملی اولاراق موباریزه آپارمیشدیر.
ن. دوُبروْوین حاقلی اولاراق گؤستریر کی، خانلیقلارین بیر-بیرینه موناسیبتی تئز-تئز دَییشیردی. بونون ایسه یئگانه سببی خانلیقلارین یاراندیغی ایلک ایللرده هر هانسی بیر اراضی اوستونده منافئع توققوشمالاری ایدی. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، بو موناسیبتلر بئین‌للخالق شراییطدن ده آسیلی اولاراق تئز-تئز ایستیقامتینی دَییشیردی. مسله‌یه بیر قدر آیدینلیق گتیرمک اۆچون شاماخی خانلیغی‌نین قونشو قاجارلار ایرانی، عثمانلی دؤولتی و چار روسیه‌سی ایله موناسیبتلرینه نظر سالاق. نادر شاه ایمپراتورلوغونون داغیلماسیندان سونرا ایراندا تاخت-تاج اوغروندا قاجارلارلا زندلیلر آراسیندا قارشی‌دورما باش وئرن زامان شاماخیدا ایکی حاکیمیتلی‌لیک دؤورو ایدی. بو زامان حاجی محمدلی خان قاجارلارا قارشی ایدیسه، زندیلر قاجارلارین آذربایجانین شیمال تورپاقلارینا اولان ایدیعاسی ایله علاقه دار اولاراق عکس طرفله – یعنی کؤهنه شاماخیدا سرکرلرله ایتّیفاقا اوستونلوک وئریردیلر.
عومومیتله، ۱۷۶۱-جی ایله قدر داوام ائدن ایکی‌حاکیمیتلی‌لیک شراییطینده شاماخی خانلیغی‌نین ایران ایله موناسیبتلری خئیلی ضدیّتلی اولموشدور. ۱۷۹۲-جی ایلده شیروان خانلیغیندا حاکیمیته صاحیب اولان مصطفی خان ایسه قاجارلارلا موناسیبتینده دیپلوماتیک مانئور ائده‌رک تابئع اولماقدان همیشه ایمتیناع ائتمیشدیر.
آغا محمد قاجارین ۱۷۹۵-جی ایلده جنوبی قافقازا اولان یوروشو زامانی روس تاریخچیسی ن.دوُبروْوین شکی، شاماخی و باکی خانلیقلاری‌نین تردّود ائتدیکلرینی گؤستریر. اونلار سون نتیجه‌ده اؤز مولکلرینی ایران اوردوسونون تالانلاریندان خیلاص ائتمک نامینه قاجاردان واسسال آسیلیلیغینی قبول ائتدیکلرینی بیلدیریرلر. او.پ.بوُتکوْو گؤستریر کی، مصطفی خان قاجارا تابئع اولماقدان ایمتیناع ائده‌رک روسیه‌دن کؤمک آلماق اۆچون یوللار آختارمیشدیر. اصلینده ایسه او فیت‌داغ قالاسیندا مؤحکملنمگه حاضیرلاشیردی. ابراهیم یوکسئل ایسه گؤستریر کی، آذربایجانین شیمال خانلیقلاری‌نین بعضیلری قاجارا قارشی عثمانلی دؤولتیندن یاردیم ایسته‌میشدیر. همین معلومات تورکیه جومهوریتی‌نین باش باخانلیق آرخیوی‌نین «خطین-هومایین» فوندوندان الده ائتدیگیمیز بیر سندله تصدیقله‌نیر. مصطفی خانین عئینی زاماندا هم روسیه‌یه، هم ده عثمانلی دؤولتینه موراجیعت ائتمه‌سی خانلیغین موستقیل‌لیگینی قوروماسی اۆچون اونون مانئور ائتدیگینی گؤستریر. مصطفی خان قاراباغ، گنجه، شکی و قوبا خانلیقلاریندان فرقلی اولاراق فتحعلی شاهین (۱۷۹۷-۱۸۳۴) دا تابئ اولماق حاقیندا طلبینی ردد ائدیر و «شاه قلمی ائله منیم اؤزومده ده وار» دئیه شاهین حاکیمیتینی تانیمیر.
شیروان خانلیغی‌نین عثمانلی دؤولتی ایله موناسیبتلری حاقیندا هم روس، هم ده عثمانلی منبعلری معلومات وئریر. قاجارین هوجوم تهلوکه‌سی ایله باغلی قاراباغلا ابراهیم خلیل خان اؤز نوماینده‌سی سیّد آبدوللا چلبی واسیطه‌سی ایله عثمانلی سولطانینا مکتوب گؤندریر. بورادا ابراهیم خلیل خان گنجه‌لی جاواد خانین، شکیلی محمدحسن خانین، داغیستانلی اوممه خانین، کارتلی-کاخئتی چاری ۲. ایراکلی‌نین، او جومله‌دن شاماخیلی مصطفی خانین آدیندان تورک سولطانینا موراجیعتی اؤز عکسینی تاپمیشدیر. شاماخی خانلیغی‌نین موستقیل سیاست یئریتمه‌سی بین الخالق موناسیبتلرده موستملکه‌سیلیک سیاستی ایله داها چوخ فرقلنن چار روسیه‌سینی قانئع ائتمیردی.
شاماخی نیازآباد خطی‌له روسیه‌نین جنوب سرحدلرینه یاخین اولدوغو اۆچون آذربایجان-روسیه تیجارتینده موهوم اهمیّت کسب ائدیردی. عئینی زاماندا گله‌جکده خزر ساحیلی اراضیلری اله کئچیرمک اۆچون حربی قووّه‌لرین شاماخی اراضیسیندن کئچمه‌سی داها الوئریشلی ایدی. شاماخی خانلیقلار دؤورونده ده روس-آذربایجان تیجارتی‌نین مرکزی ایدی. بو ایسه قوبالی فتحعلی خانی قانئع ائتمه‌دیگیندن شاماخیدا یئرلشن روس تیجارت مرکزی‌نین سالیانا کؤچورولمه‌سینی روس حؤکومتی‌نین دیقّتینه چاتدیریردی. رشت موقاویله‌سی‌نین (۱۷۳۲-جو ایل) شرطلرینه گؤره آذربایجاندا گؤمروکسوز تیجارت حوقوقونو آلان روس تاجیرلری خانلیقلار دؤورونده ده بو حوقوقو ساخلاییردیلار. قوبا خانلیغی‌نین تاثیر دایره‌سیندن چیخدیقدان سونرا شیروان خانلاری فتحعلی خاندان فرقلی اولاراق رشت موقاویله‌سی‌نین شرطلرینه محل قویموردولار.
قاجارین آذربایجانین آرازدان شیمالداکی تورپاقلارینا و تیفلیسسه قوشون یئریتمه‌سینه جاواب اولاراق ۲. یئکاتئرینا حؤکومتی جنوبی قافقازا هوجوم ائتمک حاقیندا قرار قبول ائدیر و آ.باکیخانووون تعبیرینجه دئسک، ایمپئراتریچه ایران ایله موحاریبه‌یه باشلاییر. او. مارکووا ایسه گؤستریر کی، بو یوروشده اساس مقصد خزرساحیلی بؤلگه‌لرده روس تیجارتی‌نین اوستونلوگونو قورویوب ساخلاماق اۆچون آغا محمد خان قاجاری جزالاندیرماق ایدی. قئید ائدک کی، همین تیجارتده شاماخی موهوم رول اوینادیغی اۆچون شاماخی خانلیغی‌نین ضبط ائدیلمه‌سی خوصوصیله دیقّت مرکزینده ایدی.
جنوبی قافقازا یوروش ائدن روس قوشونلارینا زوُبوْو کوماندان تعیین ائدیلیر. یوروش ۱۷۹۶-جی ایلین آپرئلینده باشلاییر. آوقوستدا شاماخی یاخینلیغیندا یئرلشن روس قوشونلاری یئنی شاماخی‌یا دوغرو حرکت ائدرکن مصطفی خان شهردن چیخاراق فیت‌داغ قالاسیندا سیغینجاق تاپیر. مصطفی خان حاجی قدیر آدلی نایبینه تاپشیریر کی، روس قوشونلاری شاماخیدان کئچیب گئدنه قدر اونلارا قارشی هئچ بیر موقاویمت گؤسترمه‌سین. دیگر طرفدن مصطفی خان زوُبوْوا قارشی تشکیل اولونموش سوی-قصد-ده ایشتیراک ائدیر.
حاکیملری دَییشدیر
- حاجی محمدعلی خان زَرناوی ۱۷۴۸—۱۷۶۵
- محمدسعید خان خان‌چوبانلی ۱۷۴۸—۱۷۸۶
- آغاسی خان خان‌چوبانلی ۱۷۶۵—۱۷۶۸
- فتحعلی خان قوبالی ۱۷۶۸—۱۷۶۹
- عبداله بیگ (۱۷۷۰-جی ایلدن باکی خانلیغی) ۱۷۶۹—۱۷۷۰
- ائلدار بیگ ۱۷۷۰—۱۷۷۳
- فتحعلی خان قوبالی (تکرار) ۱۷۷۳—۱۷۸۶
- آغاسی خان خان‌چوبانلی|(تکرار، ۱۷۸۶-جی ایلده اؤلدورولدو) ۱۷۷۸—۱۷۸۶
- عسگر خان خان‌چوبانلی ۱۷۸۶—۱۷۸۹
- قاسیم خان خان‌چوبانلی ۱۷۸۹—۱۷۹۲
- مصطفی خان خان‌چوبانلی ۱۷۹۲—۱۸۲۰
خانلیغین اینضیباطی قورلوشو دَییشدیر
- خان‌چوبان ماحالی
- هؤوز ماحالی
- سدَنرود ماحالی
- ائلات ماحالی
- قوشون ماحالی
- قاراسوباسار ماحالی
- قسسان ماحالی
- اکَرَت ماحالی
- قبریستان ماحالی
- لاهیج ماحالی
- رودبار ماحالی
- ناواهی ماحالی
- قاراباغلار ماحالی
- بؤلوکت ماحالی
- خازارود ماحالی
- سالیان ماحالی
- موغان ماحالی
ایستینادلار دَییشدیر
- (2004) Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge: Cambridge University Press, 12. ISBN 978-0521522458. “(...) and Persian continued to be the official language of the judiciary and the local administration [even after the abolishment of the khanates].”
- (1949) Essays on the history of feudal relations in Armenia and Azerbaijan in XVI - the beginning of XIX centuries. LSU them. Zhdanov, 7. “(...) The language of official acts not only in Iran proper and its fully dependant Khanates, but also in those Caucasian khanates that were semi-independent until the time of their accession to the Russian Empire, and even for some time after, was New Persian (Farsi). It played the role of the literary language of class feudal lords as well.”
- Сейфеддини М. А. Монетные клады, найденные в Азербайджане в 1968—1971 гг. // Нумизматика и эпиграфика. — М.: Наука, 1984. — Т. 14. — С. 131—132.
- A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.188-189.
- A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001, səh.196-198.
- Qarabağnamələr. 1-ci kitab. Bakı, "Yazıçı", 1989, səh. 122.
قایناقلار دَییشدیر
- Дренякин И.Т. Описание Ширвана. 1796 г.
- M.İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H.İ.Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220.səh.
- Ənvər Çingizoğlu, Qarabağ və Şirvan xanlığının əlaqələri tarixindən, "Soy" dərgisi, 6 (14), 2008. səh.112-114.
- Алиев С.М. "Междоусобное войны и борьба за верховную власть в Иране после распада империи Надир шаха". Иран, история и культура в середине века и новое время. М., 1980.
- Bakıxanov A.A., Gülüstani-Ġrəm. Bakı, 1951.
- Baş Bakanlıq Osmanlı ArĢivi Hatti Humayun, sənəd 10; 336; 6748.
- Биберштейн М.,Описание провинций расположенных на левом берегу Каспийского моря, между реками Терек и Кура (Перев с Соловой). Научн. Архив Института Истории им. А.А.Бакыханова, ф.1, оп.2, док. 467.
- Броневский С.Б., Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, ч. II, М., 1823, 465 с.
- Бутков П.Г., Материал для новой истории Кавказа. С. 1722 по 1803, СПб., 1869, т. II,
- Дорн Б.А., История Ширвана с.1538-1820 гг. AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi, f.1,siy 9, sənəd 4733.
- Дубровин Н.Ф., История войны и владычества русских на Кавказе. т. IV, СПб., 1888.
- Дубровин Н.Ф., Георгий XII последний царь Грузии и присоединение ее к России. СПб., 1867.
- Энциклопедический словар, том XVII, СПб, 1899,
- Əliyev F. Həsənov Ü., Ġrəvan xanlığı, Azərnəşr. Bakı, 1997.
- İbrahim Yüksel., "Çarlıq Rusiyasının Azərbaycanı istilası və Osmanlı devletinin tutumu". Kafkas AraĢtırmaları. İstanbul, 1988.
- Гмелин С.Г., Путешествие по России для исследования всех трех царство природы СПб., 1785, ч. III, 14. 12. Левиатов В.Н., Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку, 1948.
- Мамедова Э.К.,Административное устройства и управление азербайджанских ханство во второй половине XVIII века. Бakу., 1999. Дис. канд. наук. с. 133.
- Маркова О.П., Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. М., 1966,
- Рагимов Т.Р., Из истории Азербайджанo-русских дипломатических отношение во второй половине XVIII, в начале XIX веков, Баку, 1997.
- Səfərov Ə.R., Azərbaycanın ġirvan xanlığının Rusiya ilə birləĢməsi və ġamaxı Ģəhərinin bərpası. Nam. diss. Bakı., 1954.