ضیاء گؤی‌آلپ (Ziya Gökalp) تورکیه‌لی مشهور دوشونور، تاریخچی، یازیچی و تورکچو و شاعیر.

ضیا گوک‌آلپ
آدضیا گؤک‌آلپ
دوْغوم تاریخ1876
دیاربکیر
اؤلوم تاریخ1924
ایستانبول

حیات دَییشدیر

ضيا گؤک‌آلپ 1876-جي ايلده دیاربکیرده دوغولموشدور. ايکی حؤکومتدن باشلاياراق تورکچولوک آخيني‌نين ان بؤيوک نوماينده‌سي کيمي تورک دوشونجه و سيياست حياتينا گوجلو تاثير ائتميش، ميللي ادبيات آخيني ايچينده يازديغي اثرلرله تورک ادبياتينين فورم و ديل جهتیندن يئنيلشمه‌سيني تأمين ائتميشدير. تحصيلينه دیاربکرده باشلايان ضيا گؤک‌آلپ، همين شهرده عسگري خيدمتيني (1890-1894) باشا وورموشدور. ضيا گؤک‌آلپ طیب مکتبيليلرين دئسپوتيزمه سون ورمک اۆچون قوردوقلاري قييام کوميته‌سينه گيرميش، مکتبده‌کي فعاليتي و اوخودوغو فرانسيزجا کيتابلارين ضررلي ساييلديغي اۆچون حبس ائديلميشدير. ايستانبولا دؤندوکدن سونرا دا مکتبدن اوزاقلاشديريلميشدي. ضيا گؤک‌آلپ "ضبطييه نظارتي آلتيندا ساخلانيلماق شرطيله" دیاربکره گؤندريلميشدي. ضيا گؤک‌آلپ روشديه مکتبينده اوخويارکن آتاسي اؤلموشدور. ضيا گؤک‌آلپا عميسي حاسب افندينين تاثيري اولموشدور. حاسیب افندي ايسلام عالمي‌نين فلسفه‌سيني ياخشي بيلن، ضيالي بير اينسان اولموش، ابن سينا، ابن روشد، ايمام غزالی کيمي بؤيوک ايسلام فيلوسوفلاريني اونا تانيتديرميشدير.

ياراديجيليغي دَییشدیر

ضيا گؤک‌آلپ سياست، فلسفه و تاريخ ساحه لرينده آراشديرمالار آپارارکن، دئسپوتيزم علئيهينه گيزلي فعاليتلرده ده ايشتيراک ائتميشدير. بؤلگه‌ده تهلوکه‌سيزليگين تاميني اۆچون قورولموش حمیدیه آلايلاري‌نين باشينداکي ميللي طايفا رئيسي ايبراهيم پاشانين تؤرتديگي سويغون و باسقين حاديثه لري قارشيسيندا خالقي موقاويمت گؤسترمه‌يه و حرکته يؤنلتميشدير. 1905-جي ايلده اهالي 3 گون مودتينده پوچتو ايشغال ائتميشدير. ايبراهيم پاشا و آداملارينين جزالانديريلماسي اۆچون سارايا تئلئقرافلار گؤندريلميشدير. آوروپا و آسیا اؤلکه‌لري آراسينداکي خبرلشمه‌نين علاقه نؤقطه‌سي اولان دیاربکر تئلگرافخاناسي‌نين بو علاقه ني کسمه‌سي حاديثه نين داها دا بؤيومه‌سينه گتيريب چيخارميش و خاريجي اؤلکه‌لر سارايا تضبيق ائتمه‌يه باشلاميشدي. مؤوضونو آراشديرماق اوزره ايستانبولدان دیاربکره گؤندريلن ايستينطاق تشکيلاتي حمیدیه آلايلاري‌نين بير مودت ساکيتلشمه‌سيني و سوء ايستيفاده‌لره سون ورمه‌سيني تأمين ائتدي. آنجاق خالقين شيکايتلنمه‌سينه گتيريب چيخاران يئني حاديثه لر جريان ائدينجه، ضيا گؤک‌آلپ و يولداشلارينين اؤندرليگينده خالق يئنيدن تئلگرافخاناني اله کئچيردي. 11 گون داوام ائدن بو ايکينجي ايشغال خالقين قطعي غلبه‌سييله نتيجه‌لنميش، حؤکومت ايبراهيم پاشا و آلايلاريني بؤلگه‌دن اوزاقلاشديرماق مجبوريتينده قالميشدير (1907). گؤک‌آلپ ايلک اثري اولان "شاکي ايبراهيم"داستانيندا بو حاديثه ني ايضاح ائدير. ايکي حؤکومتين اعلانيندان سونرا، ضيا گؤک‌آلپ‌ين قوردوغو گيزلي جمعيتين يئريني عوثمانلي ايتتيهات و ترققي جمعيتينين دیاربکر شؤعبه سي قورولدو. پارتيانين دیاربکر، وان و بيتليس تشکيلاتلارينين يوخلاماسييلا وضعيفلنديريلن ضيا گؤک‌آلپ، بو دؤورده ديياربه‌کي ر و پئيمان قزئتلرينه يازيردي. 1909-جو ايلده پارتييانين سئلانيکده‌کيکونقرئسينه ائل نوماينده‌سي اولاراق قاتيلدي. بير ايل ايستانبول دارولفونوندا پسيخولوگييا اوخوتدوقدان و ديياربه‌کي ر معاريف موفتتيشي ايشله‌ديکدن سونرا، يئنيدن سئلانيکه گئدير. قاتيلديغي پارتييا کونقرئسيندن سونرا عومومي مرکز عوضولوگونه سئچيلير. بورادا گنج قلملر، يئني فلسف، رومئلي کيمي ژورنال و قزئتلرده‌کييازيلارييلا تورکچولوک و ديلده سادلشمه حرکتلرينين قاباقجيللاري آراسيندا ايشتيراک ائدن گؤيالپ، ميللي دويغولاري، تاريخ شوورونو، ائلمه و تئخنيکايا دير ائدن دوشونجه‌ني، شئيرلرييله اطرافينا گئنيش اؤلچوده تاثير ائديردي. ايتتيهات و ترققي عومومي مرکزي ايستانبولا داشينينجا (1912)، گؤکالپ دا ايستانبولا يئرلشدي. او ايل ائرگاني مدنيندن ميلت وکيلي سئچيلدي.

 
ضیاء گؤی‌آلپ‌ین سین‌داشی

تورک اوجاغي اطرافينداکي ايشلري، تورک يوردو و اؤزونون چاپ ائتديرديگي يئني مجموعه (1917) کيمي ژورناللارداکي يازيلاري، تورکچولوک آخينينين قانونلاريني تعيين ائدن و موعاصير سيويليزاسييا قارشيسيندا يئرلي بير سينتئزه چاتيلماسيني شرط قويان تکليفلري (تورکلشمک، ايسلاملاشماق، موعاصيرلشمک 1918)، دارولفونوندا اوخوتدوغو جمعيت ائلم درسلري، ايتتيهات و ترققينين ايداره‌چي هئيتي اوزرينده‌کيتاثيرييله زييا گؤکالپ، صولحه (1919) قدر اوزانان دؤورون دوشونجه و سيياست حياتينا ايستيقامت ورن فاکتورلارين باشيندا ايشتيراک ائدير. ايستانبولون ايشغالي اوزرينه حبس اولوناراق ايکي ايل مالتادا سورگون قالير (1919-1921). دؤندوکدن سونرا، تليف و ترجومه هئيتي باشچيليغينا گتيريله‌جگي تاريخه (1923) قدر ديياربه‌کي رده قالير و کيچيک مجموعه‌ني نوماييش ائدير. 1923-جو ايلده ديياربه‌کي ردن ميلت وکيلي سئچيلير. حاکيميتي ميلليي، يئني گون، رئسپوبليکاقزئتلرينده مقاله‌لري چيخيردي. قيزيل ايشيق (1923)، تورکچولوگون اساسلاري (1923)، تورک عادتي (1923) کيمي کيتابلاري بير-بيريني ايزله‌ييردي.. رئسپوبليکا خالق پارتيياسينين پروقراميني آراشديران و شرح ائدن دوغرو يول (1923) آدلي آراشديرماسيني دا يئنه بو دؤورده قلمه آلدي. او سيرالار يازديغي تورک مدنيت تاريخي ايسه اؤلوموندن سونرا نوماييش اولوندو (1926). يئنه اؤلوموندن سونرا موختليف قزئت و ژورناللاردا چيخميش يازيلارييلا مکتوبلاري موختليف کيتابلاردا ييغيلدي. "چينارالتي " (1939)، "طريقت ندير؟" (1947)،" زييا گؤکالپ دئيير کي" (1950). زييا گؤکالپين نشر ائديلمه‌ميش يئددي اثري و عاييله مکتوبلاري (1956) وار.[۱]

اساس اثرلري دَییشدیر

  • ضيا گؤک‌آلپ. حاياتي، صنتی، ائسئري. حاضيرلايان: عالي نوزهئت گؤکسئل. دؤردونجو باسيليش. ايستانبول، 1963
  • تورکچولوگون اساسلاری. حاضيرلايانلار: ماهير اونلو، يوسوف چوتوکسؤکئن. ايستانبول، 1987
  • کولتور و مئدئنييئت. تورکلئشمئک، ايسلاملاشماک، مواسيرلاشماک. کونيا، 2010

ضيا گؤک‌آلپ ارثی‌نين تدقيقي دَییشدیر

تورکييه‌نين گؤرکملي سوسيولوقو زيياددين فخري فينديکوغلو (1901-1974) ستراسبورق اونيورسيتئتينده يازديغي دوکتورلوق ديسسئرتاسيياسي زييا گؤکالپين ايرسينه هسر ائديلميشدي. موتفککير 1935-جي ايلده تاماملاديغي دوکتورلوق ديسسئرتاسيياسي اساسيندا "ضيا گؤک‌آلپ" (پاريس، 1935)، "ضيا گؤک‌آلپ و سوسيولوگيياسي" (پاريس، 1936) کيتابلاريني چاپ ائتديرميشدير. تورکييه‌نين تانينميش عاليمي حلمی ضیا اولکن (1901-1974) "ضيا گؤک‌آلپ" اثرينده موتفککيرين حيات و فعاليتيني گئنيش شکيلده ايشيقلانديرميشدير.

یارادیجی‌لیغی دَییشدیر

قایناقلار دَییشدیر

  1. ^ ویکی پدیا