علی نظمی
علی نظمی - محمدزاده علی محمد اوغلو ( 1878، ساروو، ترتر رایونو – 1 ژانویه 1946، باکی) – شاعیر، ادبیاتشوناس، ترجومه‌چی، 1934-جو ایلدن آذربایجان یازیچی‌لار بیرلیگی‌نین عوضوو.
| علی نظمی | |
|---|---|
| اصل آدی | علی محمد اوغلو محمدزاده |
| دوْغوم تاریخی | 1878 گنجه شهری- ساروو کندی |
| اؤلوم تاریخی | 4 ژانویه 1946 باکی |
| مرازلیق | فخری خیابان |
| تاثیر قویموش | {{{تاثیر قویموش}}} |
یاشاییشی
دَییشدیرعلی نظمی 1878-جی ایلده یئلیزاوتپول (گنجه شهری) یاخینلیغینداکی ساروو کندینده یوخسول عاییله‌ده دوغولموشدور. ایبتیدایی تحصیلینی موللاخانادا آلمیشدیر. سونرا روس-تاتار مکتبینده اوخوموشدور. آتاسی‌نین وفاتیندان سونرا گوذرانی آغیر کئچدیگیندن دوغما یوردو ترک ائدیب اورتا آسیانین بوخارا و سمرقند شهریرینده ایکی ایل تاجیر دوکانیندا شاگیرد اولموشدور. موطالیعه یولو ایله تحصیلینی آرتیرمیش، کلاسیک شرق ادبیاتینی دریندن اؤیرنمیشدیر. "بی‌کس" تخلوصو ایله شعرلر ده یازمیشدیر.
ادبی فعالیته 1904-جو ایلده " شرق-روس " قزئتینده درج ائتدیردیگی "کندده ایبتیدا" آدلی ایلک شعری ایله باشلامیشدیر. 1905-1907-جی ایللرین اینقیلابی حرکاتی اونون یارادیجیلیغیندا دؤنوش یاراتمیشدیر. ساتیریک شعرلرینی "مشدی سیژیمقولو" ، "کئف‌سیز" و س. گیزلی ایمضالارلا چاپ ائتدیرمیشدیر. "ملا نصرالدین" ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی نوماینده‌سی کیمی تانینمیشدیر. فلیئتون و ساتیریک شعرلری ساتیریک-یوموریستیک درگی‌لرده، خوصوصاً "ملا نصرالدین" درگی‌سینده مونتظم چاپ اولونموشدور. "ایستیبداد" ، "قورخورام" ، "اولاجاقمی" ، "سیزه نه" ، "ائی فوقرا" ، "اود توتوب اودلاندی وطن" و س. شعرلرینده موطلقیته، موستملکه‌چیلیک سیاستینه، دینی فاناتیزمه و گئری‌لیگه قارشی آزادلیق ایدئیالارینی تبلیغ ائدیر. دوغما کندینده تعقیب اولوندوغونا گؤره عاییله‌لیکله گنجه‌یه کؤچموش، بورادا خیردا تیجارتله مشغول اولموشدور. عئینی زاماندا اؤز ساتیریک شعرلرینی گیزلی ایمضالارلا(ا.س.الی دگنکلی، " حجامت‌وئردی" ، "سرسری" ، " قاناجاقسیز" ، "شمشیر" ، "شمشیرک" ، "پئشیمان قوجا" ، "گنجه جاوان‌لاری" ، "موت-شاعیر" ، "شاللاخ" ، "کاو-ماهی" ، "قوجا زیغ-زیغ" ، "پاپیروس-چکن" و س.) چاپ ائتدیریر. آذربایجاندا شوروی حاکیمیتی یاراندیغی ایلک گوندن یئنی جمعیتین طرفداری کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. او، گنجه مکتب‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیش، سونرا "یئنی گنجه" قزئتی تحریه‌سینده چالیشمیش (1924-1926)، باکی‌یا کؤچوب "کندلی" قزئتی و "ملا نصرالدین " درگیسی تحریه‌سینده مسئول کاتیب اولموشدور (1926-1931). سونرا تقاعوده چیخمیشدیر، هم ده "یئنی یول" ، "کومونیست" قزئتی تحریه‌لرینده موختلیف وظیفه‌لرده ایشله‌میشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی دؤورونده آلمان فاشیزمینه قارشی کسکین ساتیریک اثرلرله چیخیش ائتمیشدیر. نظامی، فردوسی، کریلوف کیمی صنعتکارلاردان ترجومه‌لر ائتمیش، عئینی زاماندا قییمتلی ادبی-تنقیدی مقاله‌لر یازمیشدیر. "کئچمیش گونلر" (1944) آدلی منظوم خاطیره‌سی ییرمینجی عصر آذربایجان ادبیاتی و مطبوعاتینی اؤیرنمک اوچون ماراقلی‌دیر.
1946-جی ایل ژانویه‌سینده 4-ده باکیدا وفات ائتمیشدیر.
یارادیجیلیغی
دَییشدیرعلی نظمی " ملا نصرالدین " درگی‌سینده صابر کیمی، فعال ایشتیراک ائدن شاعیرلردن اولموشدور. ج.محمدقولوزاده شاعیرین بو دؤورده کی فعالیتی حاقیندا بئله یازیر: "او واخت بیز مجموعه میزین 12-جی نؤمره سینده "قول-بییابانی" سرلؤوحه‌لی بیر مقاله ایله وارلی‌لاریمیزا طعنه‌لی بیر خطاب درج ائتدیک. تا کی اوندان بیر نئچه واخت سونرا صابرین " طمعه-ناهار "ی بیزیم سسیمیزه سس وردی. بورادا مشدی سیژیمقولو کئف‌سیز ده مئیدانا چیخدی و "پناه آللاها" – دئییب، صابرین " طمعه-ناهار " ما جاواب اولاراق " چایدا چاپان قارداشیم، آغلاما، آغلاری گؤر" مطلعلی شعرینی گؤندردی.
مشدی سیژیمقولونو ایلک دفعه مجموعه‌میزده نظم ایله دانیشدیران، اونون طبع شعرینی بوروزه وئرن هامان "طمعه-ناهار " اولوبدور... هامان م.سیژیمقولو کی، اؤز دئدیگینه گؤره "ملا نصرالدین"ین بو واختادک بیرجه نؤمره‌سینی ده باشدان-آیاغا اوخومامیش کئچیرمه‌ییبدیر. صابرین بوندان دا قییمتلی غئیری اشارینا موتاثیر اولماییب، – نه قدر کی، "طعمه-ناهار "ینا اولوب، اونا بیر نئچه آیدان سونرا جاواب وئرمگی اؤزونه بورج بیلیبدیر.
ندیر بورادا شاعیری موتاثیر ائدن؟ البته کی، موللانین مؤوضوسودور " .[۱]
علی نظمی شعره 1903-جو ایلدن باشلاسا دا، "ملا نصرالدین" ده ایلک دفعه نثر ایله، فلیئتون‌لاری ایله ایشتیراک ائتمیشدیر. درگی‌نین 11-جی نؤمره‌سینده علی نظمی‌نین "الی‌دگنکلی" ایمضاسی ایله بیر کیچیک مکتوبو درج اولونموشدور. بورادا گنجه‌لی قوشباز حاجی حسین‌ین اوغلو ایله رفتاریندان بحث ائدیلیر. حاجی‌نین اوغلو آغاجدان دولاشا توتماق ایسته‌ینده ییخیلیر، قیچی سینیر. آتاسی بو احوالاتدان خبر توتوب گلیر، اوغلوندان ایلک سوروشدوغو بو اولور: "– اوغول، نئجه سن؟ – قوش جیبینده اؤلمه‌ییب کی؟ ساغدیرمی؟"
درگی‌نین 14-جو نؤمره‌سینده علی نظمی بیر کیتاب ساتاندان "ملا نصرالدین" دن شیکایتینی یازمیشدی: "ائی ملا نصرالدین کیشی، بس دئییلمی بو قدر مردیمزارلیق؟... اوچ ایلدیر کی، منده اولان کیتاب‌لار هئچ ساتیلمیر... " جامع الدعوات– 50 جیلد، " تعبیر خواب-30 جیلد... " .
" ملا نصرالدین " ، 1906، №7، ص.6.
مؤلیف بو مکتوبوندا درگی‌نین مؤوهوماتا و مؤوهومات کیتاب‌لارینا قارشی آردیجیل، شیدّتلی موباریزه‌سینی نظرده توتور. ایستر بو مکتوبدا و ایسترسه قوشباز اوغلونون احوالاتیندا مؤلیفین قلمینده کی مهارت، اینجه‌لیک و ساتیرا آیدین حیس اولونماقدادیر.
علی نظمی ده صابر کیمی "ملا نصرالدین"ین وظیفه‌سینی، مقصدینی چوخ گؤزل باشا دوشموشدو. بو درگی هم مقصدی، هم ده دیلی، اوسلوبو ایله خالقا یاخین اولان، خالقین روحونو ایفاده ائدن یازی‌لار طلب ائدیردی. علی نظمی ده بئله یازی‌لارین مؤلیفی ایدی. اونون اون-اون بئش سطیرده یازدیغی دوزلو مکتوب "ملا نصرالدین"-ه بوتون بیر ایجتیماعی لؤوحه وئریردی. "جاوان ایله حاجی آغانین شیرین صؤحبتی" آدلی مکتوبوندا کؤهنه‌پرست بیر وارلی‌نین خئییر ایشلره موناسیبتینی تصویر ائدیردی. تصویر آنجاق موکالیمه‌لردن عیبارتدیر. بیر گنج معاریفچی‌نین سوالینا جاواب وئرن حاجی‌نین دانیشیغی، اونون سیماسینی، شوعورونو و موحاکیمه دایره‌سینی موعین ائدیردی.
علی نظمی درگی‌ده‌کی فعالیتی ایله شعرده ده مهارت صاحیبی اولدوغونو ایثبات ائتدی. دئمک اولار کی، مؤوضو دایره‌سی اعتیباریله شاعیر، صابردن سئچیلمیردی. کؤهنه‌پرست حاجی‌لاری، کربلایی‌لاری، ایستیثمارچی‌لاری، عاوام، نادان والیدئین‌لری، خالقی آلدادان فالچی، جیندار و درویش‌لری، محمدعلی کیمی شاهلاری، خسیس و منفعت‌پرست "میلت خادیم‌لری"نی، "اینتللیگنت‌لری" هجو ائدن شعرلرینده تامام صابر روحو واردیر. ج.محمدقولوزاده گؤستریر کی: "ملا نصرالدین"ه یاراشان شیوه‌نین مزه لی‌لیگی و دوزلولوغوندا، مهارت و لطافتده صابره یاووق گلن و اونا عوض اولان – بیرینجی مشدی سیژیمقولو کئف‌سیز اولوبدور. "[۲]ایمضا آتیلماسا صابر ایله علی نظمی‌نین شعرلرینی بیری-بیریندن آییرماق چتین ایمیش.
م.ع.صابرین وفاتیندان سونرا ایستر "ملا نصرالدین" ده و ایسترسه "مزه‌لی" ، "زنبور" ، "طوطی" و س. کیمی گولگو مطبوعاتیندا ( "شیمشیرک" ، "شمشیر" و س. ایمضالارلا) ان یاخشی ساتیریک شعرلر یازان علی نظمی اولموشدور.
صابر ادبی مکتبی، خوصوصیله 1906-1916-جی ایللر آراسینداکی اون ایل مودتینده ان یوکسک مرحله‌سینی یاشاییردی. بو دؤورده ظاهیرن یازیچی‌لارین ایشی آسان ایدی، چونکی مؤوضو، هدف آیدین، ایستیقامت معلوم ایدی. لاکین بو ظاهیراً بئله گؤرونور. اصلینده صنعتکارین ایشی بو وضعیتده داها چتین اولور. بیر حالدا کی، عئینی مؤوضو بیر نئچه یازیچی طرفیندن و دفعه لرله ایشله‌نیر، او مؤوضونو تزه‌دن و یئنی بیر قلم صاحیبی‌نین ایشله‌مه‌سی موستثنا گوج، ایلهام و یئنی‌لیک حیسی طلب ائدیر. صابر کیمی نهنگ بیر صنعتکارین قارشیسینا چیخماق و اونون ایشله‌دیگی مؤوضولاری یازماق البته کی، علی نظمی اوچون آسان دئییلدی. علی نظمی ایسه قورخمادی. صابرله اولان مسلک بیرلیگی، اونون دا قلمینی صابر ایستیقامتینه اویغونلاشدیردی. علی نظمی‌نین جسارتی، قلمه آلدیغی مؤوضولارا سربست و موستقیل یاناشماسی، تصویرلرینده کیتابا یوخ، حیاتا اساسلانماسی اونون مووفقیتینه سبب اولدو.
صابرین "دیلبر" شعری یادیمیزدادیر. علی نظمی ده عئینی ایستهزا اوصولو ایله، عئینی ییغجاملیقلا بیر موفته‌خورون تصویرینی وئریر. شعرینه "تاپماجا" آدی قویور:[۳] صابرین "ائی پول" شعری مشهوردور. عومومیتله، پول بو دؤورده قلم صاحیب‌لری‌نین دیقتینی جلب ائدن مؤوضو ایدی. آذربایجاندا کاپیتالیزمین اینکیشافی عصرین ایلک اون ایللرینده باکیدا صنایع‌نین آرتماسی، کاپیتالین نینکی ایقتیصادی عالمده، هم ده مفکوره عالمینده حاکیملیک ائتمه‌سی ادبیات خادیم‌لرینه تاثیرسیز قالا بیلمزدی. بو زامان پول هر شئی ایدی! ایستیثمار دونیاسیندا پولا "بوتون موشکول ایشلرین آچان" دئییردیلر. علی نظمی بو حقیقتی "پول" آدلی موسدس‌سینده چوخ پارلاق بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. اگر بؤیوک صابر بیر پولپرست، کؤهنه گؤروشلو کیشی‌نین پولا نئجه سیتاییش ائتدیگینی گؤسترمیشسه، علی نظمی‌نین شعرینده پول حؤکمرانلیغی‌نین اؤزو، بیر ایجتیماعی آزار کیمی تصویر اولونور. شاعیر گؤستریر کی، "هر قورو جیسمه جان" ، " صاحیب-حؤکم-روان " ، " زینده-جاویدان " ، " آمیر و شاه و " ، " آمیر وخان " ، " جین و، لقب، نیشان " ... هامیسی آنجاق، آنجاق پولدور. [۴]مؤلیفین ساتیراسی بورادا موستثنا شیدّت کسب ائتمیشدیر. گولوش ایله یاناشی گؤز یاشی، ایستهزا ایله یاناشی تأسوف، تنقید ایله یاناشی مأیوسلوق! ( " آی زهریمار پول! آی گیدی پول! " ) علی نظمی‌نین شعرینده پول، "مغلوب‌ائدیلمز" بیر قووّه کیمی گؤستریلیر. بو آجیناجاقلی وضعیتین سبب‌لری شاعیر اوچون آیدین اولماسا دا، فلاکتلی نتیجه‌لری آیدیندیر. صابرین "یات قال دالا لایلای" روحوندا یازیلمیش "یات!" سرلؤوحه‌لی شعرینده شاعیر موسلمان اطالتینی ساتیرایا توتور:[۵] "دونیا و آخیرت سعادتی‌نین یاتماقدا" اولدوغونو دوشونن و عؤمرونو یاتماقلا کئچیرن، عصرین ان بؤیوک ایجتیماعی حادیثه‌لرینه آری ویزیلتیسی کیمی باخان، دونیانی سارسیدیب کؤکوندن دَییشن اینقیلاب‌لار ایله بئله آییلمایان موسلمان اوْبلوْموْولارینا قارشی بوندان کسکین نه سؤز اولا بیلر؟ شاعیر جهالت و غفلت یوخوسونا دالمیش هموطن‌لرینه غضبله‌نیر. بو غضب شاعیرین روحوندا دا، منطیقی سیلسیله تشکیل ائدن مجازلاریندا دا عئینی شیدّتده دیر. شاعیر او قدر تاثیرلنمیش، او قدر هیجانلانمیشدیر کی، سؤزونو ساکیت، سویوقلوقلا دئیه بیلمیر؛ تنقید غضب ایله، گولوش کدر ایله قاریشمیش اولور. بو داخیلی هیجان نتیجه‌سینده، بعضاً اؤزو حیس ائتمه‌دن شخصی کدرینی بیلدیرن میصراع‌لار دا یازیر. بیرینجی بئیت ایله ایکینجی بئیتی موقاییسه ائدک:
آخشام نامازینی تله‌سیک قیل، یوبانما، یات!
سول بؤیرون اوستیینه اوزانیب، قوردالانما، یات!
بو بئیت نادان بیر موسلمان مؤمونو حاقیندا تصوور وئریر. بو مؤمون یئین، یاتان، بیر ده کور-کورانه عیبادت ائدن غافیل آدامدیر. آنجاق ایکینجی بئیت تامام باشقا تصوور وئریر:
چوخدور مشقتی گؤزو آچیقلیغین، اینان،
آچسان گؤزونو، غم گؤره‌جکسن، اویانما، یات!
بو چوخ معنالی، دوشونمه‌لی بئیتدیر. بو سؤزو، بو خطابی عاوام مؤمینه دئمزلر. بونو درین دوشونن، باخدیغی، گؤردوگو حادیثه‌لری دویا بیلن، او زامانین بوتون موتفکّیرلری کیمی کدرلنن، جمعیتین دردینی آنلایان آداما دئیرلر. "گؤزو آچیقلیقدا عذاب دویان" ، "گؤزونو آچیب غم گؤرن" مؤمون دئییلدیر. بورادا شاعیرین اؤز کدری تظاهورونو تاپمیشدیر. بو دا یوخاریدا دئدیگیمیز کیمی تاثیردن، اؤز مؤوضوسونو داخیلاً یاشاماقدان، ایلهامین حرارتیندن ایره‌لی گلیر. ع.نظمی‌نین صابری خاطیرلادان بیر سیرا شعرینده بو حرارت آچیق دویولور.
" ایرث-پدر" ، "گولورم" ، "یورغون بیر باخیش" شعرلرینده ده جهالت و نادانلیغین عیبرتلی منظره‌لری وئریلمیشدیر. آنجاق بو شعرلرین هر بیری شکیل، ادا و عوموماً صنعتکارلیق جهتیندن بیربیریندن چوخ فرقلی‌دیر.
علی نظمی‌نین بو دؤورده کی شعرلرینی اوخویاندا کؤهنه دونیانین چیرکین و آجیناجاقلی منظره‌لری غریبه بیر لؤوحه کیمی تصوورده جانلانیر. بو یاتان‌لارا، ساققالی حنالی اوغرولارا، ریاکار روحانی‌لره، حیله‌گر تاجیرلره، شئیطان ضیالی‌لارا باخدیقجا گولور، هم ده پریشان اولورسان. سئوینمه‌لی بیر شئی وار کی، او دا واختی ایله بو ایجتیماعی طوفئیلی‌لری گؤرن و عؤمرونو اونلارلا موباریزه‌یه صرف ائدن گؤزوآچیق، وطنپرست، اینسانپرست آزادلیق سئون اینسان‌لارین وارلیغی و شرفلی امگی‌دیر.
علی نظمی‌نین اثرلری ده بئله بیر امگین محصولودور. شاعیر، وطنینده گؤردوگو جهالت نوماینده‌لریندن ال چکمیر. اونلارین وارلیغی شاعیری راحات بوراخمیر، اونلان دؤیجله‌مک، غفلت یوخوسوندان اویاتماق ایسته‌ییر. اونلارین تکفیری و هوجومو علی نظمینی قورخوتمور. شاعیر امیندیر کی، بو گون ده اولماسا، صاباح معاریف ایشیغی بوتون قارانلیق گوشه‌لری ایشیقلاندیراجاق، گونش شوعاسی یاتان‌لاری اویاداجاقدیر.
بئله بیر صاباحین علامت‌لرینی حتّی علی نظمی‌نین ساتیرا قیرمانجینی دادان مشدی و کربلایی‌لارین اؤزلری ده دویموشلار. اونلار "زمانه‌نین دییشدیگینی" گؤرمه‌یه بیلمزدیلر. "دییشیلیر" سرلؤوحه‌لی موخمس‌سینده شاعیر بو دویغونو و بونون ایلک تاثیرلرینی قلمه آلمیشدیر:[۶]دئمه‌لی، عؤمرونو یاتماقدا کئچیرن و بونو حیات بیلن آدام‌لارین هامیسی اولماسا دا، آز بیر قیسمی ایگیرمینجی عصرین تبدّولاتینی دویموشدور. " مفتاح الفرج" شعرینده صبره اومید باغلایان‌لاری، "ادبیات، یاخود میناجات" ساتیراسیندا قزئت‌لردن قورخوب کویه دوشن کؤهنه‌پرست‌لری، "مزه‌لی" شعرینده محمدعلی شاهی تنقید آتشینه توتان شاعیر، کوتله‌لری ساییق سالماق اوچون بو منفور سیمالارین بوتون چیرکین عمل‌لرینی آچیب گؤستریر، جاماعاتدا اونلارا قارشی نیفرت اویاتماغا جهد ائدیردی.
علی نظمی‌نین شعر دیلی ساده، سلیس، اوسلوبو روان، ایلهامی قووّتلی‌دیر. او، اؤز شعرلرینده همیشه ساده‌لیگی ساخلاماغا چالیشمیشدیر. اوندا کیتاب دیلی‌نین تاثیرلری آزدیر. بو تاثیر اولسا-اولسا جیدی، لیریک روحلو شعرلرده دیر. ساتیراسیندا دانیشیق دیلی و جانلی ایفاده نومونه‌لری داها چوخدور. علی نظمی‌نین تصویرلری ییغجام و احاطه‌لی‌دیر. او، وضعیتی، خاصیت و لؤوحه‌نی بیر و یا بیر نئچه سؤز ایله تصویر ائتمگی باجاریر.
علی نظمی‌نین "سیژیمقولونامه"سینده توپلانمیش اثرلریندن باشقا درگی و قزئت صحیفه‌لرینده ده بیر چوخ شعرلری واردیر.
قایناق‌لار
دَییشدیر- Mir Cəlal. Azərbaycanda ədəbi məktəblər. Bakı: "Ziya-Nurlan" NPM, 2004, 392 səh.
- Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.