عمر فایق نعمان‌زاده
عمر فایق نعمان‌زاده (24 دسامبر 1872، آزغور، قافقاز جانیشین‌لیگی – 10 اوکتوبر 1937، تیفلیس، گورجیستان) — 19. عصرین سونو — 20. عصرین اوّل‌لرینده یازیب-یاراتمیش آذربایجان ادیبی، ایجتیماعی-سیاسی خادیم، ملا نصرالدینچی، پوبلیسیست، پئداقوق، "غئیرت" مطبعه‌سی‌نین و "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین تأسیسچیسی، آخیسقا کئچیجی حؤکومتی‌نین صدری،[۱]گورجوستان س‌س‌ر کئچیجی اینقیلاب کومیته‌سی‌نین عوضوو، گورجوستان س‌س‌ر موسلمان ایشلری اوزره شورانین 1-جی صدری. آخیسقا تورکو.
| عمر فایق نعمان‌زاده | |
|---|---|
 | |
| آد | عمر فایق نعمان‌زاده |
| دوْغوم تاریخ | 24 دسامبر 1872 روسیه ایمپیراتورلوغو، آزغور |
| اؤلوم تاریخ | 10 اوکتوبر 1937 (64 یاشیندا) شوروی اتفاقی، تیفلیس |
| اؤلوم سببی | اعدام |
| اتنیک | آخیسقا تورکو |
| ایش | یازیچی، قزئته‌چی، سیاستچی |
یاشاییشی
دَییشدیرعمر فایق 1872-جی ایلین 24 دسامبریندا آخیسقا قزاسی‌نین آزغور کندینده کندلی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. او، بیر نئچه ایل موللا مکتبینه گئتسه ده، دینه ماراق گؤسترمه‌میش و یئنیجه آچیلمیش روس مکتبینه داخیل اولموشدور. آتاسی اونو قوری موعلیم‌لر سمیناریاسینا قویماق ایسته‌ییردی، لاکین دیندار قادین اولان آناسی‌نین: "من اوغلومو کافیرلرین ایچریسینه بوراخا بیلمرم" دئیه اعتیراض ائتمه‌سی بونا مانع اولموش و آناسی‌نین تأکیدی ایله 1882-جی ایلده ایستانبولا گئتمیش، "فاتح" مکتبینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. طبیعت علملرینه هوسی اولدوغونا گؤره سونرادان "دارالشفا" مکتبینه داخیل اولموشدور. 1891-جی ایلده همین مکتبی بیتیردیکدن سونرا قالاتا پوچت و تلقراف ایداره‌سینده امک فعالیتینه باشلامیشدیر. او، بورادا قزئت و درگی‌لر واسیطه‌سیله اوروپاداکی دموکراتیک روحلو تورک موهاجیرلری‌نین احوال-روحیه‌سی و تورک اینقیلابچی شاعیرلرین بدیعی یارادیجی‌لیغی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. بیر مودتدن سونرا سولطان ایستیبدادینا قارشی گیزلی چالیشان جاهیل‌لره (جاوانلارا) قوشولموشدور. عمر فایق 1920-جی ایلده گنجه زراعت (کند تصروفاتی) تکنیکومونون دیرکتورو ایشله‌میشدیر. او، 1920–1921-جی ایل‌لرده "زحمت‌کش‌لرین گؤزو" درگیسی‌نین رداکتورو، بیر آز سونرا "یئنی فیکیر" رداکسیا هئیتی‌نین عوضوو سئچیلمیشدیر. سونرا گورجوستاندا موسلمان ایشلری اوزره کومیته‌نین صدری تعیین ائدیلمیشدیر. اینقیلاب ایل‌لرینده عمر فایق دفعه‌لرله حبس ائدیلمیشدیر. او 1923-جو ایلده آذربایجانا گلمیش و 1924-جو ایلده آذربایجان س‌س‌ر خالق معاریف کومیسارلیغیندا ایشه دوزلمیشدیر. او دؤورده درسلیک‌لرین حاضیرلانماسینا و اونلارین چاپ ائدیلمه‌سینه یاردیم ائتمیشدیر.
عاییله‌سی
دَییشدیرعمر فایق نعمان‌زاده نین اوچ قیز و بیر اوغلان اؤولادی اولموشدور. اوغلو کامل و قیزلاری کامله، عدیله و بختلی. قیزلاری‌نین 3-او ده آذربایجان طیب اینستیتوتوندا تحصیل آلمیشدیر.
فعالیتی
دَییشدیر1894-جو ایلده، آخیسقادا میلّی موناسیبت‌لرین کسکین‌لشمه‌سی دؤورونده وطنه قاییتمیشدیر. اینقیلابی دونیاگؤروشلو ضیالی کیمی یئتیشمیش عمر فایق معاریف و مدنیت ساحه‌سینده آذربایجانین دموکراتیک روحلو وطنپرور اوغول‌لارینا قاریشیب عؤمرونون آخیرینا کیمی بیلیگینی و باجاریغینی خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزه یه یؤنلتمیشدیر. عمر فایق 1894-جو ایلده شکیده ایلک اوصولی-جدید مکتبینده دونیوی علم‌لردن درس دئمیش و ایستانبولدان گتیردیگی آچیق فیکیرلی اثرلری خالقا پایلاییب اوخوتموشدور. او بورادا م.ف.آخوندووون " موسیؤ ژوردان و درویش مستعلی شاه " پیئسینی صحنه اوچون حاضیرلامیش، موسیؤ ژوردان رولوندا اؤزو چیخیش ائتمیشدیر.
1896-جی ایلین یازیندا خسته‌لیگی ایله علاقه دار عمر گنجه‌یه، اورادان دا حاجی‌کنده گئتمیش، اورادا ایستانبولدان گلمیش محمد افندی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. محمد افندی اوراداکی گنج موعلیم‌لر و یازیچی‌لارا تاثیر ائتمیشدیر. عمر فایق 1896–1898-جی ایل‌لرده خسته‌لیگینه گؤره آباستوماندا و آزغوردا قالمیشدیر. آخیسقادا میلّی مکتب آچماق فیکرینه دوشن عمر تیفلیس معاریف مودیرینه عریضه یازیب – اوندان: " لازیمسا، اشکولادا (مکتبده) اوخودون، آیریجا تورک مکتبی اولماز" جاوابینی آلمیشدیر. تیفلیسدن موفتی و شیخ الاسلاما شیکایتله‌نیب "روسیه‌ده‌کی تورکلرله تورکیه‌ده کی روم و ائرمنی‌لر آراسیندا حوقوقجا بؤیوک بیر فرق اولدوغونو" سؤیله‌میشدیر. عمر فایق میلّی حوقوق‌لاری مودافیعه مقصدیله "هر میلتین مدنیته و معاریف‌لنمه‌سینه حاقی واردیر و بو حاقی هر یئرده، هر زامان ساخلامالی‌دیر" دئمیشدیر.
خسته لیکدن ساغالیب او، 1898-جی ایلدن 1900-جو ایله کیمی شکیده جامع مکتبینده موعلیم ایشله‌میشدیر. اورادا دینی درسلرین تدریسینی آزالتماقلا حساب، جوغرافیا، تاریخ و دیل فنلرینی تدریس ائتدیرمیشدیر. 1900-جو ایلده عمر فایق ایجتیماعی حیاتدا فعال مشغول اولماق اوچون باکی‌یا گلمیشدیر. باکی شهرینده میلّی مکتب‌لرین یوخ درجه‌سینده اولدوغونو، موسلمان خالقی‌نین آجیناجاقلی بیر شکیلده یاشاماسینی گؤرن عمر فایق دئمیشدیر:
" اگر تاغی‌یئفین آچدیغی قیز مکتبینی گؤرمه‌سه‌یدیم، باکی‌نین تورک معاریفی اوزرینه قارا بیر جیزگی چکه‌جکدیم "
عمر فایق 1900-جو ایلده شاماخی‌یا گلمیشدیر. او، بورادا میلّی مکتبین تشکیل ائدیلمه‌سینه یاخیندان یاردیم ائتمیش و تاریخ، جوغرافیا، حساب و تورک دیلیندن درس دئمیشدیر. 1902-جی ایل ژانویه آیی‌نین 31-ده شاماخیداکی گوجلو زلزله دن سونرا عمر فایق تیفلیسه گئتمیشدیر.
گورجوستان اینقیلاب کومیته‌سی‌نین عوضوو
دَییشدیر1920-جی ایلین آخیرلاریندا و 1921-جی ایلین اوّل‌لرینده گورجوستان دموکراتیک جومهوریتی چتین گونلرینی یاشاییردی. گورجو کومونیست‌لری منشویک حاکیمیتینی ییخماق و گورجوستانی سووئت‌لشدیرمک اوچون اؤلکه داخیلینده و اونون حودودلاریندان کناردا، خوصوصاً باکی و قوزئی قافقازدا گئنیش فعالیت گؤستریر، اینقیلابی سیتواسیانین تام یئتیشمه‌سینی گؤزله‌ییردیلر. بئله بیر وضعیت 1921-جی ایلین فوریه آییندا یاراندی. همین گونلرده اؤلکه‌نین بیر چوخ یئرینی اینقیلاب دالغاسی بوروموش، بورچالی، قوری، مینقرلیا، آجاریستان کندلی‌لری آیاغا قالدیریلمیشدی. عوصیانا قالخمیش خالقا رهبرلیک ائتمک اوچون فوریه‌نین 16-دا گورجوستان اینقیلاب کومیته‌سی یارادیلدی. کومیته‌یه آشاغیدا آدلاری گؤستریلن اون نفر تانینمیش و نوفوذلو آدام داخیل ائدیلدی:
- ماخارادزه فیلیپ
- اوراخلاشویلی مامیا
- مدیوانی بودو
- اِلیاوا شالوا
- اوکوچاوا میخایل
- دومبادزه لادو
- عمر فایق
- نازارتیان آرمیاک
- کویرکیلیا وسو
- کگچکوری آلکساندر
پوبلیسیتیک فعالیتی
دَییشدیرایلک کیتاب‌لاردان بیرینی عمر فایق اؤزو یازمیش و 1905-جی ایل 2 آوریل تاریخینده سانسور کومیته‌سینده اونون چاپینا ایجازه ده آلمیشدیر. بو اثر "نشر آثار دعوت" آدلانسا دا، عومومیتله، اؤلکه‌ده باش وئرن ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لرین تاثیری آلتیندا یازیلمیشدیر. عمر فایقین پوبلیسیستیک فعالیتی تکجه امکداشی اولدوغو "شرقی-روس" قزئتی، "ملا نصرالدین" درگیسی ایله محدودلاشمیردی. دؤورون ان نوفوذلو قزئت و درگی‌لریندا اونون ایمضاسی تئز تئز گؤرونوردو. عمر فایقین پوبلیسیستیک فعالیتینده کی اساس معنوی-اتیک پرینسیپ‌لریندن بیری ده وطنپرورلیک ایدی، وطنه، خالقا باغلی‌لیق، خالقین معنوی ثروت‌لرینه قایغیلی موناسیبت ایدی. عمر فایق میلتی سئومگین بیرینجی علامتینی اونون دیلینی سئومکده گؤروردو، بونا گؤره ده میلّی دیل پروبلمی اونون یارادیجی‌لیغیندا باشلیجا یئر توتوردو. عمر فایق سیاسی جهتدن یئتکین، موباریز بیر پوبلیسیست ایدی. او، بیر چوخ سیاسی توققوشمالاردا شخصن ایشتیراک ائدیر، سیاسی تبلیغات آپاریردی. 1920-جی ایلده "زحمت‌کش‌لرین گؤزو" درگیسی‌نین رداکتورو، بیر آز سونرا "یئنی فیکیر" قزئتی‌نین رداکسیا هئیتی‌نین عوضوو، 1921–1922-جی ایل‌لرده گورجوستان اینقیلاب کومیته‌سی‌نین عوضوو اولموش و کومیته‌نین نزدینده یارادیلمیش موسلمان سکتورونون صدری ایشله‌میش، گنج جومهوریتده یئنی حاکیمیتین مؤحکم‌لنمه‌سینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. داها سونرا عمر فایق معاریف ساحه‌سینده ایشه گؤندریلمیشدیر. 1920-جی ایل‌لرین آخیرلاریندا او، گنجه کند تصروفاتی تکنیکومونون دیرکتورو ایشله‌ییردی. او، خالق معاریفی‌نین یئنیدن قورولماسیندا، یئنی درسلیک‌لرین و درس وسایت‌لری‌نین یارادیلماسیندا فعال ایشتیراک ائتمیشدیر.
تورک دیلی و نعمان‌زاده
دَییشدیرعلی بیگ حسین‌زاده، احمد آغااوغلو، عبدالله بیگ افندی‌زاده، صمد آغا آغامالی اوغلو، عبدلارحیم بیگ حاقوئردی‌یئف، جلیل محمدقولوزاده، نریمان نریمانوف، اوزئییر حاجی‌بیگوف، فیرودین بیگ کؤچرلی کیمی بو دؤورده تورک دیلی‌نین تمیزلیگی و قورونماسی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لاریمیز آراسیندا عمر فایق نعمان‌زاده خوصوصی بیر یئره صاحیب‌دیر. او یازیر: " بیر میلتین یاشاماسی دیلی ایله‌دیر. دیل یوخسا، میلت یوخدور. من اینانمیرام کی، دیلینی سئومه‌ین میلتینی سئوسین. چونکی دیل میلتین یئگانه نیشانی‌دیر، میلت سئوگیسی‌نین بیرینجی علامتی‌دیر (7، س.24) " . عمر فایق نعمان‌زاده‌نین اثرلری تورک دیلی‌نین تاریخی جهتدن اؤیره نیلمه‌سی اوچون چوخ اهمیتلی منبع‌دیر.20. عصر آذربایجان تورکلری‌نین سیاسی تاریخی‌نین عئینی زاماندا، مدنیت و دیل سیاستی‌نین خاریجی ایدئولوژی تاثیرلرین مرکزینده دایاندیغی بیر دؤورو احاطه ائدیر. بو دؤورده سیاسی چکیشمه‌لر، خاریجی سیاست‌لر تورک دیلینه ده گوجلو بیر شکیلده تاثیر گؤستریردی. بو دا دؤورون ان جیدی پروبلمی کیمی آذربایجان — تورک ضیالی‌لاری‌نین بیر چوخو کیمی ع.ف.نعمان‌زاده‌نی ده دوشونمک و تورک دیلینی خاریجی تاثیرلردن قوروماق مجبوریتینده قویوردو. او، "مدنیت‌می، سفاهت‌می" مقاله‌سینده یازیردی:
"دیننده یاندی دیلیم، دینمه‌ینده دیل یاندی، نه دردی گیزله‌ده بیلدیم، نه آشیکار ائله‌دیم"
دانیشماقلا ایش دوزلمز. بیز علم و معریفت تحصیلی ایله حوسن-اخلاق صاحیبی اولاجاغیمیز یئرده فساد و اخلاق‌سیزلیغا باعیث اولوب قبریمیزی اؤز الیمیزله قازیریق. (1 " آچیق سؤز" ).
بوتون حیاتینی تورکچولوک ایدئولوژیسی اوزرینده اینکیشاف ائتدیرن ع.ف.نعمان‌زاده‌نین دیل پروبلم‌لرینه جیدی موناسیبتی تصادوفی حساب اولونا بیلمز. چونکی تورک دیلی مسله‌سی 20. عصرین سیاسی پروسه‌لری‌نین بالیجا پروبلم‌لریندن بیری ایدی. ع.ف.نعمان‌زاده‌نین "دیلیمیز یازیمیز" ، "دردیمیز و درمانیمیز" ، "عشق و محبت" ، " میلّی‌لشمک" ، "گورجو سیاستچی‌لری" و بو کیمی مقاله‌لری علم، مدنیت و علاقه دیلی اولاراق تورک دیلی‌نین تاریخن موختلیف خالق‌لار و میلت‌لر آراسیندا اورتاق دیل اولدوغونو ثوبوت ائدیر: "تورک دیلی دونیاداکی آسان و گؤزل دیل‌لردن بیری‌دیر. ائله بو سببدن‌دیر کی، بعضی میلت‌لرین آراسیندا اورتاق دیل بین الخالق سوسیال آراشدیرمالار درگیسی کیمی‌دیر. بیر روم ایله ائرمنی‌نین تورکجه دن آیری دیل ایله دانیشدیغینی گؤرمزسینیز. (7، ص. 229) ".
دیل مسله‌لرینی بو دؤورون ضروری میلّی مسله‌سی کیمی گوندمده ساخلایان درگی کیمی یالنیز اوسلوبونا گؤره بیر-بیریندن فرقلنن "ملا نصرالدین" و "فویوضات" درگی‌لری باشچی‌لیق ائدیردی. "ملا نصرالدین" ده "سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم او موسلمان قارداش‌لاریم" سؤزلری ایله آنا دیلیمیزین چوخ یوکسک میلّی دَیرلرینی خالقین دانیشیق دیلینده قوروماغی میلّی مدنیتیمیزین ان موهوم ایدئولوژی-سیاسی پروبلمی کیمی آچیق‌لانیر، "فویوضات" دا ایسه دیله موناسیبت مسله‌سی داها جیدی علمی-ادبی سویه‌ده قارشی‌یا قویولوردو. بو ایدئولوژی‌لرین داشیییجیسی کیمی عمر فایق یازی‌لاری‌نین بیرینده دئییردی: " دوغما دیلی، دوغما ادبیاتی اولمایان میلت اؤز وارلیغیندان دانیشماغا اوتانمالی‌دیر" . (1، ص.24). عمر فایق نعمان‌زاده کیمی بوتون حیاتینی تورکچولوک ایدئولوژیسینه حصر ائله‌میش "فویوضات" درگیسی‌نین رداکتوروعلی‌بیگ حسین‌زاده ده رسمی ایجلاس‌لاردا تورک دیلی ایله باغلی موختلیف مؤوضولاردا چیخیش‌لار ائتمیش، تورک دیلی‌نین اوروپا دیللری ایله رقابت ائده بیله‌جک سویه‌ده دایاندیغینی و اونون قراماتیک قانون‌لاری اساسیندا ایسته‌نیلن فیکرین داها موکمل ایفاده ایمکان‌لاری اولدوغونو گؤستریردی. (5، ص.25). عمر فایق نعمان‌زاده تورک دیلی‌نین تاریخن قودرتلی بیر دیل کیمی خالق آراسی دیل رولونو اویناماقلا یاناشی، عئینی زاماندا خاریجی قونشو خالق‌لارین دیل‌لرینه ده چوخ گوجلو شکیلده تاثیر گؤستریر. تورک دیلی‌نین اورتاق دیل کیمی ایستیفاده اولونماسی و قورونماسی عمر فایق نعمان‌زاده‌نین بوتون اثرلری‌نین باش مؤوضوسو اولاراق دیقت چکیر.[۲]
" ملا نصرالدین "ده‌کی فعالیتی
دَییشدیربیر سیرا مادّی چتین‌لیک‌لردن سونرا 1906-جی ایلده ایلک دفعه "ملا نصرالدین" درگیسی نشر ائدیلمیشدیر. درگی‌نین تأسیس ائدیلمه‌سینده و اونون نشرینده جلیل محمدقولوزاده و عمر فایقین موستثنا رولو اولموشدور. همین ایلین آوریل آییندا اونلارین بیرگه سعی‌لری ایله " ملا نصرالدین " درگیسی‌نین ایلک نؤمره سی اورتایا چیخدی. " ملا نصرالدین " ده یالانچی حوریت‌پرست‌لره قارشی یازدیغی مقاله‌سینده او دئییردی:
اگر حور یاشاماق ایسته‌یریک‌سه، دلیقانلی جاوان‌لاریمیزی قوربان وئرمه لی‌ییک. قوربان وئردیکدن سونرا ایسه اونلاری آغلاماقلا، اوزون یاس ساخلاماقلا اؤزوموزو طاقتدن سالمامالی‌ییق. دوباره قوربان وئرمه‌ملی‌ییک، تکی، حوریت خالقین قانی ایله قازاندیغی حالال مالی اولسون. اگر اوتوروب گؤزله‌سک و باشیمیزی بوش دانیشیق‌لارلا قاریشدیرساق، دیلیمیزده حوریت سؤزو بیتسه ده، اونون بهره‌سی اولمایاجاقدیر .
او باشقا بیر مقاله سینده ایسه بئله یازیردی:
سن ائی تورک! نه عقیده‌ده، نه مسلکده اولورسان اول، همیشه تورکسن! سن گرک بیله‌سن کی، دونیادا هله شیعه، سوننو، بابی، شئیخی آدلاری یوخ ایکن سن وار ایدین... ائی اؤزوندن خبرسیز تورک! مدنیت عصرلری، نیظام، ایداره و آساییش اوصولو "یاساق" قانون‌لاری هنوز باغداد، شام، پاریس و لوندوندا یوخ ایکن سنین یوردوندا وار ایدی. سنین اؤز دادلی دیلینی جیغیریندان چیخاریب بوگونکو آجیناجاق حالا سالان عرب الیفبا و یازیسیندان اول سنین گؤیچک الیفبا و یازین وار ایدی.بسدیر، بسدیر، ائی تورک! بیر آز آییل... ال-آیاغینی بیر آز ترپت! ووجودونو، وارلیق آغاجینی سوران، کورلایان تیکان‌لاری، سارماشیقلاری، یاد آغاج‌لارین یارپاق‌لارینی، بوداق‌لارینی قیر آت، قورتول. ووجودونا گونش، هاوا دیسین! باشینی بیر آز یوخاری قالدیر، اؤز وارلیغی‌نین، اؤز ووجودونون قییمتینی بیل! ایندی‌یه قدر یادلار اوچون، اؤزگه وارلیق‌لار، اؤزگه ووجودلار اوچون اؤزونو هلاک ائتمیسن. باری بوندان سونرا دا اولسا، آییل اؤزونه گل، اؤز گونونه چالیش![4]
1911-جی ایلده ج.محمدقولوزاده تیفلیسه، درگی‌نین کئچیجی رداکتورو محمدعلی صیدقی‌یه گؤندردیگی مکتوبدا یازمیشدیر: " عزیزیم محمدعلی!… بونو سنه اوّل‌لر ده ایسته‌ییردیم یازیم کی، فایق افندی بوندان سونرا اورانین صاحیبی-ایختییاری‌دیر، هرطرفلی" .
دیگر قزئت-درگی‌لرده
دَییشدیرعمر فایق تکجه " ملا نصرالدین " درگیسینه دئییل، عئینی زاماندا، او دؤورده چاپ ائدیلن بیر سیرا قزئت و درگی‌لرده — "آچیق سؤز" ، "ترقی " ، "ایرشاد" ، "حیات" ، "رنجبر " ، " آدیگون کولخوزچوسو" ، " کومونیست" ، " قیزیل بایراق " ، "باغبان " و س.) چیخیش ائتمیشدیر. یازی‌لاری عمر فایق نعمان‌زاده، اومیدوار، اومید، فایق نعمان‌زاده، لاغلاغی، موزالان و س. آد و تخلوص‌لرله چیخمیشدیر.[5] عمر فایقین دؤورون بیر سیرا موهوم ایجتیماعی-سیاسی مسله‌لری حاقیندا موختلیف مطبوعات اورقان‌لارینداکی فعالیتی اونو موعاصیرلرینه یئتکین قلم صاحیبی کیمی تانیتمیش و سئودیرمیشدیر.
عمر فایق آخیسقادا ائرمنی و گورجو دسته لری‌نین تررور فعالیتینی اؤز گؤزلری ایله گؤرموشدور. اونون بیر سیرا مقاله‌لریندن آیدین اولور کی، گورجوستاندا سس سالمیش "گورجو ایشی" آدلی عملیاتین باشلانماسی ایله علاقه دار او، درحال اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی دایاندیرمیش، همین واختدان گنجه‌یه کؤچوب فعالیته باشلامیش، قزئت و درگی‌لرده تئز-تئز مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدی. عمر فایقین ان فعال ایشلریندن بیری 1917–1920-جی ایل‌لرده آخیسقا بؤلگه‌سینده کی فعالیتی اولموشدور. او، جنوب-غربی قافقازدا ایلک موستقیل تورک جومهوریتی " آخیسقا حؤکومتی-مووقته‌سی"نه حؤکومت رئیسی سئچیلمیشدیر. آلتی آیدان سونرا منشویک‌لر گورجوستانی اله کئچیرمیش و بو جومهوریت لغو اولونموشدور. "جنوبی-غربی قافقاز حؤکومتی" ییخیلدیقدان سونرا او، گورجوستان منشویک حؤکومتیندن آخیسقا و آخیلکلک ایالتلرینه موختاریت طلب ائتمگه باشلادی. لاکین بو آرزوسو حیاتا کئچمه‌دی. عوضینده منشویک‌لر طرفیندن اوچ دفعه حبس اولونوب مِتِخ قالاسینا سالیندی، لاکین خالقین طلبی ایله یئنیدن آزادلیغا بوراخیلدی.
رپرسیا قوربانی
دَییشدیرعمر فایق نعمان‌زاده، 1906–1917-جی ایل‌لرده باکیدا قزئته‌چی-یازیچی و موعلیم ایشله‌میش، موختلیف مؤوضولاردا قلمه آلدیغی مقاله‌لرده میلتی دوشوندورن، هیجان‌لاندیران پروبلم‌لره تماس ائتمیشدیر. 1917-جی ایلده وطنی آخیسقایا دؤنه‌رک بوراداکی تورکلرین میلّی منافع‌لری‌نین مودافیعه‌چیسی اولماغی سئچمیشدیر. گورجوستان جومهوریتی‌نین آنتی-تورک سیاسی شیدّتینه قارشی چیخان عمر فایق 1918-جی ایلده اوچ دفعه حبس اولونموش، گورجو حبسخانالاری‌نین بوتون ذیلتینی یاشامیشدی. 1918-جی ایلده تیفلیس حبسخاناسیندا عمر فایقله گؤروشن شاعیر احمد جاواد یازیردی: " من بو حقارتی یالنیز عمر فایقه دئییل، میلتیمه ائدیلمیش حساب ائتدیگیمدن گورجو میلتی‌نین دوستلوغونو اورگیمده ساخلاماقلا، گورجو حؤکومتینه قلم دوست‌لاریم آدیندان اعتیراض ائدیرم. عمر فایق تکچه آخیسقانین دئییل، بوتون میلتین خادیمی‌دیر." حبسدن چیخدیقدان سونرا باکی‌یا گله‌رک 1919-جو ایلده باکی پولیس ایداره‌سینده چالیشمیش، 1920-جی ایلده ایسه یئنیدن گورجوستانا قاییداراق "زحمت‌کش‌ین سسی" قزئتی‌نین باش یازاری و گورجوستان اینقیلاب کومیته‌سی‌نین عوضوو اولموشدور. سووئت دؤورونده ده موعلیم‌لیک و دراماتورق فعالیتینی داوام ائتدیرمیش، درس کیتاب‌لاری‌نین حاضیرلانماسیندا داها فعال چالیشمیشدیر. 1927-جی ایلده پنسیایا چیخدیقدان سونرا عمر فایق 20. عصر آذربایجان مدنیتی و مطبوعات تاریخی اوچون سون درجه اهمیتلی اولان "خاطیره لریم" اوزرینده چالیشمیشدیر. لاکین مؤلیف بو خاطیره لری بیتیره بیلمه‌میشدی. عمر فایق نعمان‌زاده 1937-جی ایلین یاییندا آخیسقا اؤز آتا یوردوندا دینجلرکن ژوئیه‌نین 16-دا رایون پروکورورو اوداباشیانین سرانجامی ایله حبس اولونموش و 3 آی سونرا اوکتوبرون 10-دا گورجوستان س‌س‌ر خالق داخیلی ایشلر کومیسارلیغی‌نین نزدینده کی " اوچلوگون " قراری ایله گوللله‌نمیشدیر. 1958-جی ایلده گورجوستان س‌س‌ر عالی محکمه‌سی اونا برائت وئرمیشدیر. عمر فایقین حیاتی‌نین اؤیره نیلمه‌سینه و زنگین کولیاتی‌نین توپلاناراق نشر اولونماسینا آنجاق 1980-جی ایل‌لرین اورتالاریندان سونرا باشلانمیشدیر.[۳]
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ стр 57–59 "Месхетинские турки; дважды депортированный народ" — Ариф Юнусов, Баку 2000
- ^ THE ROLE OF OMAR FAIG NEMANZADEH IN THE DEVELOPMENT OF COMMON TURKIC LANGUAGE
- ^ Ömer Faig Nemanzâde