فنومن
فنومن (Phenomenon)– (یونان. φαινόμενον — «ظوهور ائدن»، «اوزه چیخان») — حیسّیاتلا قبول ائدیلن حالی ایضاح ائدن ترمین. چتین ایضاح ائدیلن و یا ایضاح ائدیله بلینمه ین نادیر حادیثه [۱].
فلسفه ده
دَییشدیرآنتیک فلسفه‌ده ترمین بیر سیرا تدقیقاتچی‌لارین فیکیرلرینده راست گلینیر و تجروبه‌دن گلن بیلیک کیمی ایضاح ائدیلیر. افلاطونون فلسفه سینده فنومنال‌لیق ایدئیالارا عکس گؤتورولور. اونون قناعتینجه فنومن‌لیک ایدئیانین تظاهورودور.
یئنی دؤورون فلسفه سینده فنومن‌لیک تک ایدئیانین تصویری کیمی گؤتورولمور. فنومن‌لیگه دایر جورج برکلی، قوتفرید لایبنیتس کیمی فیلوسوف‌لار فیکیر سؤیله‌ییرلر. کانتا گؤره، ترانسسِندتال سوُبیئکت سوبیئکت طرفیندن مئیدانا گلیر. کانت فنومنی نوْوُمِنه عکس قویور.
ایضاح اولونمایان فنومن‌لر
دَییشدیردونیادا چوخ سیررلر وار کی، علم هله کی، اونلاری آچماغا عاجیزدیر. مثلا، فیکری اوخوماق قابیلیتی، گله‌جگی گؤرمک، تِله‌کینِز، لِویتاسیا (هاوایا یوکسلمه) و س. تدقیقاتچی‌لار سون واخت‌لار بئله گومان ائدیرلر کی، بو فنومن‌لر ژنتیک طبیعتلی‌دیر.
کئچن یوزایل‌لیکده موغولیستانا گلن اینگیلیس تدقیقاتچیسی روبرت استیوارت گؤردوکلریندن چوخ حئیرت‌لنمیشدیر. او، عیبادت زامانی راهیب‌لیگه حاضیرلانان آدام‌لاردان بیری نین چوخ یاواش سورعتله یئردن آرالاندیغینی گؤردو. عومومیتله دوز و حرکتسیز دایانان بو آدام 3 متر هوندورلوگه قالخدی و 5 دقیقه بو وضعیتده قالدی. سونرا ایسه یئنه یاواش سورعتله آشاغی‌یا ائندی. تعجوبلودور کی، بوتون بونلار اونلارین اؤزو اوچون عادی بیر شئی ساییلیر. تدقیقاتچی نین بو باره ده سوال‌لارینا ایسه اونلار جاواب وئرمکدن ایمتیناع ائتدیلر.
داهی‌لر
دَییشدیرآمریکانین آووْنیا ایالتینده " یوْقا اوچما کلوُبوُ " آدلی بیر درنک وار. آرزو ائدن ایسته نیلن شخص اورایا عوضو اولا بیلر. تکجه عالیم‌لردن و قزئته‌چی‌لردن باشقا. مشغله زامانی ایشتیراکچی‌لار دؤشکجه اوزرینده اوتوروب خوصوصی تاپشیریق‌لاری یئرینه یئتیریرلر. مدیشین وضعیتینده اونلار دؤشمه دن یاریم مترلیک مسافه‌یه قالخیرلار. بو فنومنی تدقیق ائدن عالیم پروفسور اریک برقولس امین‌دیر کی، بو باجاریق اینسانین ژنتیک یادداشیندا ساخلانیلیب. هانسی کی، بو ژن بیزه اولو بابالاریمیزدان گلمیشدیر و شوعورون خوصوصی مکانیزم‌لرینی " اویادیر " .
نه اوچون بعضی اینسان‌لار هئچ واخت اولمادیغی یئرلری دقیق‌لیکله خاطیرلاییر؟
تیپیک دوروم: بیر اوشاق اؤز والیدئین‌لرینه اوّل‌لر هاراداسا یاشادیغینی، اونو نئجه چاغیردیقلارینی دا خاطیرلاییر. والیدئین‌لر اوشاغین دقیق‌لیکله گؤستردیگی یئره گئدیرلر. معلوم اولور کی، اوشاغین اوّل " منی بئله چاغیریردیلار " دئدیگی آدلی آدام بو عاییله‌ده همین اوشاق دونیایا گلمه‌میشدن بیر آز اول وفات ائدیبمیش. عالیم‌لر بئله حساب ائدیرلر کی، بعضاً اینسانین روحونون کؤچورولمه‌سی باش وئریر. یعنی اؤلموش اینسانین روحو باشقا بیر کؤرپه ده یئنیدن دوغولور.
پروفسور ائلییاخ اوْروْت ایسه بئله حساب ائدیر کی، بیز ژنلریمیزده ساخلانیلان " کوللکتیو شوعورسوزلوق " آدلی بؤیوک اینفورماسیا احتیاطی ایله علاقه یاراتماق قابیلیت‌ینده‌ییک.شوروی فیزیولوقو آنوخین ایسه بئلکه حساب ائدیردی کی، اینسان اورقانیزمینده سوسموش ژنلر وار کی، اونلار دا هئچ بیر ژنتیک اینفورماسیا اؤتورمگه خیدمت ائتمیر. همین ژنلر بیزیم حیاتیمیزدا باش وئره‌جک حادیثه‌لری کودلاشدیریر. بو – ژنین یادداشی‌دیر. اونسیت، ا‌ل‌له گؤروشمه، اؤپوش و س. کیمی تماس باش وئردیکجه DNT – دن تشکیل اولونموش ماتریا حیصه‌لری نین موبادیله‌سی باش وئریر. باشقا سؤزله، بیز دیگر اینسان‌لاردان ژنتیک ماتریال توپلاییریق. عادتاً او اؤزونو پاسیو آپاریر، لاکین موعین شراییطده آکتیولشیر. بو زامان ایسه بیز باشقا اینسان‌لارین " طالع‌لرینی خاطیرلاییریق " . حتّی همین اینسان داها حیاتدا اولماسا بئله.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Современный толковый словарь. — Изд. «Большая Советская Энциклопедия».