فیزیک
فیزیک (یونانجا: φύσις طبیعت و φυσικῆ دوغال بیلگیلری) طبیعتین (دوغانین) خاصیّت‌لرینی موطالیعه ائتمگه وئریلن بیلگیلر آدیدیر. ماده‌نین فضازاماندا حرکتی انرژی و قووتی‌ده شامیل و بؤتون مربوط اوْلان قاعیده‌لری بیرلیکده یوللاشدیران دوغال بیلگیلردیر.فیزیک بیلیمینده انرژی ،گؤج،کوتله،الکتریک یوکو،الکتریک مئیدانی،الکترومغناطیس مئیدانی،اوزای،زامان،اتوم و ایشیق کیمی مفهوم لار ایشلنیر.
فیزیک یونانجا «فیوزیس» – مادی عالمین اوْبیکتیو خاصه‌لرینی اؤیره‌نه‌ن طبیعت علملرین‌دن بیری‌دیر. فیزیک سؤزونو علمه ایلک دفعه قدیم یونان فیلوسوفو ارسطو گتیرمیش‌دیر. اوْ، اثرلرین‌ده قدیم شرق و یونان علملرینین بۆتون نالیتلرینی توْپلاییب، سیستملشدیرمیش‌دیر. فیزیک ایله یاناشی، مکانیک، مترولوژی مسئله‌لر حاقیندا اثرلری ده اوْلموش‌دور. داها سوْنرا فیزیک آنلاییشینی آذربایجان دیلینه ۱۱-جی عصرده یاشامیش داهی آذربایجان فیلوسوفو بهمیار ال-آذربایجانی ایشلتمیش‌دیر. هله قدیم دؤورلردن اینسانلار طبیعت‌ده باش وره‌ن حادثه‌لرین سببلرینی آنلاماغا چالیشمیشلار: «کولیین اسمه‌سینه سبب ندیر؟»، «سما نه اۆچون ماوی‌دیر؟»، «یاغیش نیه یاغیر؟»، «آتیلان داش نیه یره دوشور؟»... فیزیک بۆتون طبیعت حادثه‌لرینین باش ورمه‌سینین عمومی قانونلارینی، بیزی ایحاطه اد‌ن مادی عالمین قورولوش و خاصه‌لرینی اؤیرنیر. بۇ علمی اؤیره‌نمکله سیز طبیعت حادثه‌لرینین باشورمه سببلرینی ایضاح اده بیلجکسینیز. فیزیک تجروبی علم‌دیر. اوْنون قانونلاری تجروبه‌لرده تصدیق‌لنه‌ن رال فاکتلارا اساسلانمیش‌دیر. فیزیکنی اؤیره‌نمکله سیز ده طبیعت حادثه‌لرینی صینیف‌ده خصوصی لابوراتوریا جیهازلاری واسطه‌سیله مۆشاهیده اد‌جک و آراشدیراجاقسینیز. فیزیک دقیق علم‌دیر. بۇ اوْ دمک‌دیر کی، فیزیکی قانونلار ریاضی دوستورلار واسطه‌سیله ایفاده ادیلیر. فیزیک بیرده دیگر طبیعت علملری آراسیندا دا علاقه یارادیر. بۇ علملر آشاغی‌داکیلاردیر.
آسترونومییا گؤی جیسیملرینی اؤیرنیر.
متورولوگییا یر کوره‌سینین آتموسفرینی، هاوا شرایطینی آراشدیریر. بیولوژی بۆتون جانلی عالمین قورولوشونو و حیات فعالیّتینی تدقیق ادیر.
جوغرافییا یر سطحینی و اوْنون آتموسفرینی اؤیرنیر.
ژئولوژی یر کوره‌سینین اۆست قابیغینی و یرین آلت قاتلارینی تدقیق ادیر.
کیمیا ماده‌لرین چوریلمه‌سینی اؤیرنیر.
فیزیک ایسه یر کوره‌سینین داخیلین‌ده، قابیغین‌دا، آتموسفرین‌ده و بیرده اۇلدوزلار عالمین‌ده باش وره‌ن حادثه‌لری تدقیق ادیر، اوْنلارین عمومی قانوناویغونلوقلارینی مویینلشدیریر. فیزیکی بیلیکلر بیولوژی، کیمیوی، جوغرافی، نجومی، گولوژی حادثه‌لری آنلاماق اۆچون چوْخ اهمیت‌لی‌دیر.
بۆتون علم، تکنیک، ایستهسالات و معیشت واسطه‌لرینین ایش پرینسیپینین اساسین‌دا فیزیک دورور. فیزیک دیگر علملرین – کیمیانین، بیولوژینین، ژئولوژینین، جوغرافییانین اینکیشافین‌دا بؤیوک رول اوْیناییر.
فیزیک نیی اؤیرنیر؟
دَییشدیر
- بۆتون اینسانلارا سوال ور بۇ دم:
- نه یوللا یاران‌دی بوشلوق‌دان عالم؟...
- ... گؤرک کیم یاراتمیش بۇ طبیعتی،
- اوْ کیم‌دیر؟ ایشینین ندیر حیکمتی...
- ... هر شی اؤز-اؤزونه نجه دوزل‌دی،
- باخ، نه جور کاینات عمله گلدی...
طبیعتی بیر چوْخ علم ساحه‌لری اؤیرنیر. بۇ علملرین هر بیری آیری‌لیق‌دا طبیعت‌ده باش وره‌ن حادثه‌لری آراشدیریر، اوْنلارین باشورمه قانونلارینی اؤیرنیر.
طبیعت علملرینه فیزیک، کیمیا، بیولوژی، جوغرافییا، آسترونومییا و س. عاییددیر.
فیزیک طبیعتی اؤیره‌نه‌ن علملرین ان موهومودور. اوْ، بیزی ایحاطه اد‌ن عالمین قورولوشونو، خاصه‌لرینی و اوْرادا باش وره‌ن حادثه‌لرین عمومی قانونلارینی اؤیرنیر. ان ساده حادثه‌ده بئله، مثلاً، بوداق‌دان قوپان آلمانین یره دۆشمه حادثه‌سین‌ده چوْخ‌لو سایدا طبیعت اوْبیکتی ایشتیراک ادیر: آغاج، بوداق، یارپاق، هاوا، یر کوره‌سی. طبیعت‌ده‌کی بۆتون جانلی و جان‌سیز وارلیقلار (اوْبیکتلر) فیزیکی جیسیم و یا جیسیم آدلانیر. فیزیکی جیسیملرین داخیلین‌ده و یا اوْنلارین ایشتیراکی ایله باش وره‌ن طبیعت حادثه‌لری ایسه فیزیکی حادثه‌لر آدلانیر.
فرضییه
دَییشدیر
فرضییه – پروبلم سوالین احتیمال اوْلونان جوابی‌دیر. فرزییه‌لرین دوغرولوغونو یوخلاماق اۆچون تستلر (تجروبه‌لر) آپاریلیر. تستلر فرضییه‌نی یا تسدیقلییر، یا دا اینکار ادیر.
تستلر اساسین‌دا فیزیکی قانونلار فورمالاشدیریلیر. مثلاً، یاغیش دامجیلارینین و علینیزدن بوراخدیغینیز داشین نجه دوشدویونو مۆشاهیده ادین.
اوْنلار همیشه یر سطحینه دوشور. مۆشاهیده‌لردن بئله بیر فیزیکی قانون فورمالاش‌دیرماق اوْلار: یاغیش دامجیلاری و داش یر طرفیندن جزب اوْلوندوغونا گؤره همیشه یر سطحینه دوشور.
ایندی بئله بیر فرزییه ایر‌لی سورمک اوْلار: اگر یاغیش دامجیلاری و داش یرین جازیبه‌سی نتیجه‌سینده همیشه یر سطحینه دوشورسه، دیگر فیزیکی جیسیملر ده یره دۆشمه‌لی‌دیر. بۇ فرزییه‌نی یوخلاماق اۆچون تست قویولور. سیز بۇ تستی آرتیق ختکشله اتدینیز و ایر‌لی سوردویونوز فرزییه تصدیق اوْلون‌دو: ختکش ده یاغیش دامجیلاری و علینیزدن بوراخدیغینیز داش کیمی یرین جازیبه‌سی نتیجه‌سینده آشاغی یر سطحینه دۆشدو.
فیزیکدا تجروبی آراشتیرما یوْلونو ایلک دفعه ایتالیا عالیمی قالیلو قالیلی تطبیق اتمیش‌دیر. اوْ، پیزا شهرین‌ده‌کی اییلمیش قولله‌دن جیسیملری سربست بوراخماقلا اوْنلارین حرکتینی اؤیرنمیش‌دیر. قالیلی بۇ تستله ثبوت ادیر کی، ارسطوین ۲۰۰۰ ایل اوّل ایر‌لی سوردویو «آغیر جیسیملر یونگول جیسیملردن داها سرعت‌لی دوشور» فرزییه‌سی دوغرو دییل.
ایلک فیزیکی نظریه اینگیلیس فیزیکی ایسااک نیوتونون بللی اتدیی «کلاسیک مکانیک» آدلانیر. بۇ نظریه جیسیملرین حرکت و قارشی‌لیق‌لی تأثیر قانونلارینی اؤیرنیر. اینگیلیس فیزیکی جیمس ماکسولین فورمالاشدیردیغی «الکترومغناطیس ساحه» نظریه‌سی کلاسیک مکانیکنین تتبیقولونما سرحدلرینی بللی اتدی. مۆعاصیر فیزیکی نظریه‌لرین بانی‌سی، آمریکا فیزیکی آلبرت اینشتین ایسه «خصوصی نیسبی‌لیک» و «کوانت فیزیکسی» نظریه‌لری ایله علمی داها دا اینکیشاف اتدیردی.
ماده و جیسم
دَییشدیرعالیملر طبیعت حادثه‌لرینین اؤیرنیلمه‌سینی سادلش‌دیرمک اۆچون جانلی و جان‌سیز جیسیملرین اوْخشارلارینی – موْدللرینی یارادیر، لابوراتوریا شرایطین‌ده آراش‌دیرمالار آپاریرلار. ماده‌لرین قورولوش و خاصه‌لرینی اؤیره‌نمک آماچله بعضاً اوْنلارین بللی فوْرما وریلمیش تصوّرلرین‌دن ایستیفاده ادیلیر.
بۆتون وارلیقلاری فیزیکی جیسیم و یا ساده‌جه، جیسیم آدلان‌دیریرلار. جیسیم ماده‌لرین بللی شکیل وریلمیش حالی‌دیر، مثلاً، کیتاب رفی جیسیم‌دیر، اوْنون هازیرلاندیغی آلومینیوم، پلاستیک و آغاج ماده لری ماده‌دیر. ساعت جیسیم‌دیر، لاکین اوْنون هازیرلاندیغی قیزیل ماده‌دیر و س. دمه‌لی، جیسیملر ماده‌دن تشکیل اوْلونموش‌دور. ماده‌لرین اؤزونمخسوس آدلاری وار: قیزیل، گوموش، دمیر، قورغوشون، آلومینیوم... اوْخشار ماده‌لر ده بللی آدلا قروپلاشدیریلیر؛ مثلاً، یوخاری‌دا سادالانان ماده‌لر دمیر آدلانیر. جیسمین تصوّر اوْلونان سادلشدیریلمیش فوْرماسی ایسه موْدل‌دیر. موْدله جیسمین اله خاصه‌لری وریلیر کی، آراش‌دیرما آپارماق اۆچون یارارلی اوْلسون. مثلاً، قلوبوس یر کوره‌سینین موْدلی‌دیر. قلوبوس ظاهره‌ن یر کوره‌سینه بنزییر. لاکین یر کوره‌سی بیر چوْخ خصوصیتلرینه گؤره قلوبوس‌دان تماماً فرق‌لنیر.
علاقه‌لی سیستملر
دَییشدیرآتوم نۆوه‌سی
دَییشدیر۲۵۰۰ ایل اوّل قدیم یونان فیلوسوفو دموکریت حساب ادیردی کی، بۆتون ماده‌لر چوْخ کیچیک، بؤلونمز زررجیکلردن – آتوملاردان تشکیل اوْلونموش‌دور. یالنیز ۲۰-جی عصرده بللی ادیل‌دی کی، آتوملار بؤلونه‌ن‌دیر و داها کیچیک زررجیکلردن تشکیل اوْلونموش‌دور. آتومون ان ساده موْدلی اوْنون کورجیک فوْرماسین‌دا تصوّر اوْلونماسی‌دیر. آتوملار ماده‌لرین آدی ایله آدلاندیریلیر و مۆختلیف حرفلرله ایشاره اوْلونور: مثلاً: هیدروژن آتومو ه، کربون آتومو سی، اوکسیژن آتومو اوْ، دمیر آتومو فئ، قیزیل آتومو آو و س. تسویرلرده مۆختلیف آتوملار مۆختلیف رنگلرده گؤستریلیر (آ). بئله تصویرلری داها آسان فرقله‌ن‌دیرمک اوْلور، حقیقت‌ده ایسه آتوملارین رنگی اوْلمور.
اینگیلیس عالیمی. ارنست رزرفورد تجروبی آراش‌دیرمالارلا بللی اتمیش‌دیر کی، آتوم مورکّب قورولوشا مالیک‌دیر.
تِمپراتور و اوْنون اؤلچولمه‌سی
دَییشدیر
ان ساده ترمومتری ۱۶-جی عصرده ایتالیا عالیمی Q.Qaliley ایختیراع اتمیش‌دیر. اوْ، شوشه کوره‌نین دلیینی دار شوشه بورویا لهیمله‌ییب ایچری‌سینه یاری‌سین‌دان آشاغی سو تؤکور. بورونو چویره‌رک آچیق طرفینی ایچریسینده سو اوْلان قابا، مثلاً، چای‌دانا داخیل ادیر. چای‌دان قیزدیریلیر. اوْنون ایچری‌سین‌ده‌کی سو ایسیندیکجه بوروداکی سویون سوییه‌سی دییشیر. بۇ سوییه‌نین دییشمه‌سینه اساساً ماده نین ایستی و یا سویوق اوْلماسی تعیین ادیلیر.
سوئد عالیمی. آندرس سل‌سی ایلک ترمومتر ایشکالاسینی تکلیف اتمیش‌دیر.
جیسمین قیزما (و یا سویوما) درجه‌سینی بللی اد‌ن فیزیکی کمیت تِمپراتوردور. تِمپراتورون دقیق اؤلچولمه‌سی اۆچون ترمومتردن ایستیفاده ادیلیر. ان چوْخ ایستیفاده اوْلونان ترمومترلرین ایش پرینسیپی مایع لرین ایستی‌دن گنیشله‌نمه خاصه‌سینه اساس‌لانیر. ترمومتر مایع سی اوْلاراق جیوه و یاخود رنگلنمیش ایسپیرت‌دن ایستیفاده ادیلیر. مۆعاصیر مایع لی ترمومتر اۇجون‌دا کیچیک «مایع بالونو» اوْلان نازیک شوشه بورودان عبارت‌دیر. بالونا جیوه (یاخود ایسپیرت) دولدورولور. ترمومتر ایستی موحیطه گتیریلدیک‌ده جیوه ایستی‌دن گنیش‌لنیر و بالون‌دان چیخاراق بورو داخیلین‌ده یوخاری قالخیر. سویوق موحیطه گتیریلدیک‌ده ایسه مایع سیخیلیر و بوروداکی سوییه‌سی آشاغی دوشور. مایع لی ترمومتر ایکی ایستی‌لیک حادثه‌سی – بوزون اریمه‌سی و سویون قایناماسی اساسین‌دا درجه‌لنیر. بوزون اریمه تِمپراتورو ۰° (صیفیر درجه)، سویون قایناما تِمپراتورو ۱۰۰° (یوز درجه) گؤتورولموش‌دور. اوّلجه ترمومترین ایشکالاسی اۆزرینده بۇ ایکی تِمپراتورا اۇیغون نقطه‌لر قید اوْلونور. سوْنرا همین نؤقتلراراسی مسافه ۱۰۰ برابر حیصّه یه بؤلونور. هر بیر حیصّه – ۱° (بیر درجه) ایله ایشاره ادیلیر. بئله ترمومتر ایشکالاسینی ۱۷۴۲-جی ایلده سوئد عالیمی آندرس سل‌سی تکلیف اتمیش‌دیر. عالیمین شرفینه همین ترمومتر ایشکالاسی سل‌سی ایشکالاسی آدلانیر. تِمپراتور ت حرفی ایله ایشاره ادیلیر و اؤلچو واحیدی «°سی » (درجه سل‌سی) قبول اوْلونور. بئله ترمومترین اۆزرینده اوْنون اؤلچو واحیدی یازیلیر. بیز تِمپراتور اؤلچمه‌لرین‌ده سل‌سی ایشکالاسی ایله درجه‌لنه‌ن ترمومترلردن ایستیفاده ادیریک. ترمومتردن ایستیفاده ائدرکن اوْنون مایع اوْلان بالونو تِمپراتورو اؤلچوله‌ن موحیط‌ده یرلشدیریلیر، اوْرادا بیر قدر ساخلانیلیر و سوْنرا گؤستریجی‌سی قید ادیلیر.
خاریجی کچیدلر
دَییشدیر- باغیروو س. م.، نزیروو ق. ه. حرکت ترکیبینین آوتوماتیک ایلجلری (عالی تحصیلین بаکаلаور پیلله‌سی اۆچون درس‌لیک). باکی: "علم و تحصیل"، ۲۰۱۱.
- هسنوو ق. ا. یۆکسک گرگین‌لیکلر و الکتریک ایزولیاسییا تکنیکسی (درس‌لیک). باکی، ۲۰۰۹.
- مممدوو ن. ا. رادیوفیزیکا (درس یاردیمی). باکی: «باکی بیلیم یوردو»، ۲۰۰۸، ۳۹۲ سه.
- عمومی فیزیک درس‌لیگی
قایناقلار
دَییشدیرفارسجا ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«فیزیک»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۳ دئسامبر ۲۰۱۵ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).