فیوضات (درگی)
"فیوضات" (درگی) - ايجتيماعي درگی. بير ايل عرضينده 32 سايي ايشيق اوزو گؤروب
فیوضات | ||
|---|---|---|
| ||
| سوروملو مودور | علی بیگ حسین زاده | |
| باش یازار | علی بیگ حسین زاده | |
| یاییلان ایللر | 1906 | |
| دیل | عثمانلی تورکجه‌سی | |
| یاییلان یئر | باکی - آذربایجان | |
آدي
دَییشدیردرگینین ايلک ساييندا مرام و مقصدلريني آچيقلايان علی‌بیگ حسین‌زاده "حيات و مئيلي-فیوضات" مقاله‌سينده فیوضات کلمه‌سي‌نین معناسيني آچيقلاياراق يازيردي:
" مجموعه‌ميزه "فیوضات" آدي تصادوفي وئريلمييور، بو نام حياتدان طبيعي اولاراق تولّود ائدييور... "فیوضات" لفظون "فيض"-ين جميل-جمعي اولوب ريفاه و برکت، بوللوغا، مادّي و معنوي نئعمتلرين بوللوغونا، ترقّيات و کمالاتين شأنیه-تجلّی‌سينه دلالت ائدرسه ده، فقط اصل مفهومو سعادت و علي الخصوص سعادتي-معنويه‌دير، حقيقي ذؤوق و صفالردن عيبارت بير سعادتي-معنويه‌دير. حيات ايسه معنايي باطيني‌سيله دايمي بير مئيلي-سعادت، بير مئيلي-فیوضاتدير. "
"فیوضات" کلمه‌سي عربجه "فيض" سؤزوندن اولوب لوغوي معناسي بوللوق، برکت، نعمت، مووفّقيت، خئيير فايدا، لذت، حضّ، حيات گئرچکلريني دويماق، درک ائتمک، اونلاردان حضّ آلماق، ذؤوق، فيض آلماق، فيضياب اولماقدير."
حاقيندا
دَییشدیر"حيات" قزئتي‌نین 1906-جي ايل سئنتيابر آيي‌نین 3-ده چيخان سونونجو ساييندا بئله بير ائلان واردي:
" حیات قزئته‌سي بو گوندن اعتيباراً تعطيل ائتديگي اۆچون يئرينه فیوضات نامي ايله ادبي، فنّي، ايجتيماعي، سياسي بير هفته‌ليک مجموعه اينتيشارا باشلاياجاقدير. "
"فیوضات" علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین باش رئداکتورلوغو، معاريفپرور، ميليونچو-مئسئنات حاجي زین‌العابدین تاغی‌یئوین مادّي وسايتي حسابينا 1906-جي ايلين نويابر آيي‌نین 1-دن باکيدا نشر اولونماغا باشلادي. "ادبي، فنّي، سياسي، ايجتيماعي، موصوّر هفته‌ليک تورکجه مجموعه-یي-ايسلاميه" اولان فیوضات رئداکسياسي نيکولايئوسکي کوچه‌سينده حاجي زین‌العابدین تاغي‌يئوين مولکونده يئرلشيردي. ايلليک آبونه حاقّي 6 مانات، 6 آيليق ايسه 3 مانات 50 قپيک ايدي. "فیوضات" ع.حسین‌زاده "حيات" قزئتي‌نین سونونجو ساييندا "ويداع‌نامه" باشليقلي مقاله‌سينده گؤسترديگي کيمي "قودرتلي، ادبي قلم صاحيبلري‌نین جمع" اولدوغو نشر کيمي دیقّتي چکدي. بعضي تدقيقاتچيلار، ادبياتشوناسلار 1905-1910-جو ايللر آراسيندا آذربايجان ادبياتي باره‌سينده‌کي فيکيرلريني جمعلشديره‌رک بو دؤورو "علی‌بیگ و "فیوضات" دؤورو آدلانديريرلار. ژورنالیست ياراديجي هئيتينه داخيل اولان عبدالله شايق "فیوضات"-ي "ايسلام عالمينده گؤرونمه‌ميش ان مؤحتشم مطبوعات اورقاني" کيمي دَيرلنديريردي. مطبوعات و ادبيات تاريخي‌نین آراشديريجيسي، مئا-نین موخبير عوضوو، پروفئسور عزيز ميراحمدوو 20. عصرين اوّللرينده يارانان ايجتيماعي، سياسي و مدني حرکاتي اؤيرنمک ضرورتيني لاکونيک شکيلده بئله ايفاده ائدير:
" 20. عصر ادبياتيني نینکي ملا نصرالدین‌سيز، هابئله "فیوضات"سيز تصوور ائتمک چتيندير."
"فیوضات" مجموعه‌سي 20. عصرين 30-جو ايللرينه‌دک جليل محمدقولوزاده، م.هادي، ع.شايق، م.س.اوردوبادي کيمي بؤيوک اديبلر طرفيندن يوکسک قييمتلنديريلميشدي. لاکين 1930-جو ايللردن 1990-جي ايللره‌دک مطبوعات و ادبيات تاريخيميزه حصر اولونان عئلمي تدقيقاتلاردا، پوبليسيستيک يازيلاردا "مورتجئع مطبوع اورقان" کيمي تقديم اولونموشدور. 1990-جي ايللردن سونرا پروفئسور شاميل ولي‌يئو، فيلولوگيا عئلملري ناميزه‌دي اوفئليا بايراملي، راسيم کاظم‌اوغلو و ب. فیوضات ايرثيني اؤيرنميش، عئلمی مونوقرافيالار، تدقيقات اثرلري چاپ ائتميشلر. او.بايراملي طرفيندن "فیوضات"-ين چاپ اولوندوغو 32 سايي عرب قرافيکاسيندان ترانسلئتئراسيا ائديليب 492 صحيفه حجمينده نشر اولونموشدور. درگی آذربايجاندا نئورومانتيزمي يارادان مطبوعات اورقاني کيمي خاراکتئريزه اولونور. "فیوضات"دا علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین يازديغي مقاله‌لردن بيرينده دئييليردي:
" بيزه فدایي لازيمدير! تورکي حيسّياتلي، ايسلام اعتيقادلي، آوروپا (موعاصیر) قيافه‌لي فدایي! "
بو فيکير فیوضاتچي مطبوعات اورقانلاري طرفيندن تکميل‌لشديريلدي و "تزه حيات" ،"ايرشاد" ،"يئني فیوضات" ،"حقيقت" ،"ترقّي" ،"ايقبال" ،"سصدايي-حقّ" ،"شلاله" ،"آچيق سؤز" ،"بصيرت" ،"قورتولوش" ،"ديريليک" ،"آذربايجان" ،"اؤوراقي-نفيسه" و س. مطبوعات اورقانلاري طرفيندن "تورکلشمک، ايسلاملاشماق، موعاصيرلشمک برابردير آذربايجانچيليق" شکلينده فورموله ائديله‌رک تبليغ اولوندو.
آذربايجان خالق جومهوريتي دؤورونده دؤولت بايراغيندا اوچ رنگله (ماوي، قيرميزي، ياشيل) سيمووللاشان آذربايجان وطنداشي‌نین ايدئيا-معنوي دَيرلري علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین همين تئزيسي و فیوضاتچيلارين تاريخي خيدمتلري ايله باغليدير. "فیوضات" درگیسي فیوضاتچيليق قزئته‌چیلیک مکتبيندن علاوه،آذربايجاندا موستقيل دؤولتچيليک ايدئياسيني، آنایاسالي آزاد وطنداش جمعيتيني ياراتماقدا موهوم رول اوينادي.
چار روسیه‌سي‌نین مونارشيزمي و موستملکه‌چيليک علئيهينه موباريزه آپاران "فیوضات"چيلار روس اينقيلابچي-دئموکراتلاري، تورک تنظيماتچيلاري، ايران مشروطه‌چيلري و باشقالاري‌نین يئني جمعيت قوروجولوغو تجروبه‌سيندن ايستيفاده ائدير، آذربايجاندا دئموکراتيزمين غلبه‌سينه چاليشير، ايجتيماعي حياتدا، میلّی ادبيات و مدنيتده ايصلاحاتلارين-رئفورمالارين آپاريلماسيني مقصد بيليردي.
بو معنادا "فیوضات" و فیوضاتچيلارين مشغول اولدوغو اساس پروبلئملري قيسا شکيلده بئله تصنيف ائتمک اولار: تورکلشمک، ايسلاملاشماق، آوروپالاشماق (موعاصیرلشمک)، آذربايجانچيليق؛ دئموکراتيک آختاريشلار؛ نئورومانتيک ادبياتين ياراديلماسي؛ فیوضاتچي قزئته‌چیلیک مکتبي‌نین تأسيسي؛ ديلده، فيکيرده، ايشده بيرليک ایلکه‌سینه اساسلانان اورتاق تورک ديلي، ادبياتي و مدنيتي‌نین ياراديلماسي. "ایتّیحاد و ترقّي" ايدئياسيني يوروتمک و تورانچيليغي تبليغ ائتمک، ايجتيماعي-سياسي شوعوردا رئفورمالارين آپاريلماسي، پارلامئنت و آنایاسا اساسيندا اؤزونو ايداره فورماسي‌نین ياراديلماسي، يئنيليکچيليک حرکاتيني گوجلنديرمک، سؤز و مطبوعات آزادليغيني موستقيل دؤولت، سيويل جمعيت و بوتؤو وطن ايدئياسينا پارالئل شکيلده اينکيشاف ائتديرمک و س.
"فیوضات" و فیوضاتچيلارين میلّی-تاريخي و ايجتيماعي-سياسي خيدمتلري سيراسيندا قئيد ائتمک واجيبدير کي، اونلار عنعنه‌وي ائپيقون(تقلیدچی)-بيرتيپلي دوشونجه تيپيندن ايمتيناع ائدير، يالنيز "کؤهنه موسلمان" (م. ع. صابير) اولاراق قالمير، شرق و غرب عئلمی-نظري فيکري، ادبيات و مدنيتلري آراسيندا سرحدلر چکمير، عکسينه، اونلارين ديالوقونا مئيدان آچيرديلار. بو و ديگر سببلردندير کي، ع.حسین‌زاده ايرثي و اونون فورمالاشديرديغي فیوضاتچيليق حرکاتي‌نین تاريخي تجروبه‌سي اينديکي دونيايا اينتئقراسيا زاما‌نیندا موهوم آکتوالليق کسب ائدير.
ع. حسین‌زاده‌نین هله "فیوضات"-ين نشريندن اوّل تبليغ و شرح ائتديگي "تورکلوک، موسلمانليق و آوروپاچيليق" شوعاري، ماهيت اعتيباري ايله بو گون ايجتيماعي حياتيميزدا اؤزونه يئر تاپان "آذربايجانچيليق، موسلمانچيليق و موعاصيرليک" دوکتريناسي‌نین يارانماسيندا موهوم رول اوينادي. ع.حسین‌زاده باشچيليق ائتديگي "فیوضات" درگیسي و عئيني آدلي ادبي جريان عصريميزين اوّللرينده آذربايجان ادبياتي و مدنيتي‌نین اينکيشافيندا جيدي خيدمتلر گؤسترميشدير.
عکس اولونان مؤوضولار
دَییشدیردؤورون ادبي، سياسي قووّه‌لري محض بو درگي‌نین اطرافيندا توپلاناراق 20. عصرين ايلک اون ايل‌ليگينده میلّی شوعورون، میلّی اؤزونودرک پروسئسي‌نین آپاريجيلارينا چئوريلديلر و فیوضاتچيليق آدلي سياسي، ادبي جريا‌نین اينتيشارينا خيدمت ائتديلر. فیوضاتچيليق ايلک نؤوبه‌ده چاريزم، اسارت، ايستيبدادا قارشي چئوريلميش و تورک خالقلاري‌نین معنوي بيرليگي‌نین تجسّومو اولان تورانچيليق ایدئولوژیسي‌نین داشيييجيسيدير. بو ایدئولوژی اوتوپيک دوشونجه‌لردن، فيکيرلردن قايناقلانميردي، تاريخین رئالليقلاريندان، میلّی اؤزونودرک پروسئسيندن دوغوردو.
بو ایدئولوژی‌نین مقصدي میلّی ايستيقلال اوغروندا موباريزه آپاران تورک خالقلاري‌نین میلّی شوعورونو "تورکلشمک، ايسلاملاشماق، آوروپالاشماق" ايستيقامتينده اوياتماق، اينکيشاف ائتديرمکدن عيبارت ايدي. فیوضاتچيليق، همچنین ادبياتدا رومانتيزمين، اورتاق تورک ديلي‌نین، عومومي ادبي ديل سياستي‌نین، ايسلامچيليغين، میلّی مسله‌لرده فارسلاشما و روسلاشمايا قارشي تورکچولوک ایدئولوژیسي‌نین تبليغي دئمک ايدي.
علی‌بیگ حسین‌زاده درگیده بو ایدئولوژیني عئلمی-نظري جهتدن اساسلانديرير، "توراني" ،"فیوضات"-ي، "حيات"-ي، "شاعير نايم" ،"دلي شاعير" ايمضالاري ايله درج ائتديگي يازيلاردا فیوضاتچيليغين باشيندا دايانيردي. آذربايجاندا يارانان بو مفکوره‌‌نین ايدئولوقو کيمي علی‌بیگ حسین‌زاده "دونيا‌نین بوتون عوموم و فونونون هر نؤوعونو ادبيات و صنايع-ي-نفيسه‌‌نین هر شؤعبه‌سيني تاماماً احاطه ائتميش و تطبيقه مووفّق اولموش فؤوق‌البشر" ايدي.
ع.حسین‌زاده ترقّي پروقرامينا ايسلاملاشماق و آوروپالاشماق مراملاريني داخيل ائتميشدي. ايسلاملاشماق اونون اورتايا قويدوغو ترقّي پروقرامي‌نین ايدئيا-نظري اساسلاريندان بيري ايدي. موتفکّیرين آيدين نظري پروقرامينا گؤره مذهب و دينلر تورکلري بير-بيرلريندن آييرماماليدير، اگر اونلارين عئلم و مدنيتلري تنزّول ائتسه، تورکلر يالنيز "ديني-ايسلام ايله موقیّدین، عرب عئلمی ايله موتعلّيم، عرب مدنيتي ايله موتمدّين اولدوقلاري حالدا اصلا عربلشمه‌ييب، يئنه "تورک اوغلو تورک کيمي" قالماليديرلار.
ايسلاما احکام کيمي ياناشمايان ع.حسین‌زاده میلّی اينتيباهي ديني اينتيباهلا بير آرادا گؤتوروردو. اگر تورکلشمک مرامي ايله تورک ديليني، تاريخيني، ادبياتيني اؤيرنمگيني طلب ائديرديسه، ايسلاملاشماق مرامي ايله ايسلام دينی‌نين عوموم‌بشري، عالي، معنوي-اخلاقي دَيرلري‌نین اؤيره‌نيلمه‌سيني ايسته‌ييردي. بو باخيمدان او، ايسلاملاشماغي میلّی ترقّي پروقرامينا داخيل ائتميشدي. جيدّي شکيلده ديني ايصلاحاتلارين آپاريلماسي‌نین لازيم‌ليليغيني اؤنه چکن ع.حسین‌زاده‌يه گؤره، ايلکين ايسلاما قاييديلمالي، ترقّيه دوغرو آدديم آتيلمالي‌ايدي. عکس تقديرده اصل ديني حقيقتلري، حيکمتلري اورتايا چيخاريب برپا ائتمک مومکون اولماياجاقدي. اونا گؤره ده بو جور ايصلاحات ايسلامين اصل ماهيتيني اورتايا قوياجاق، موختليف شرحلردن، تحريفلردن ايسلام خيلاص اولاجاقدي.
آوروپالاشماق ع.حسین‌زاده میلّی ترقّي پروقرامينا داخيل ائديلميش اساس مراملاردان، ايدئولوژي ايستيقامتلردن بيري ايدي. او، خالقا بو ايدئياني تبليغ ائتمکله آوروپا عئلم و تئکنیکینی، صنايع‌سيني اؤيرنمک و اؤز حياتي ايشلرينده تطبيقيني نظرده توتور و يازيردي:
" ترقّي و تمدّون هو‌سينده اولان هر بير میلّت اؤز میلّی اوُدبا (ادیبلری) و عولَماسي‌نین اثرلريله کيفايتلنديکجه چوخ دا ايره‌ليگه دوغرو گئده بيلمز... بير اينگيليس، بير فرانسيز، بير آلمان، بير ايتاليان ابن رشدون، ابو علي سينا‌نین، فارابي‌نین، فردوسي‌نین، سعدي‌نین، ملای-رومي‌نین، نظامي‌نین آثاريندان فيضياب اولماغا، بو کيمي عولمايا-ترجومه، شرح و تفسيرلر واسيطه‌سيله اؤز میلّتلرينه مال ائديلمگه چاليشديقلاري حالدا بيزه ده لازيمدير کي، اونلارين لاپلاس‌لاري، لاوازیه‌لري، روسولاري، پاستورلاري، نيوتون لاري، اسپئنسئرلري، ائديسون‌لاري، رئنتگئن‌لري، مارکس‌لاري، گيننئس‌لري واسيطه‌سيله اؤز معاريفيميزي، اؤز آنا ديليميزده اولان کيتابخانالاري تضييقه چاليشاليم. جهالتين، تعصوبون کؤکونو آنجاق بو واسيطه ايله قوروتماق، سؤکوب آتماق اولار. باشقا يول يوخدور. "
"فیوضات"-ين صحيفه‌لرينده آوروپا شاعير و يازيچيلاري‌نین اثرلري‌نین ترجومه‌سي‌نین چاپي دا بو مقصده خيدمت ائدير. تولستوي، گوته، روسو، مونتئسکيو کيمي گؤرکملي سيمالار حاقّيندا نيسبتن اطرافيلي و دقيق معلوماتي آذربايجان اوخوجولاري ايلک دفعه بو درگیده چاپ اولونان مقاله و ترجومه‌لردن آلميشديلار. گوته‌نین "فاوست"-و، شئکسپرين "ژولیوس سئزار"-ي آذربايجان تورکجه‌سينه ترجومه اولونور، آوروپا مدنيتي تبليغ ائديليردي. ع.حسین‌زاده اونو "آوروپالاشاليم" شوعاريندا گوناهلانديرانلارا جاواب وئره‌رک يازيردي:
" ايندي بيزه دئرلر کي، مادام اينگيليسلر، فيرنگلر، فيلانلار بؤيله ايميشلر نه اۆچون سيز ده ... "فیوضات"ايميزدا اينگيليسلر، فيرنگلره موراجيعت ائدييورسونوز. اورتايا گاه گوته‌نین "فاوستو"نو، گاه شئکسپرين "ژولیوس سئزار"-يني، گاه نه بيليم هانکي آوروپالي‌نین هانکي اثريني چيخارييورسونوز؟ آوروپالاشاليم، فيرنگلشه‌ليم دييورسونوز؟ لاکين ائي قارئ! موراجيعتدن موراجيعته فرق واردير. بيز آوروپاليلارين ادبياتينا، صنايعلرين، عولوم و معاريفلرينه کشفيات و ايختيراعاتلارينا موراجيعت ائتمک ايستييوروز، اؤزلرينه دئييل. بيز ايستييوروز کي، ايسلام اؤلکه‌سينه اونلارين بئيينلري، ديماغلاري گيرسين، بوغازلاري، معده‌لري گيرمه‌سين. بيز ايستييوروز کي، اؤلکه‌ميز اونلارين بئيينلريني هضم ائتسين. "
بونلاردان علاوه بير چوخ تورکيه و روسیه اديبلري‌نین اثرلري ترجومه و ايقتيباس اولونوردو. مجموعه‌ده بير چوخ رسملر و گؤرونوشلر درج اولونوردو.
"فیوضات" تورک خالقلاري آراسيندا ديل، دين بيرليگيني تشکيل ائتمکله، آوروپا‌نین عئلمی يئنيليکلريني هضم ائتمکله ترقّي‌يه، میلّی يوکسه‌ليشه نايل اولماغين سالنامه‌سيني ياراتدي. بوتون تهديد، تضييقلره باخمادان "فیوضات"چيليق ايدئياسيني جمعيته سيرايت ائتدي.
ايلک سايي
دَییشدیر"ايجمال" مقاله‌سينده علی‌بیگ حسین‌زاده اؤز عؤمرونو باشا ووروب يئريني "فیوضات"آ وئرميش "حيات" قزئتيني خاطيرلايير و "حيات"-ين "يوخلوغوندان کئچن" ايکي آيا قدر بير واختدا باش وئرن ايجتيماعي-سياسي حاديثه‌لري دیقّته گتيريردي. آوروپادا، ايراندا، عوثمانلي دؤولتينده و قافقازداکي سياسي وضعيته توخونان مؤليف يازيردي:
"اينقيلابچيلار قووّتلريني، حؤکومت ايسه نيّتلريني گيزلتمگه غئيرت ائدييورلار... گيزلي، فقط شيددتلي بير موباريزه‌‌نین علامي مئيدانيدير. "
بيرينجي نؤمره‌ده علی‌بیگ حسین‌زاده "تولستوي‌لوق ندير؟" مقاله‌سيني ده درج ائتديرميشدي.
2-جي سايي
دَییشدیر"فیوضات"-ين 2-جي ساييندا "وقايئعيي عالمه بير نظر" مقاله‌سينده اينقيلابين سيلاحلي موباريزه يولونو قبول ائتمه‌يرک يازيردي:
" حقيقي وطنپرورلر هئچ ندن چکينمه‌مه‌ليديرلر. الده قان تؤکمه‌يه‌جک چاره‌لر وار ايکن خونريزانه وسايته موراجيعت ائتمک عبثدير. "
همچنین 2-جي نؤمره‌ده حسن صبري "حيات" قزئته‌سي‌نین باغلانماسي و فیوضاتين اينتيشاري اطرافيندا بير مقاله درج ائده‌رک فیوضاتين يول آزانلارا يول گؤستره‌جگينه اوميد ائدييوردو.
3-جو سايي
دَییشدیردرگینین 3-جو ساييندا درج ائتديرديگي "شئونات" مقاله‌سينده تورک خالقلاري‌نین آزادليق يولونو تکامولده گؤروردو:
" بو يولدا بيز حوريت، عدالت، موساوات دئيه-دئيه، فرياد ائده-ائده قانوني-اساسي‌يه دوغرو يوکسله‌رک ترقّي ائده‌جه‌یيک. "
بو ايدئيا‌نین داشيييجيسي اولدوغونا گؤره "اينقيلابين قيزغين چاغيندا" خالقي موباريزه‌لردن چکينديرديگي ايتتيهامي ايله ع.حسین‌زاده‌يه باسقيلار اولوردو. ع.حسین‌زاده بو تضييقلره داوام گتيرير، دوشونجه‌لريني بئله ايضاح ائديردي:
" کيم دئيير بي طرف اولمالي؟ خئير. اصلا بي‌طرف اولمامالي! بي‌‌طرفليک آياق آلتدا قالماقدير. سو بئله يئرده ثابيت و راکيد دورماقدان قورخور. قورخور، چونکي قوخويار، کيفلَنر، يوسون باغلار. تميز و ساليم اولماق اۆچون سو بير طرفه آخمالي، جريان ائتمه‌لي، يا هئچ اولمازسا، دريا کيمي لپه‌لنمه‌ليدير. "
7-جي سايي
دَییشدیر"فیوضات" يالنيز ادبي اورقان کيمي نشر اولونماميش، دونيادا باش وئرن پروسئسلره سياسي موناسيبت بيلديرميشدي. ايلک دفعه قافقازدا ياشايان تورکلرين ايستيقلال بياننامه‌سي مجموعه‌‌نین 7-جي ساييندا ائلان اولونموشدور:
" بيز قافقازليييز - قافقاز اهلي‌نین اؤز عومومي ايداره‌سينه اؤزو باخا بيلمک اۆچون لازيم گلن موختاريت طلب ائديريک. "
بو، آذربايجا‌نین ايستيقلالينا گئدن يولون باشلانغيجيني موعينلشديرن تئزيس ايدي. ادبي مجموعه اولماقدان داها چوخ "فیوضات" تورک خالقلاري‌نین همرأي‌ليگيني، میلّی ایدئولوژی اطرافيندا بيرليگيني، سياسي حوقوقلاريني مودافيعه ائدن مطبوع اورقان ايدي. اونا گؤره ده ايلک ساييني موختليف جوغرافييادا ياشايان تورکلر سئوينجله قارشيلايير، آرزو و ايستکلريني رئداکسييايا گؤندريرديلر. مثلا، تاتاريستاندان حسن صبري آيوازوو يازيردي:
" قافقاس قيته‌یي-موبارکه‌سي هئچ موجاهيدسيز قاليرمي؟ جاها‌نین ان قارانليق، عالمي-بشريتين ان وحشي زامانلاريندا بئله قافقاس اقطاري-عرضه نور ساچييوردو. میلّتيمين بوگونکو گونده بلکه يوز درجه‌ده جاهيل بولونان بير زاما‌نیندا روسیه موسلمانلاري آراسيندا مطبعه‌يي-ايسلاميه ايلک قافقاسدا آچيلميشدي. "اکينچي"لر، "کشکول"چولر قافقاس اؤولادلاري، قافقاس قهرمانلاريدير. "
"فیوضات"-ين 7-جي ساييندا درج اولونان باشقا بير مقاله‌ده ايسه تورکيه‌دن يازيرديلار:
" "فیوضات" مئيداني-اينتيشارا قوپولدو. بيزه بو لازيم ايدي. "فیوضات" منبعيي-فيض و کمالاتدير. "فیوضات"-ين يولو ايله آسيا قؤومونون و روسیه موسلمانلاري‌نین مسعود و بختييار اولمالاريني تفاول ائدريز. "
میلّی مسله‌لرين مطبوعاتدا تبليغينه مانع اولماغا چاليشان چاريزمين آذربايجانداکي حاکيم قووّه‌لري درگی‌نین ايدئيا-سياسي ايستيقامتيندن قورخويا دوشوردو. چونکي مجموعه‌‌نین ايدئولوقو، ع.حسین‌زاده "ایتّیحادا دوغرو ترقّي" پروقراميني ايره‌لي سورور، تورک خالقلاري‌نین ايجتيماعي-سياسي فيکير تاريخينده يئني بير صحيفه آچيردي. "ایتّیحاد و ترقّي" مرامي و بو ايکي آنلاييش علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین میلّی-آزادليق اوغروندا آپارديغي موباريزه‌‌نین غايه‌لري ايدي. بو مراما صاديقليک علی‌بیگين 1889-جو ايلده تورکيه‌ده تشکيل ائديلن "ایتّیحاد و ترقّي" جمعيتي‌نین قارشييا قويدوغو ايدئيالاردان دوغوردو. تورک خالقلاري‌نین ايلک سياسي تشکيلاتي کيمي فورمالاشان "ایتّیحادي- ترقّي"نین فورمالاشماسيندا، جمعيتين آپاريجي سياسي استروکتورونا چئوريلمه‌سينده ع.حسین‌زاده بؤيوک خيدمتلري اولموشدو و اونون 39 ياشيندا تورکيه‌دن باکي‌يا دؤنمه‌سي بو ايدئيا‌نین آذربايجان جمعيتينه آشيلانماسي مقصديني داشيييردي. 1907-جي ايلده "فیوضات"-ين 7-جي ساييندا ع.حسین‌زاده تشکيلاتين مرام و مقصدلرينه بير نئچه آنلاييش داخيل ائدير، پروبلئمي "معاريف، ایتّیحاد، حورّیت" شکلينده قويور و يازيردي:
" بشريتين کشف ائتديگي حورّیته و کاميل عدالته نايل اولماغين يولو بودور. "
ترقّي‌نین ماهيتينه واران و بو آنلاييشين سياسي-سوسيال مضمونونو آچيقلايان مؤليف سياسي-پوبليسيستيک مقاله‌سينده سوال وئريردي:
" بيز دئييريز کي، ترقّي ائده‌ليم، اوّلن بير میلّتين ترقّيسي ندن عيبارتدير؟ مقصد و غايه‌سي ندير؟ داها دوغروسو، نه اولماليدير؟ "
ع.حسین‌زاده وئرديگي بو سواللارا ترقّي‌نین آکتوالليغيندان، ماهيتيندن چيخيش ائده‌رک جاواب وئرير و يازيردي:
" بو سواللارا هر کس اؤز عئلم و ووقوفو علي الخصوص اؤز منفعتي دايره‌سينده بير نؤوع جاواب وئره بيلير."
دؤورون اکثر ضياليلاري ترقّيني آزادليق مسله‌سيندن تاماماً آيري گؤتوروردو و ع.حسین‌زاده دوشونجه‌لري ايله ضيديت تشکيل ائديردي. بؤيوک موتفکّیر "فیوضات"دا توخوندوغو بو مسله‌يه کونکرئت جاواب وئريردي:
" ترقّي‌نین مقصدي، غایه‌سي عومومي ريفاها و سعادته نايل اولماقدير. "
او حالدا بو ريفاه و سعادتين ندن عيبارت اولدوغونو تعيين ائتمک لازيمدير. ريفاه و سعادت بير مملکتده اصلا آج و مؤحتاج بولونماييب، هر کسين هر خوصوصدا بير بوللوق ايچينده ياشاماسي، ثروتين اهالي آراسيندا برابر و عدالت اوزره بؤلونمه‌سيدير. ترقّي‌نین ماهيتينه اويغون اولان بو مقصد اينقيلابچي- دئموکراتلارين دا ياراديجيليغي‌نین اساسيني تشکيل ائديردي. لاکين بو مقصدين حياتا کئچيريلمه‌سينده ضياليلار آراسيندا جيدي فيکير آيريليقلاري واردي. ع.حسین‌زاده ترقّي آنلاييشي ايله حورّیت و معاريف آنلاييشلاريني وحدتده گؤروردو و دئييردي:
" ترقّي بير میلّتين، بير جاماعاتين آراسيندا حورّیت و معاريفين تزاييد و اينتيشار ائتمه‌سيندن عيبارتدير و هانسي میلّت آراسيندا حورّیت و معاريف نئعمتلريندن داها چوخ افراد و بهره‌ياب ايسه او میلّت داها موترقّيدير. "
مؤليفين "حورّیت و معاريفي" وحدتده گؤتورمه‌سي اونون بو مسله‌ده توتدوغو سياسي مؤوقئعدن دوغوردو. چونکي ع.حسین‌زاده مؤوجود قورولوشون اينقيلابي يوللا دئييل، تکامول يولو ايله دييشديريلمه‌سي‌نین، اينکيشافي‌نین و ترقّيسي‌نین طرفداري ايدي.
8-جي سايي
دَییشدیر"فیوضات" مجموعه‌سي‌نین 8 -جي نؤمره‌سينده "اکينچي" قزئتي‌نین تأسيسچيسي حسن بيگ زردابي‌نین ده "حیفظی-صحت" داير عئلمی، فني بير مقاله‌سي وار ايدي. لاکين بو مقاله ياريمچيق قالميشدي.
امکداشلار
دَییشدیردرگینین اطرافيندا دؤورون گؤرکملي ادبيات خاديملري، پوبليسيستلري توپلاشميشدي. درگی‌نین صحيفه‌لرينده اونون باش رئداکتورو علی‌بیگ حسین‌زاده ايله بيرگه محمد هادي، حسین جاويد، آخوند يوسيف ضيا طاليب‌زاده، عبدالله شايق، محمد امين رسول‌زاده، عبدالله سور، احمد کمال، احمد رايق، عباس صحت، حسن صبري آيوازوو، ابراهيم طاهر، آخوند يوسف طاليب‌زاده، صابير طاهرزاده، علي آغا حسنوو، سعيد سلماسي، ع.صبور، ميرزه علي اکبرصابير، ع.حاميدين، آ.جودتين، سعيد سلماسي، عبدالله شايق، توفيق فيکرت کيمي قلم صاحيبلري‌نین موختليف مؤوضولو يازيلاري درج ائديليردي.
درگی‌نین اساس مؤليفلري: علی‌بیگ حسین‌زاد، محمد هادي، ميرزه علي اکبرصابير، حسین جاويد، سعيد سلماسي، عبدالله شايق، احمد کمال، احمد رايق.
"ملا نصرالدین" و "فیوضات"-ين موقاييسه‌سي
دَییشدیرييرمينجی يوزايلين اوّلينده آذربايجان ضياليلاري ايکي مطبوعات اطرافيندا بيرلشميشديلر : 1."ملا نصرالدین". 2."فیوضات". لاکين بو ايکي مطبوعات اورقاني آراسيندا صونعي آيريليق، حتّي دوشمنچيليک ياراديلميش و اونلار عکس‌جبهه‌لي درگیلر کيمي سجيه‌لنديريلميشدير. اصلينده، اونلارين هر بيري اؤزونون مقبول حساب ائتديگي يوللا خالقا خيدمت ائتميشدير. ييرمينجی يوزايلين اوّلينده آذربايجان مدنيتي‌نین يئتيشديرديگي بؤيوک شخصيتلرين – علی‌بیگله ميرزه جليلين مقصدي عئيني، اوسلوبو ايسه موختليف ايدي.
"فیوضات"چيلارلا "ملا نصرالدین"چيلر آراسيندا ايدئيا باخيميندان فرقليليکلر اولسا دا، اوخشارليقلار دا يوخ دئييلدي. آذربايجان خالقي‌نین معاريف، ترقّي يولونا و چار رئژيمي‌نین ايضطيرابلارينا قارشي موباريزه‌يه چاغيريشيندا فرقليليکلر يوخدور. سادجه، جليل محمدقولوزاده اينقيلابچي-دئموکراتيزمين، ع.حسین‌زاده ايسه تکامول يولو ايله اينکيشافين، دَييشيکليکلرين طرفداري ايدي. "ملا نصرالدین" رئاليستلرين مفکوره، صنعت دونياسي‌نین تشکّولونده هانسي ايشلري گؤرموشسه ده، "فیوضات" آذربايجان ادبياتيندا، بديعي-ائستئتيک فيکرينده رومانتيزمين اساسيني قويموش، م.هادي، ح.جاويد، ع.شايق، ع.صحت کيمي قودرتلي اديبلرين يئتيشمه‌سينده عوضسيز خيدمت ائتميشدير.
ديل مسله‌سي
دَییشدیر"فیوضات" بير چوخ ادبياتا، تاريخ، سياست، ايجتيماعيت، دينه عاييد، ليسانه عاييد مقاله‌لر ايله دولو ايدي و تاماميله عثمانلي تورکجه‌سيني اساس توتاراق دئمک اولار کي، ديل خوصوصوندا بير "تووحید ليسان" سياستيني يورودوردوسه ده، لاکين اساس ديل اولاراق عثمانليجايي قبول ائتديگي اۆچون او ديلي بيلمه‌یین، آنجاق ترقّي ائتمک ايسته‌ين يئنيلر آراسيندا بئله ايکي جريا‌نین اويانماسينا سبب اولموشدور.
ييرمينجی يوزايلين اوّلينده ديله موناسيبتده ايکي ايستيقامت وار ايدي، آذربايجان ادبي ديلي عومومخالق ديلي و کلاسيک اوسلوبون، تورک ادبي ديلي‌نین تاثيري ايله "ضيالي ديلي" -"ليساني ادب" يؤنلرينده اينکيشاف ائديردي. "فیوضات"-ين ديلي سون درجه ادبي ايدي. چاغداش مدنيته يييه‌لنمک اۆچون موباريزه نتيجه‌سينده مئيدانا گلن "ديل بيرليگي" ايدئياسي ايلک دفعه پروقرام شکلينده "فیوضات" درگیسینده ايره‌لي سورولموشدور. "فیوضات" درگیسي آذربايجان مطبوعات اوسلوبونا عئلمی-فلسفي خاراکتئر گتيرميشدي.
باغلانماسي
دَییشدیر"فیوضات" 1907 - جي ايلين 1 نويابرينا قدر داوام ائتميش و بو مودّت عرضينده 32 نؤمره‌سي چيخميشدير. آخيرينجي 32-جي نؤمره‌ده "پرده ائنييور" آدلي سون مقاله‌سي ايله اوخوجولارينا "الويداع!" دئميش، سونونجو نؤمره‌‌نین اوز قابيغي‌نین آرخاسيندا وئريلميش بئله بير ائلانلا مطبوعات عالميني ترک ائتميشدير:
"بعضي اسبابا مبنو (؟) "فیوضات" مووقّتي اولاراق بو گوندن اعتيباراً تعطيل ائديله‌جکدير. 32 نؤمره‌يي تکميل آلميش اولانلار اون گونده بير نؤمرو حسابيله بير سنه‌ليک آبونه‌لريني تکميل آلميش اولورلار. آبونه بدللريني تاديه ائديب ده 32-دن اکسيک نوسخه آلميش اولانلارين آبونه بدللريندن ايداره‌ده قالميش اولان حاقلاري طلب و ايختيارلارينا گؤره يا اؤزلرينه ايعاده اولوناجاق، ياخود او حاقلارينا موقابيل "تازه حيات" و "کاسپي" گؤندريله‌جکدير."
قایناقلار
دَییشدیر- شاهوئردی‌یئو، آ.ب. آذربایجان مطبوعات تاریخی. "تحصیل" نشریاتی.2006 Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
- صداقت حسین‌اووا. "فیوضات" ژورنالی و دیل پروبلئملری". باکی. عئلم.2006
- فیوضات-110 ایل Archived 2022-03-08 at the Wayback Machine.
- علی‌بیگ حسین‌زاده و فیوضاتچیلیق
- ولی‌یئو عاکف اوغلو(آشیرلی). " آذربایجان مطبوعاتی تاریخی" (1875-1920)، باکی "عئلم و تحصیل"، 2009