قارا یانوار

	بو صفحه‌ده ایش داوام ائتمکده‌دیر. دَییشدیرمه ائتمه‌یه تلسمه‌یین! مقاله ياریمچیق قالمیشسا، مقاله‌نی باشلايان ایشلدن ایله علاقه يارادیب مقاله‌نین وضعیتینی اوْنونلا دانیشا بیلرسینیز . صفحه‌نین گئچمیشینده مقاله اۆزرینده ایشله‌میش ایشلدنلرین لیستین گؤره بیلرسینیز.
بۇ شابلون ۷ گۆندن چوْخ دَییشدیرمه ائدیلمه‌يَن مقاله‌لردن سیلینه بیلر . ان سوْن دَییشیکلیک امیر علی محمدینا (چالیشمالار | قئیدلر) طرفیندن ائدیلمیشدیر.

قارا ژانویه (قارا یانوار) یا ۲۰ ژانویه فاجیعه‌سی— ۱۹۹۰-جی ایل ژانویه آیی‌نین ۱۹-دان ۲۰-نه کئچن گئجه شوروی قیزیل اوردوسونون آذربایجان جومهوریتینده حیاتا کئچیردیگی قیرغین و قتل‌عام.

قارا یانوار
یئر	باکی
تاریخ	یانوار ۱۹۹۰
هدف	آذربایجانلیلار
حمله نوعو	سویقیریم
تلفات	۳۰۰

اولای خولاصه سی

بو قتل عاما قارا ژانویه دئییلیر. اصل نَدَن ایسه ائرمئنیلرله باغلی دیر. ائرمئنیلرین آرتان تورپاق طلبلری قارشی‌سیندا بؤیوک بیر آذربایجان کوتله سی اعتراض گؤسترمیش و ائرمنیلر ائشیگه چیخسین شوعارلاری آتاراق تظاهراتلار ترتیبلمیشدیلر. بونا میثیللَمه اولاراق ائرمنیستاندا یاشایان چوخ ساییدا آذربایجان تورکلری قووولموشدولار. 13 ژانویه 1990دا باشلادیلان باکی سؤزده سوی قیریمی دایاندیرماق ایددیعاسی ایله شوروی اوردوسو باکی یا گیرَرَک عیصیانی قانلی بیر بیچیمده باسدیردی. شوروی بیرلیکلری، 20 ژانویه 1990دا ائرمنیلری قوروماق ایددیعاسی ایله باکی یا گئدرک 143 آدامی اؤلدوردو. شوروی اوردوسونون شیددتلی موداخیله سی آذربایجان خالقیندا بؤیوک تپکیلره سبب اولدو. بو باسدیرما تظاهرات ائدن آذربایجانلیلاری جزالاندیرماقدان یوخاری، آرتان میلّیتچی آخیملاری و باغیمسیزلیق گیریشیمینده تاپیلاناجاق بوتون شوروی جومهوریتلرینه بیر گؤز داغی ایدی. آنجاق بو تاکتیک گئری یه چکیلدی، و شوروی اؤندرلیگی آلتینداکی آذربایجاندا، باشقا شوروی جومهوریتلرینده ده اولدوغو کیمی، میلّیتچیلیک آخیمینی و باغیمسیزلیق طلبیتی سورعتلندیرَرک، آذربایجان خالقیندا شوروی یؤنتیمی‌نین جمعا رددینه ندن اولدو و شوروی بیرلیگینین داغیلماسینی یئیینلتدی.

اولایدان قاباق

1987-جی ایلین اوکتوبروندا ائرمنیلرین آذربایجانا قارشی تورپاق ایددیعالارینین حیاتا کئچیریلمه‌سینه قارشی اولان حیدر علیئف ا.ک.پ م.ک سیاسی بوروسونون عوضویتیندن و شوروی ناظیرلر صدری‌نین بیرینجی یاردیمچی وظیفه‌سین‌دن اوزاقلاشدیریلدی. حیدر علیئوین شوروی اؤندرلیگیندن کنارلاشدیریلماسین‌دان تئزلیکله سونرا ائرمنیلر میخایل قورباچوفون خئییر-دوعاسی ایله قاراباغ ایشغالینا ایستارت وئردی‌لر. 1988-جی ایل فوریه نین 20-سینده ائر­منیستانین بیلاواسیطه موداخیله‌سی ایله خالق وکیللری شوروی نین ایجلاسی کئچیریلدی. شوروی نین ترکیبین‌دکی 140 وکیلدن 110-او ائرمنی، باشقالاری ایسه آذربایجان‌لی‌لار ایدی. آزر­بایجان‌لی وکیللر ییغینجاغا بوراخیلمادی‌لار. ایجلاسدا دقمو-نین شوروی آذربایجان دان شوروی ائرمنیستان -ا وئریلمه‌سی حاقیندا آذربایجان و ائرمنیستان عالی سووئت‌لرینه مراجعت ائدیلدی. 1988-جی ایل فئوریه نین 25-ده گئورگی شاهنازاروفون و آلکساندر یاکوولفین موشاییعتی ایله شوروی ای.ک.پ م.ک-نین باش کاتیبی میخایل قورباچوف، سیلوا کاپوتیکیانی، و زوری بالایانی قبول ائتمیش‌دیر. اونلار م. قورباچووا قوندارما خریطه‌لر و تاریخی آراییش‌لار تقدیم ائتمیش، اونو د.ق.م.و-نین آذربایجانین ترکیبینده قالماسینین مومکونسوزلوگونه ایناندیرماغا چالیشمیش‌لار. 

میلّی عداوتین ایلک قوربان‌لاری ائرمنیستاندا یاشایان آذربایجان‌لی‌لار اولدو. 1988-جی ایلین ژانویه‌سینده قافان و مئهری‌دن ایلک قاچقین‌لار آذربایجانا سیغیندیلار. 1988-جی ایل فوریه نین 19-دا ایرواندا ائرمنیستان تورک‌لردن تمیزلَنمَلی!، ائرمنیستاندا یالنیز ائرمنی‌لر یاشامالی‌دیر کیمی نیفرتلی شوعارلارلا میتینگلر کئچیریلیردی. ائله همین گون باکیدا دا آنتی‌ائرمنی روحلو کوتلوی میتینگ تشکیل اولوندو. 1988-1989-جو ایللرده ائرمنیستان اراضی‌سینده آذربایجان‌لی‌لارا قارشی سون ائتنیک تمیزلمه حیاتا کئچیریلدی. بئله‌لیکله، ائرمنیستان‌داکی 185 آذربایجان کندین‌دن 230 مین آذربایجان‌لی قووولدو. ائشیکه چیخارتماق و دیپورت چاغی 255 نفر اؤلدورولدو، 1200 آدام یارالاندی، 31 مین ائو، 165 کولخوز و سووخوزون املاکی تالان ائدیلدی. بو اولای‌لارا موسکو گؤز یومور، م.قورباچوو حیله لی بیانات‌لار وئریر، آذربایجانین او زامانکی اؤندرلری ایسه دوزگون عکس العمل گؤستره بیلمیرلر. 

ائرمنیستانین اراضی ایددیعالاری و داغلیق قاراباغدا آیریمچی‌لیق حرکاتی 1988-جی ایلده جومهوریتین اراضی بوتؤولوگونون مدافیعه‌سی اوغروندا کوتلوی خالق حرکاتینین یارانماسینا گتیریب چیخاردی. جومهوریتده میلّی منلیک شعورونون داها دا گوجلنمه‌سی و دئموکراتیک پروسس‌لرین گلیشمه سی 1989-جو ایلین سپتامبریندا آذربایجان عالی شوروی نین "آذربایجان س.س.ر-این مونسجیملیگی حاقیندا" آنایاسا قانونو قبول ائتمه‌سی ایله علامتلی اولموش‌دور. 

1989-جو ایلین سونو، 1990-جی ایلین ژانویه سینده آذربایجاندا توپلومسال-سیاسی دوروم داها کسکینلشدی، قارشی‌دورما درینلشدی، مؤوجود ایقتیدارین حادیثه‌لره نظارتی سون درجه‌ده گوجسوزلَدی. حاکیمیت بحرانی و جومهوریتدَکی اولایلار نظارتین تام ایتیریلمه‌سی بوندا گؤستریلدی کی، داغلیق قاراباغدا و ائرمنیستانلا سینیر دا (مرز ده) ائرمنی یاراق‌لی‌لارینین قانلی ایشلری‌نین آردینجا جلیل آباد و لنکران بؤلگه لرینده شوروی و حیزب اورقان‌لاری دئوریلدی، ایرانلا سینیرداکی آراز چاییندا کی ایستحکام‌لار داغیدیلدی.

ساواشجیل موداخیله

شوروی اوردوسونون باکی نی ایشغال ائتمَسی

1990-جی ایل ژانویه سینین 16سیندا باکی شهری‌نین گیرَجک‌لرینده و باکی قارنیزونو (پادیگانی) حیسسه‌لری‌نین اطرافیندا وطنداش‌لار یوک و مینیک آوتوماشین‌لارینی یان-یانا قویاراق پیکت‌لر تشکیل ائتدی‌لر (بیلاواسیطه شهرده 60 قوشون حیسه‌سین‌دن 34-نون یولو کسیلمیش‌دیر). پیکت‌لرین اطرافیندا دایم شهر ساکین‌لری‌نین بؤیوک دسته‌لری اولوردو. 

1990-جی ایل ژانویه‌نین 18-ده باکیدا و آذربایجانین اون بیر باشقا بؤلگه سینده کئچیریلن سیخیشمالی میتینگلرده عمومی تتیلین باشلاندیغی اعلان اولوندو. طلب ائدیلیردی کی، قونشو جومهوریتینین اراضی ایددیعالارینا سون قویولسون. باکی اطرافیندا توپلانان قوشون‌لار چکیلیب آپاریلسین و داغلیق قاراباغا، ائرمنیستانلا سینیر یانی بؤلگه لره گؤندریلسین. خبردارلیق ائدیلیردی کی، قاداغان ساعاتینین قویولماسی آغیر سونوجلار وئره بیلر. میتینگچی‌لر آذربایجان ک.پ. م.ک-نین بیناسینی محاصره‌یه آلمیشدی‌لار. 

1990-جی ایل ژانویه نین 19-دا میخایل قورباچوف شوروی آنایاساسی نین 119-جو، آذربایجان س.س.ر.ی آنایاساسی نین 71-جی مادّه‌لرینی پیس شکیلده پوزاراق، ژانویه نین 20-دن باکیدا اولاغان‌اوستو (فوق العاده) وضعیت اعلان ائدیلمه‌سی حاقّیندا فرمان ایمضالادی.

1990-جی ایل ژانویه سی نین 19-او ساعات 19:27 دقیقه ده س.س.ر.ی د.ت.ک-نین "آلفا" قروپو و جومهوریت د.ت.ک-سینین رهبرلیگی طرفین‌دن تشکیل ائدیلن عملیات نتیجه‌سینده جومهوریت تیلویزیونون انرژی بلوکو پارتلادیلمیشدی کی، باکیدا اولاغان‌اوستو وضعیت اعلان ائدیلمه‌سی و قوشونون شهره گیرمه‌سینه گؤره اهالییه رسمی بیلگیلر چاتدیریلماسین. حالبوکی، همین واخت 26 یئرده پیکت‌لر، باریقادالار قورولموش، شهردکی 60 قوشون حیسه‌سین‌دن 34-نون، او جومله‌دن سالیان کازارماسینین گیریش-چیخیش یولو کسیلمیشدی. خالق جبهه‌سی‌نین بیر سایی لیدرلری اهالییه داغیلماغی، بعضی‌لری ایسه مقاویمت گؤسترمَگی مصلحت گؤروردو. 

شوروی مۆدافیعه باخانلیغی نین، د.ای.ن و د.ت.ک-نین حاضرلاییب حیاتا کئچیردیگی “اودار” آدلی عملیاتدا اساس رولو اؤرل تعیینات‌لی “آلفا” و شوروی د.ت.ک-نین “آ” تخریبات قروپ‌لاری اویناییردی. ژانویه اولایلاری زامانی باکی یا یئریدیلن ساواش قروپلاشمانین ترکیبینه 76، 104، 106-جی قواردیا هاوا-دئسانت دیویزیالارینین اوچ پولکو، 295-جی موتو آتیجی بؤلمه، اؤزل تعیینات‌لی 22-جی بریقاد، قارا دنیز دونانماسی دنیز پیادالارینین 882-جی باتالیونو، د.ت.ک-نین 7-جی ایداره‌سی‌نین خصوصی تعیینات‌لی “آلفا” قروپو و س. حربی حیسه‌لر داخیل ایدی.

ژانویه نین 19-دا گئجه قوشون فوق العاده دوروم اعلان ائدیلمه‌سین‌دن خبرسیز اولان شهره داخیل اولدو و اهالییه دیوان توتدو. میخاییل قورباچوفون فرمانی قووَه‌یه میننه دک (20 ژانویه، ساعات 00:00) آرتیق 9 نفر اؤلدورولموشدو. 

تانکلار و ب.ت.ر-لر باکی کوچه‌لرینده قارشی‌لارینا چیخان هر شئیی اَزیر، ساواشچیلار هر یانی آمان‌سیز آتشه توتوردولار. اینسان‌لار نَیینکی کوچه‌لرده، حتی آوتوبوسدا گئدرکن، اؤز ائولرینده اوتوردوق‌لاری یئرده گوللـه‌لره توش گلیردی‌لر. یارالی‌لاری آپارماغا گلن “اورژانس یاردیم” ماشین‌لارینی و طیبب ایشچی‌لرینی ده آتشه توتوردولار. 

باکیدا اولاغان اوستو وضعیتین اعلان اولونماسی حاقیندا بیلگی ایسه اهالییه یالنیز ژانویه 20-ده سحر ساعات 7-ده جومهوریت رادیوسو ایله چاتدیریلدی. حالبوکی، میخاییل قورباچوفون آذربایجانا اعزام ائتدیگی یوکسک وظیفه‌لی مامورلار حیاسیزجاسینا بیان ائدیردی‌لر کی، باکیدا اولاغان اوستو وضعیت اعلان اولونمایاجاق‌دیر. 

بئله‌لیکله، قوشون‌لارین قانون‌سوز یئریدیلمه‌سی نتیجه‌سینده باکیدا و جومهوریتین بؤلگه لرینده 147 نفر اؤلدورولموش، 744 نفر یارالانمیش، 841 نفر قانون‌سوز توتوقلانمیش، اونلاردان 112 نفری س.س.ر.ی-نین موختلیف شهرلرینه آپاریلاراق حبس‌خانالاردا ساخلانیلمیشدی. حربی قوللوق‌چولار طرفین‌دن 200 ائو و منزیل، 80 آوتوماشین، او جمله‌دن اورژانس یاردیم ماشین‌لاری داغیدیلمیش، یاندیریجی گوللـه‌لرین تؤرتدیگی یانغین‌لار نتیجه‌سینده کوللی میقداردا دؤولت املاکی و شخصی املاک محو ائدیلمیش‌دیر.

قارا ژانویه و مدیا

شوروی د.ت.ک-نین "آلفا" قروپو ژانویه نین 19-دا ساعات 19:27-ده آذربایجان تیلویزیونونون انرژی بلوکونو پارتلاتدی،جومهوریتده نیلویزیون وئریلشلری دایاندیریلدی، مطبوعات سوسدورولدو. آذربایجان دونیادان تجرید ائدیلدی. محض بو فاجیعه‌لی آنلاردا اوزاقلاردان "آزادلیق رادیوسو"نون، میرزه خزرین عظمتلی سسی میخاییل قورباچوفون اینفورماسیون بلوکاداسینی داغیتدی.

شاعیر و پوبلیسیست ملاحت آغاجان‌قیزی بو آنی اؤز خاطیره‌لرینده بئله تصویر ائدیر: یاخشی یادیمدادیر 20 ژانویه گئجه‌سی بوتون یاخینلاریمیز بیر اوتاغا ییغیشمیشدی. بؤیوک اوتاق آداملا دولو اولسا دا هئچ کیمسه دانیشمیردی. قادینلار سس‌سیز آغلاییردی‌لار، کیشی‌لر باخیش‌لاری ایله یئری یارماق ایستییردی‌لر -یئره گیرمک اۆچون! قارداشیم رادیو دالغالارینی جوشغویلا الک-ولک ائدیردی. و رادیودان میرزه خزرین سسینی ائشیدنده، منه ائله گلدی کی، هامی نفسینی اوددو، اما هامی دیریلدی. 20 ژانویه گئجه‌سی - میرزه خزرین سسی - مؤعجوزه ایدی! بلکه آه، ناله‌دن بوغولان هاوا - میرزه خزرین سسی ایله هیچقیریردی! میرزه خزر - 20 ژانویه ده اؤلمکده اولان آذربایجان خالقینا آللاهین باغیشلادیغی ایلاهی سسی ایله اومود وئردی. بیر گونده یوز ایله برابر ایش گؤردو. او سس میللتی مزاردان چیخارتدی. دیری‌لره شهید اوغول‌لاری دفن ائتمک اۆچون گوج وئردی.

"آزادلیق"ین 20 ژانویه ده کی ایلک وئرلیشی هم آذربایجاندا، هم ده دونیانین هر یئرینده آذربایجان‌لی‌لاری و ایجتیماعیتی اویاتدی. دونیا آذربایجان‌لی‌لاری آیاغا قالخدی. اعتراضلار باشلادی. موسکو اؤز خلوتی باکی عملیاتینی سوسقونلوقلا سونا چاتدیرا بیلمه‌دی. 

شوروی سیستمی نه قدر قاپالی اولسا دا، ائشیک اؤلکه‌لرین اینفورماسیون آگئنت‌لیک‌لری، مطبوع اورقانلاری آذربایجان خالقینین باشینا گتیریلن بو دهشت‌لی فاجیعه‌دن خبر توتاراق اؤز موناسیبت‌لرینی، اؤز مؤوقعلرینی بیلدیرمیشدی‌لر. دونیا یایینیندا 20 ژانویه فاجیعه‌سی حاقّیندا یازیلان بیلگیلر هجم‌جه کیچیک اولسا دا، آنلامدا، ماهیتجه چوخ دولغون‌دور. سؤزلر، دوشونجه لر گرچگی و حقیقتی گؤرونتولَییر.

ش.ی.ت قورومونون موستقیل ساواش اوزمانلارینین راپورتوندان

"ساواش قوللوق‌چولارین و اونلارین عاییله عوضولری‌نین سوسیال مدافیعه‌سی ایتتفیاقینین" (ش.ی.ت) رَیی ایستینطاق کومیسیونونون ماتئریال‌لارین‌دان ایستیفاده ائدیلمکله حاضیرلانمیش‌دیر. بو رَی 1990-جی ایلده شوروی-نین و جومهوریتین کوتلوی اینفورماسیون واسیطه‌لری (ک.ی.و) طرفین‌دن یاییلمیش، او جومله‌دن اؤزگه دیللرده یاییلمیش‌دیر.

حیساباتدان (راپورتدان) بللی اولور کی، باکی‌یا یئریدیلمیش قوشون شرطی- بیر سایی معلومات‌لارا گؤره اونون سایی 60 مین نفره چاتیردی. اونلار "دؤیوش تاپشینغینی" یئرینه یئتیرمک اۆچون مؤحکم پسیکولوژی(روحی) حاضیرلیق کئچمیشدی‌لر. “ش.ی.ت” تشکیلاتی موستقیل ساواش موتخصصیصلری‌نین حئساباتیندا اوخویوروق: "سیزی باکی‌یا روس‌لاری مودافیعه ائتمک اۆچون گتیرمیش‌لر، یئرلی اهالی اونلاری وحشیجه‌سینه محو ائدیر؛ تمامیتچیلر سالیان قازارمالارینین (باکیدا اساس حربی قارنیزونون یئرلشدیگی اراضی) اطرافین‌داکی ائولرین داملاریندا تک گوللـه آتانلار (اسنایپر) یئرلشدیرمیش‌لر، تکجه بو اراضیده 110 آتیش نؤقطه‌سی وار؛ تیکینتیلر،ائولر آذربایجان خالق جبهه‌سی‌نین یاراق‌لی‌لاری ایله دولودور، اونلار سیزی گوج‌لو آوتومات-موسلسل آتیشینا توتاجاق‌لار". فاکت‌لارلا ثبوت اولونموش‌دور کی، آذربایجانا گؤندریلن اوردو حیسسه‌لری‌نین ترکیبینه ایستاوروپول، کراسنودار و روستوفدان سفربرلییه (بسیج اولونماغا) آلینمیش ائرمنی عسگر و ضابیطلر، شوروی ساواش حیسه‌لرینده خیدمت ائدن ائرمنی‌لر، حتی، ائرمنی کورسانت‌لار (ساواش اؤیرتیمی اؤیرنجیلری/افسرلیک اؤیرنجیلری) دا داخیل ائدیلمیشدی. 

راپورتداکی 3-جو بؤلمه‌دن (اوردونون ساواش جینایت‌لری) بیر پارچا:

• آدام‌لارین خصوصی قددارلیقلا و یاخین مسافه‌دن گولللنمه‌لری. ایچری‌سینده مینَنلر، او جومله‌دن اوشاق‌لار اولان 39 نؤمره‌لی “ایکاروس” مارکالی مارشروت (خط واحید) اوتوبوسو آتیشا توتولموش‌دور. 
• مریضخانالارین، "اورژانس یاردیم" ماشین‌لارینین آتیشا توتولماسی. اؤنک اۆچون: 67-50 агп، 67-51 агп، 39-97 агс دؤولت ساییلی "اورژانس یاردیم" ماشین‌لاری تانک‌لار ایله آتیشا توتولموش‌دور. حکیم آ.م.مارخئوکا اؤلدورولموش‌دور. 
• سونگو-پیچاقلا (سرنیزه ایله) اؤلدورمه جینایتلری. بئله قوربان‌لاردان بیری کوْر و میلّیتجه روس دور. 
• "کالاشنیکوو" اوتوماتیک سیلاحلاریندا آغیرلیق مرکزی دَییشن 5.45 میلی‌متر کالیبرلی گولـله‌لردن ایستیفاده ائدیلمیش‌دیر.

آذربایجان طرفینین موقعی

شهیدلر خیاوانی

1992-جی ایل ژانویه‌سی‌نین 18-ده آذربایجان جومهوریتی‌نین قانونو ایله "شهیدلر گونو" آدی آلتیندا جومهوریتین اَمَک یاسالاری مجلله‌سینه علاوه ائدیلمیش 66-1-جی مادّه‌نین آدی (مادّه 66-1. شهیدلر گونو) و متنی 1999-جو ایلده قووه‌یه مینمیش امک مجلله‌سینده بوتونلوکله دییشیلدی و یئنی دوزلیش بئله وئریلدی:

مادّه 106. عوموم خالق گونو

هر ایل ژانویه نین 20سی — آذربایجانین باغیمسیزلیغی و اراضی بوتؤولوگو اوغروندا اؤلدورولموش شهیدلرین خاطیره‌سینی یاد ائتمه گونو — عوموم خالق یاس گونودور. بو گون ایش گونو حیساب ائدیلمیر.

آذربایجان جومهوریتی عالی شوروی نین 1990-جی ایل 22 ژانویه تاریخ‌لی اولاغان اوستو اوتوروموندا قبول اولونموش قراردا شوروی علی ریاست هئیاتی‌نین 1990-جی ایل 19 ژانویه تاریخ‌لی فرمانی قانون‌سوز ساییلمیش، اونون اساسیندا حیاتا کئچیریلن حربی-سیاسی تدبیر مونسجیم آذربایجان جومهوریتینه قارشی تجاووز کیمی، باکی شهری‌نین یوزلرله ساکینی‌نین هلاکینا و یارالانماسینا سبب اولموش حربی قوللوق‌چولارین حرکت‌لری ایسه آذربایجان خالقینا قارشی جینایت کیمی دَیَرلندیریلمیش‌دیر. جومهوریت شوروی نین همین اوتورومدا ژانویه فاجیعه‌سی‌نین آراشدیرماسی اوزره وکیل-ایستینطاق کومیسیونو یارادیلمیش، کومیسیونون ترکیبینه آذربایجان خالق جبهه‌سی‌نین تمثیلچیلری ده داخیل ائدیلمیشدی. م.ت.عابباسوف کومیسیونون صدری، ت.ی.قارایئو صدرین یاردیمچیسی تصدیق ائدیلمیشدی.

کومیسیون وکیللرین قاتیماسی ایله سورغولار کئچیرمیش، عبدالرحمان وزیروف، ویکتور پولیانیچکو، افراند داش‌دمیروف، حسن حسنوو، رافیق زئینالوو، رافیق علیئو، ائلمیرا قافارووا، آیاز موطللیبوو، آیدین مَممدوو، واقیف حوسئینوو، ن. کریموو، ابولفض علیئو، حیکمت حاجی‌زاده، ثابیت باغیروو، عیسا قمبر، نجف نجفوو، توفیق قاسیموو، صابیر روستمخان‌لی، فیرودین سمندروف سورغو-سوال ائدیلمیش‌لر.

1990-جی ایل ژانویه نین 19-20-ده باکی شهرینه قوشون‌لارین یئریدیلمه‌سی ایله باغلی فاجیعه‌لی اولایلارین تفصیلاتینین و سبب‌لری‌نین آراشدیرماسی اوزره آذربایجان جومهوریتی عالی شوروی نین وکیل-ایستینطاق کومیسیونون یارادیلماسینا و آذربایجان جومهوریتی عالی شوروی میلّی شوراسینین 19 ژانویه 1992-جی ایل تاریخ‌لی ایجلاسیندا همین کومیسیونون ایشی‌نین نهایتی نین دانیشیق ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، 1994-جو ایله قدر بو سوروما سیاسی-حقوقی قیمت وئریلممیش‌دیر.

قارا ژانویه‌یه دوزلمیش فیلملر (فیلموقرافی)

1. آزادلیغا گئدن یول‌لار (فیلم، 1990) 
2. هئچ کیم و هئچ نه اونودولمایاجاق - 20 ژانویه (20.01.1994) 
3. ایمپئریا ایله توققوشما. 20 ژانویه 1990 (آز تی.وی)
4. کانلی ژانویه. آغلا کارانفیل آغلا (تورکیه، بئنگو تورک تو) 
5. کارانفیلین گؤزیاش‌لاری (تورکیه، ت.ر.ت آواز)
6.  قانلی ژانویه 1990 (آز تی.وی) 
7. قارا ژانویه . قیرمیزی قرَنفیل‌لر (آ.ان.اس تی.وی) 
8. زامانین سیناق یولو (ایتو) 
9. дело №2. "чёрный январь" (سی.بی.سی تی.وی) 
10. قانلی ژانویه (فیلم، 2015)

قایناقلار

• Azərbaycan Türkcəsi ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Qara Yanvar»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۰۱۶ ‏ژانویه‌سی‌نین ۲۰سی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).