قوبا خانلیغی
قوبا خانلیغی ۱۸۱۰-۱۶۸۰ جو ایللرده آذربایجانین شیمال-شرقینده مؤوجود اولموش ان گوجلو تاریخی فئودال دؤولتلردن بیری. خانلیغین اساسینی ۱۷۲۶-جی ایلده حسینعلی خان قویدو. او، اوّلجه خانلیغی حاکیم کیمی، نادر شاه افشارین اؤلوموندن سونرا ایسه موستقیل ایداره ائتمگه باشلادی. خانلیغین ایقامتگاهی اوّلجه خودات قالاسی، ۱۷۳۵-جی ایلدن ایسه قوبا شهری اولدو. قوبا شرق اوصولو ایله دیوار و قالالارلا مؤحکملندیریلمیش بیر شهر ایدی. خانلیق شرقده خزر دنیزی، شیمالدا دربند خانلیغی و تاباساران اراضیلری، غربده شکی خانلیغی، جنوبی-غربده شاماخی خانلیغی، جنوبدا باکی خانلیغی ایله همسرحد ایدی. ترکیبینده قوبا، روستوو، بوُدوق، موشکور، برمک و دیگر ماحاللار واردی.
| قوُبا خانلیغی | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| باشکند | خوُدات(۱۷۳۵-۱۷۲۶)، قوبا (۱۸۰۶-۱۷۳۵) | |||
| بؤیوک شهرلر | دربند، سالیان، باکی، شاماخی، جاواد | |||
| دیل(لر) | تورکجه، فارسجا | |||
| دین | ایسلام (شیعه) | |||
| پول واحیدی | عباسی، شاهی، راهی | |||
| اهالیسی | آذربایجان تورکلری، یهودیلر، ائرمنیلر | |||
| ایداره ائتمه فورماسی | موطلق مونارشی | |||
۱۸. عصرین اورتالاریندا قوبا خانلیغی‌نین تاختینا حسینعلی خان کئچدی. ۱۸. عصرین ۴۰-جی ایللرینده حسینعلی خان قوبا ایالتینی موستقیل خانلیق ائتمیشدی. ۱۷۴۷-جی ایلده نادر شاهین اؤلوموندن سونرا ایراندا فئودال چکیشمه‌لرین باشلاندیغی دؤورده او، روسیه ایله دوستلوق موناسیبتینی ساخلایاراق، حاکیمیتینی داها دا مؤحکملندیردی. ۱۷۵۶-جی ایلده سالیان خانلیغینی قوبا خانلیغینا بیرلشدیردی. اونون دؤورونده آختیپارا، آلتیپارا، دوققوزپارا قوبا خانلیغینا بیرلشدیریلدی. ۱۷۷۰-جی ایلده آذربایجاندا اولموش س. قمئلینین معلوماتینا گؤره، قولقان، شابران، رودبار دا قوبا خانلیغینا بیرلشدیریلدی. ۱۷۵۸-جی ایلده حسینعلی خان وفات ائتدی. حاکیمیته اونون ۲۲ یاشلی اوغلو فتحعلی خان کئچدی.
فتحعلی خانین دؤورونده خانلیق اؤزونون یوکسلیش دؤورونو یاشادی. فتحعلی خان ۳۱ ایللیک حاکیمیتی عرضینده قونشو خانلیقلارین تورپاقلارینی ایلحاق ائتمک یولو ایله اؤز اراضیسینی گئنیشلندیرمگه چالیشیردی. باشقا خانلارین سعیلریندن فرقلی اولاراق، اونون جهدلری داها گئنیش میقیاس آلدی و آذربایجان تورپاقلاری‌نین بیرلشمه‌سی ایله نتیجه‌لندی. او، قاجار ایرانی، کارتلی-کاخئتییا، شکی خانلیغی و روسیه ایمپراتورلوغو ایله علاقه‌لر ساخلایاراق موختلیف غلبه‌لر قازاندی. فتحعلی خان ۱۷۸۹-جو ایلده وفات ائتدی. اونون اؤلوموندن سونرا قوبا تاختینا بؤیوک اوغلو احمد کئچدی. فتحعلی خانین اؤلومو ایله آسیلیلیغیندا اولان خانلیقلار موستقیل اولدولار.
احمد خان ۲ ایل خان تاختیندا اوتوردو. اونون اؤلوموندن سونرا حاکیمیته شیخ‌علی خان گلدی. ۱۷۹۶-جی ایلده والئریان زوبوولا آپاردیغی موحاریبه‌لرده مغلوب اولاراق دربندی روسیه‌نین اراضیسینه وئردی. شیخ‌علی خان ۱۵ ایللیک حاکیمیتی دؤورونده قوبا خانلیغینی روسیه آسیلیلیغیندان قوروسا دا، او، آتاسی کیمی باجارلیقلی اولا بیلمه‌دی. آپاردیغی موحاریبه‌لر خانلیغی نیسبتاً ضعیفلتدی. او، ۱۸۰۲-جی ایلده روسیه ایله گئورگییئوسک موقاویله‌سینی ایمضالادی. ۱۸۰۶-جی ایلده قوبا خانلیغی روسیه طرفیندن اله کئچیریلدی. ۱۸۱۰-جو ایلده ایسه ایالته چئوریلدی. ایالتین نظارتی باکی خانی ۲. میرزه محمد خانا وئریلدی. شیخ‌علی خان داغلارا قاچدیقدان بیر مودّت سونرا وفات ائتدی. او، اؤلومونه قدر روسیه ایله موباریزه‌لر آپاردی.
ائرکن دؤور
دَییشدیرحسین خان (۱۶۸۰-۱۶۸۹)
دَییشدیرقوبا خانلیغی یاریم‌موستقیل اینضیباطی واحید کیمی ۱۷. عصرین سون روبعونده مؤوجود اولوب. او زامانلار سالیان و گولهاندا بو اراضی‌یه داخیل ایدی. ایلک قوبا خانی ۱۶۸۹-جو ایلده وفات ائتمیش حسین خان اولموشدو و او، بؤیوک حوقوقلارا صاحیب ایدی.
عباسقولو آغا باکیخانووون یازدیغینا گؤره، شاه ۲. عباسین و اونون اوغلو سلیمان شاهین دؤورونده داغیستان حاکیملریندن قایتاق اوسمیسینه پوللا مأواجیبله یاناشی شیروانداکی بیر سیرا کندلرین گلیرلیگی و ایداره‌چیلیگی ده وئریلمیشدی. همین واخت قایتاق اوسمیسی‌نین نسلی ایکی خطه بؤلونوردو. بؤیوک خط مجالیسده، کیچیگی ایسه یئنگی‌کندده یاشاییردی. نؤوبه ایله یا بیر، یا دا او بیرین قولون نوماینده‌سی اوسمی وظیفه‌سینی توتوردو.
ائله بو واختلاردا ایکی قولون آراسیندا ایختیلاف دوشدو. یئنگی‌کندده‌کی قول مجالیسه باسقین ائتدی و آزیاشلی حسین بیگ ایستیثنا اولماقلا بو قولون بوتون کیشیلرینه محو ائتدی. آیدا بیگ آدلی بیریسی حسین بیگی خیلاص ائدیب تارکی شامخالی‌نین یانینا آپاردی. یئتکینلیک یاشینا چاتاندا حسین ایرانا گئتدی، یول اوستو بیر مودّتده سالیانین رودبار کندینده بیر قاضی‌نین ائوینده قالاراق اونون قیزی ایله ائولندی. همین قادیندان حسین‌ین بیر قیزی اولموشدو، هانسی کی، بو قیز سالیان و رودبار سلطانلاری نسلی‌نین باشلانغیجینی قویموشدو.
حسین بیگ ایصفاهانا گلدیکدن سونرا آیدا بیگ اوزون مودّت اونو شاها تقدیم ائده بیلمه‌دی. بورادا زادگان قاجار طایفاسی عیانین قیزی زؤهره خانیم حسین خانی سئومگه باشلادی و تئزلیکله اونلار ائولندیلر. بو نیکاحدان اونون اوغلو احمد بیگ دوغولدو. حیات یولداشی‌نین واسیطه‌سیله حسینی شاه دا تانیدی. شاه حسین‌ین ایگیدلیگینی و قابیلیتینی قیمتلندیره‌رک اونو قوبا و گولهانین خانی تعیین ائتدی. ایراندا اولارکن حسین خان شعیه مذهبینی ده قبول ائتمیشدی. بو باره‌ده آ.آ.باکیخانوو یازیر: «ایراندا اولاندا حسین خان علی مذهبینه [شیعه‌لیک] داخیل اولدو. و ایندییه کیمی قوبا خانی‌نین نسلی شیعه‌لیگه اعتیقاد ائدیر».
آ.آ.باکیخانوو حسین خانین خودات قالاسینی تیکدیردیگینی یازیر. ۱۶۸۹-جو ایلده حسین خان قایتاغا یوروش ائتمیش و ایرثی اوسمی مولکو باشلینی اله کئچیرمیشدی. لاکین او زامانکی اوسمی علی سلطان موختلیف خالقلی داغلاریندان ۳۰ مینه قدر دؤیوشچو توپلاییب تئزلیکله حسین خانی قوبایا طرف سیخیشدیرمیشدی. حسین خان قوبادا وفات ائتمیشدیر.
سلطان احمد خان (۱۶۹۴–۱۷۱۱)
دَییشدیر۱۷. عصرین آخیرلارینا یاخین حسین خانین اوغلو احمد خان قوبالیلارلا قایتاقداکی طرفدارلاری‌نین کؤمگی ایله باشلینی توتور و اؤزونو اوسمی ائلان ائدیر. بیر مودّت سونرا اولوبیگ اوسمی‌نین اوغلو احمد خان قوشون توپلاییب باشلینی و قایتاغین بیر حیصه‌سینی توتدو. قوبالی احمد خان مجالیسه چکیلدی، آنجاق بورادا دوشمنلری‌نین علاقه‌سی ایله اؤز نؤکرلری‌نین بیری طرفیندن اؤلدورولدو. وفات ائتسه ده، اوسمی اولوبگین اوغلو احمد خان بوتون قایتاغا یییه‌لندی. اون ۱۸. عصرین بیرینجی اون ایللیگینده وفات ائتمیش احمد خانی حاکیمیّتده آزیاشلی اوغلو سلطان احمد خان عوض ائتدی.
تاریخی منبعلرده سلطان احمد خانین اؤلومو موباحیثه لیدیر. آ.باکیخانوو یازیر کی، عوصیان قالدیراراق شیرواندا ایران آغالیغینی لغو ائدن حاجی داوود، خوداتی ضبط ائتمیش، بو زامان حاجی غریب و قارداشی اوغلو نذیرین تحریکی ایله سلطان احمد خان اؤز یاخین آداملاری ایله اؤلدورولموشدور. دیگر معلوماتلاردا ایسه سلطان احمدین اؤز قاییناتاسی‌نین تحریکی ایله اؤلدورولدوگو تصدیق ائدیلیر. تاریخچی آ.لوپوخین شاماخیدان قورو یولو ایله شیمالا دوغرو حرکت ائتمیشدی. لوپوخین ۱۷۱۸-جی ایلین مارت آییندا قوبا شهرینه گلمیشدی. او، بو شهره بؤیوک ماراق گؤستره‌رک ایجمالی‌نین «قوبا حاقّیندا معلومات» آدلی حیصه‌سینده یازیر: «ایندیکی سلطان احمد ایرثی اولاراق حاکیمیّته یئتیشمیشدیر. اونون ۱۴ یاشی واردیر. حاکیمیّتی آلتیندا باشقا شهر یوخدور. کندلری‌نین ده سایی آزدیر».
۱۷۱۸.جی ایلده سلطان احمد خان اؤلدورولموش، خانلیغین اراضیسی حاجی داوودون حاکیمیّتی آلتینا کئچمیشدی. ۱۷۲۲-جی ایلده روس قوشونلاری‌نین خزربویو ایالتلره یوروشو زامانی قوبا خانلیغی‌نین ایلک نؤوبه‌ده دنیزه یاخین حیصه‌سی، او جومله‌دن خودات روسلار طرفیندن توتولموشدو. قوبانین اؤزو ده داخیل اولماقلا داغلیق و داغ اتگی رایونلار حاجی داوودون حاکیمیّتی آلتیندا قالمیشدی. محض بونا گؤره طرفدارلاری داغلاردا گیزله‌دیلن آزیاشلی حسینعلینی روسلارین نظارتی آلتیندا اولان خوداتا گتیرمیش، روسیه‌نین حیمایه‌سینه کئچمک یولو ایله خانلیغی بربا ائتمک ایسته‌میشدیلر.
حسینعلی خان (۱۷۲۶–۱۷۵۸)
دَییشدیر۱۷۲۶.جی ایلین سونو ۱۷۲۷-جی ایلین اوّللرینده قوبا خانلیغی روسیه‌نین ترکیبینه داخیل اولدو و ۱۷۱۸-جی ایلده اؤلدورولموش سلطان احمد خانین اوغلو کیچیک یاشلی اوغلو حسینعلی بیگ قوبا خانی ائلان ائدیلدی. بئله کی، روسیه ایمپراتورلوغونون خاریجی سیاست آرخیوینده ساخلانانیلان رسمی سندده ۱۷۲۶-جی ایل اوکتیابرین ۲۰-ده دربنده گلمیش حسینعلی بیگین روسیه حیمایه‌سینی قبول ائده‌رک صداقت آندی‌نین ایچمه‌سی بیلدیریلیر. آنددا دئییلیردی: «من، قوبا خانی‌نین اوغلو حسینعلی بیگ اؤز عقیدحمله شرعیت قایداسی ایله قورانا آند ایچیرم کی، ایمپئراتریچه علاحضرتلری‌نین تبعه‌لیگینده اولوب، اؤز تبعه‌لریمله، جانیم، روحوم و بوتون پاک ویجدانیملا ایمپئراتریچه علاحضرتلری‌نین طبیعتاً و صادیق قولو کیمی قوللوق ائده‌جک، اونلارین تبعه‌لرینه قارشی هئچ بیر ضید حرکت گؤسترمه‌یه‌جک، بوتون روسیه ایمپراتورلوغونا من اؤز تبعه‌لریمله صداقت، هر جور خئییرخاهلیق گؤستره‌جگم». قوبا خانی نینکی همیشه صادیق اولماغا آند ایچیردی، حتّی روس قوشونلارینا موباریزه‌ده هر جور یاردیم ائتمگی، روس عسگرلرینه منزیل آییرماغی دا اؤز عؤهده‌سینه گؤتوروردو. حسینعلی بیگ روسیه‌نین آچیق و یا گیزلی دوشمنلری ایله هئچ بیر علاقه ساخلامایاجاغینی دا سؤز وئریردی.
۱۷۲۶.جی ایل دئکابرین ۲۱-ده پئتئربورقدا عالی مخفی شورادا حسینعلی بیگین روسیه حیمایه‌سینه قبول ائدیلمه‌سی و اونون قوبا خانی کیمی تصدیق اولونماسی مسله‌سی نظردن کئچیریلدی. حسینعلی بیگین تورپاقلاری عثمانلیلارلا باغلانمیش موقاویله‌یه گؤره روسیه زوناسیندا قالارسا حیمایه‌یه قبول ائدیب اونا خان روتبعه‌سی وئرمک حاقّیندا خزرساحیلی ایالتلرده‌کی روس قوشونلاری‌نین کوماندانی فلدمارشال دولقوروکی‌یه فرمان گؤندریلدی. سرحدلر موعینلشدیریلرکن قوبا خانلیغی‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی روسیه طرفینده قالدیغیندان حسینعلی خان، قوبا خانی کیمی تصدیق اولوندو و خان آز یاشلی اولدوغونا گؤره قیوملار آیریلدی. افراسییاب نایب، فرامز ایسه ناظیر اولدو. عئینی زاماندا خانلیغین کندخودا و آغساققالاری حسینعلی خانلا روسیه ایمپئراتریچه‌لرینه صداقت آندی قبول ائتدیلر.
حسینعلی خان شاه حاکیمیّتینه ظاهیری ایطاعت گؤستریردی. محض بئله سیاست نتیجه‌سینده، نادر شاهین آذربایجانا ایلک یوروشو زامانی ۱۷۳۴-جو ایلده شاه حسینعلی خانین ایداره‌چیلیگینه علاوه اولاراق سالیانی دا وئرمیشدی و بئله‌لیکله سالیان یئنیدن قوبایا بیرلشدیریلمیشدی. بیر ایل کئچمه‌میش شاه سالیانین ایداره‌چیلیگینی قوبا خانی‌نین صلاحیتیندن چیخاردی. نادر شاه افشارین حاکیمیّتی‌نین سون ایللرینده آذربایجاندا ایران آغالیغینا قارشی خالق حرکتی گئنیش ووسعت آلمیشدی. قوبادا دا چیخیشلار باش وئرمیشدی. ۱۷۳۵-جی ایلده قوبالیلارین بیر حیصه‌سی نادر شاها قارشی چیخیب، داغیستانلیلارا گوونه‌رک خودات قالاسیندا حسینعلی خانی موحاصیره‌یه آلدیلار. شامخال خاسپولاد و دربند قارنیزونونون ریسی اونون یاردیمینا گله‌رک، عوصیانچیلاری دفع ائتدیلر.
آرتیق ۱۷۴۲-جی ایلدن باشلایاراق شیرواندا موتمادی عوصیانلار باش وئریر، شکیده ایران حاکیمیّتی سارسیلمیشدی. ۱۷۴۷-جی ایلین اییون آیی‌نین ۱۹-دان ۲۰-نه کئچن گئجه نادر شاهین سوی-قصدله اؤلدورولمه‌سیندن سونرا، آذربایجان اراضیلرینده ایران حاکیمیّتی لغو اولوندو. لاکین اؤلکه‌نین آیری-آیری بؤلگه‌لری‌نین آراسینداکی ایقتیصادی علاقه‌لرین ضعیفلیگی آذربایجاندا موستقیل دؤولت قورماغا زمین یاراتمیردی. بونا گؤره ده آذربایجاندا ۲۰-یه قدر فئودال دؤولت قوروملاری-خانلیقلار تشکّول تاپدی. بونلاردان ان بؤیوکلری قاراباغ، ایروان، اورمیه، تبریز و شکی خانلیقلاری ایدی. نیسبتاً گوجلو خانلیقلاردان بیری ده قوبا خانلیغی ایدی.
قوبا خانلیغی چوخ ایری اولمایان، لاکین حربی جهتدن گوجلو سیاسی بیرلیک ایدی. نادر شاهین آذربایجانا یوروشلری زامانی و فئودال آرا موباریزه‌سی‌نین گوجلندیگی سونراکی ایللرده خانلیق دیگر آذربایجان تورپاقلارینا نیسبتاً آز ضرر چکمیشدی. چونکی ۱۷۳۵-جی ایلده خزرساحیلی ویلایتلر روسیه طرفیندن ایرانا گوزشته گئدیلدیکدن سونرا حسینعلی خانلا دیگر حاکیملر خانلیغین غارت اولونماسی‌نین قارشیسینی آلماق و اؤز حاکیمیّتلرینی قوروماق اۆچون بیر سیرا تدبیرلر گؤرموشدلر. همچنین خانلیقدا قالالار اولدوغوندان، اهالی لازیم گلدیگی تقدیرده سیغیناجاق تاپا بیلیردی. بوتون بونلار آذربایجانین دوشمن هوجوملاریندان و فئودال-آرا موباریزه‌سیندن داها چوخ ضرر چکمیش جنوبلا جنوب-شرق دوزنلیک رایونلاریندان اهالی‌نین قوبا خانلیغینا آخیب گلمه‌سینه سبب اولوردو. بو ایسه خانلیغین ایقتیصادی گوجونون آرتماسینا شراییط یارادیردی. ۱۷۵۷-جی ایلده دربند و شاماخی اطرافیندان بیر سیرا عاییلهلرین قوبا خانلیغینا کؤچورولمه‌سی خانلیغین حربی گوجونون آرتماسینا کؤمک ائتمیشدی.
حسینعلی خان اؤولادی فتحعلی‌یه اوشاقلیق واختیندان حربی و سیاسی ایشلرله تانیش ائتمک مقصدی ایله موختلیف تاپشیریقلار وئریردی. آتاسی ۱۷۵۶-جی ایلده فتحعلینی قوبا بیگلریندن بیری‌نین رهبرلیگی آلتیندا، اؤز دؤورونه گؤره گوجلو قوشونون باش کوماندانی تعیین ائتدی.
۱۸. عصرین اورتالاریندا سالیان موستقیل خانلیغا چئوریلمیشدی و حاکیمی احمد خان آدلی بیریسی ایدی. ۱۸.عصرین ۵۰-جی ایللری‌نین اورتالاریندا احمد خان اؤلموش و اونون اوزاق قوهومو ابراهیم رودباری حاکیمیّتی اله کئچیرمیشدی. ابراهیم خان رودباری‌نین حاکیمیّتیندن ناراضی اولان سالیان فئوداللاری گیزلی سورعتده قوبا خانی ایله علاقه یاراتدیلار و ابراهیم خانی حاکیمیّتدن کنارلاشدیریب، سالیان ایداره‌سی‌نین باشقاسینا وئریلمه‌سینی خواهیش ائتدیلر. بو خواهیش قوبا خانینا سالیانین داخیلی ایشلرینه قاریشماق اۆچون ایمکان وئردی. ۱۷۵۷-جی ایلده حسینعلی خانین ۲۰ یاشلی ولیعهدی فتحعلی‌نین باشچیلیق ائتدیگی قوبا قوشونلاری سالیان خانلیغینا باسقین ائتدیلر. ابراهیم خان قاچیب رودباردا گیزلندی. بونونلا سالیان یئنیدن قوبایا بیرلشدیریلدی. سالیانی بیرلشدیرمکله قوبا خانلاری حسناباد، رودبار، صفیخان و سالیان لیمانی کیمی موهوم ایقتیصادی منطقه‌لره یییه‌لنمیش اولدولار. قوبا خانی طرفیندن تعیین ائدیلن سالیان حاکیمی ایسه اورانی سلطان تیتولو ایله ایداره ائتمگه باشلادی. عئینی زاماندا قوبا خانلیغی شاماخی و باکی خانلیقلارینا تضییق گؤسترمک ایمکانی الده ائتدی. حسینعلی خان ۱۷۵۸-جی ایلده وفات ائتدی.
فتحعلی خان (۱۷۸۹-۱۷۰۸)
دَییشدیردربند، باکی و شاماخی خانلیقلاری ایله موناسیبت‌لر
دَییشدیر۱۷۵۸.جی ایلده حسینعلی خان وفات ائتدیکدن سونرا اوغلو ۲۲ یاشلی فتحعلی خان اونو حاکیمیّتده عوض ائتدی. بو حادیثه‌دن ایستیفاده ائدن شاماخی خانی محمدسعید خانین قارداشی آغا راضی بیگ سرحدده اولان قوبانین برمک ماحالینا هوجوم ائتدی و ۲۰۰-ه یاخین عاییله‌نی شیروانا کؤچورتدو. ای.حاجینسکی یازیر: «آتاسی‌نین دفنی ایله مشغول اولان فتحعلی خان بو حادیثه‌دن آتاسی‌نین وفاتی‌نین یئددینجی گونو خبر توتدو. او خانلیق تاختینا چیخما مراسیمینی یونگولجه کئچیریب، قوبالیلاردان مومکون اولان قدر قوشون توپلایاراق شیروانا حرکت ائتدی.» محمدسعید خان فتحعلی خانی سرحدده قارشیلاماق اۆچون تداروک گؤردو، اونونلا دؤیوشه گیره‌رک، بو توققوشمانین سببکاری اولان آغا رزی بیگی بو ووروشمادا ایتیردی و تامامیله مغلوب اولدو.
گنج خان قوبایا قاییتدیقدان سونرا اؤز مولکونون داخیلی اوصول-ایداره ایشلری ایله مشغول اولماغا باشلادی. هر بیر نایبین اهالیدن وئرگی توپلاماق و موکلّفیتی‌نین ایجراسینی طلب ائتمک حوقوقو وار ایدی. بئله‌لیکله، اؤز نایبلریندن آسلی اولان اهالی اونلارا تابئ اولور، بو ایسه اونلارا هر ناراضیلیق اوستونده خانلارینا خیانت ائتمک ایمکانی وئریردی. فتحعلی خان بو قایدانی لغو ائده‌رک، کندلیلردن توپلانان وئرگیلرین کندخودالار طرفیندن خان خزینه‌سینه و آنبارلارا تحویل وئریلمه‌سینی امر ائتدی. او، بویوردو کی، بعضی موکلّفیتلرین ایجراسی خان یاساووللاری طرفیندن طلب ائدیلسین. او، بونونلا کیفایتلنمه‌یه‌رک، اؤز حاکیملری محمدحسین خاندان ناراضی اولان دربند بیگلری ایله گیزلی علاقه‌یه گیردی، اونلارا بخشیشلر وئردی. فتحعلی خان اونلارین واسیطه‌سیله ده دربندده اؤزونه چوخلو طرفدارلار الده ائتدی و ۱۷۶۰-جی ایلده گوجلو قوشون توپلاییب شهره حرکت ائتدی، اونا صادیق اولان دربندلیلرین کؤمگی ایله شهری ایشغال ائتدی. مولکونو ایتیرمیش محمدحسن خان فتحعلی خانین امرینه اساساً اسیر کیمی باکی‌یا گتیریلدی و ۱۷۶۸-جی ایلده بورادا وفات ائتدی.
آغیر وئرگیلرین دربند اهالیسینی ناراضی سالماسی فتحعلی خانا دربندی آلماق اۆچون ایمکان یاراتمیشدی. چونکی فتحعلی خان، دربندی اولدن اله کئچیرمک ایسته‌ایردی. خزر دنیزی ساحیللرینده یئرلشن دربند خانلیغی شیمالدا دارباق، جنوبدا سامور چایلاری، غربده ایسه تاباراسانلا احاطه اولونموشدو. ساحه‌سی ۶۸۰ کوادرات وئرست ایدی. اراضیجه کیچیک و اهالیسی آز اولان خانلیغین قووّه‌سی ائله ده گوجلو دئییلدی. ۱۸.عصرین ایکینجی یاریسیندا یاشامیش روس تاریخچیسی میخایل چوُلکوْو یازیر کی، «محمدحسین خان تبعه‌لرینه ظولم ائتمکله یاناشی اونلاردان مجبوری وئرگی طلب ائدیر، وئرمه‌ینلرین ایسه گؤزلرینی چیخارتدیریردی. خانین بئله حرکتی خالقی هیددتلندیرمیشدی.» ۱۸.عصرین اورتالاریندا دربند تیپیک آذربایجان شهری ایدی. دربند قالاسی‌نین بیر نئچه قاپیسی وار ایدی: جارچی قاپیسی، تورکمن قاپیسی، قیرخلار قاپیسی، دوباری قاپیسی، یئنی قاپی، اورتا قاپی، بایات قاپیسی، قالا قاپیسی، داش قاپی و س.
۱۸.عصرین ۶۰-۷۰-جی ایللرینده دربندده اولموش س.ق.قمئلین دربندین آلینماز قالا اولدوغونو بیلدیریرک یازیر: «دربند شهرینی هوجوملا آلماق اولدوقجا چتیندیر. دوشمن گؤرونن کیمی یوخاری قالا اولان نارین‌قالادان خبردارلیق سیقنالی وئریلیر، بوتون قاپیلار درحال باغلانیر، شهر اله کئچیریلمز بیر قالایا چئوریلیردی.» یاراندیغی ایلک واختلاردا دا قوبا و دربند خانلیقلاری آراسیندا موناقیشه باش وئرمیشدی. ۱۷۴۸-جی ایلده حسینعلی خان دربند خانلیغینا مخصوص بیر نئچه کندی غارت ائتمیش، محمدحسین خان دا عوض اولاراق ۶۰ قوبالینی، او جومله‌دن حسینعلی خانین قیزینی و اوغلونو گیروو گؤتورموشدو. قوبا خانی دربنددن جنوبا، دربند خانی ایسه قوبادان شیمالا گئدنلری ساخلاییردی.دربندی اله کئچیرمکده کؤمکلیک گؤستردیکلرینه گؤره قوبا خانلیغی‌نین قاراجلی، آزاقلی، نابورلو، چیچی، ببشلی و ببه‌لی کندلری، دربند خانلیغی‌نین مالاقالیل آدلی بؤلگه‌سی، همچین دربند وئرگیلری‌نین توپلانماسی حوقوقو قاراقایتاق اوسمیسی امیر همزیه، پول موکافاتی ایسه تاباراسان کادیسی روستمه وئریلدی. فتحعلی خان شیمال سرحدلرینی مؤحکملندیرمک اۆچون ایلک اول شاماخی‌نین یوخ، داها چوخ دربندین اله کئچیریلمه‌سینه اوستونلوک وئرمیشدی. شاماخی خانلیغی هم بوتون آذربایجاندا، هم قاراباغ و شکی خانلیقلاری، هم ده قوبا خانلیغی ایله آذربایجانین جنوب خانلیقلاری آراسیندا بؤیوک استراتئژی اهمیّته مالیک ایدی. محض بو سببدن فتحعلی خان شاماخی خانلیغینی تئزلیکله اله کئچیرمک ایسته‌ایردی. ت.مصطفی‌زاده بو حاقدا یازیر: «شاماخی خانلیغی استراتئژی جهتدن خئیلی گوجلو خانلیق ایدی و بونا گؤره ده خانلیغین اله کئچیریلمه‌سی‌نین یونگول اولمایاجاغی آیدین گؤرسه‌نیردی. بو سببدن فتحعلی خان اوّلجه زنگین، لاکین حربی جهتدن شاماخیدان ضعیف اولان باکی خانلیغینی تابئع ائتمک و بونونلا دا شاماخی خانلیغی ایله حل ائدیجی موباریزه اۆچون قودرتینی آرتیرماق قرارینا گلدی.»
باکی خانلیغی ایقتیصادی جهتدن زنگین ایدی. باکی او زامان خزر دنیزی‌نین ساحیلینده ان مؤحکم و الوئریشلی لیمان ایدی. آبشئرون یاریماداسینی احاطه ائدن باکی خانلیغی جمعی ۳۴ کندی احاطه ائدن ایکی نایبلیکدن عیبارت ایدی: ماشتاغا و بینه‌قدی نایبلیکلری. خانلیقدا یئگانه شهر باکی ایدی. ۱۷۹۶-جی ایلین معلوماتینا گؤره خانلیقدا جمعی ۱۸۲۰ ائو و ۹۱۰۰ نفر اهالیمؤوجود ایدی. باکی خانلیغی حربی جهت باخیمیندان ضعیف ایدی. خانلیقدا جمعی ۵۰۰-۱۰۰۰ دؤیوشچو واردی. فتحعلی خان باکی‌یا اوّلجه ایقتیصادی ضربه ائندیرمک قرارینا گلدی. قوبا خانلیغی روسیه ایله تیجارتی اؤز لیمانلارینا – دربند، نیازآباد و سالیانا یؤنلده‌رک باکینی ایقتیصادی منگنه‌یه سالدی. همچین فتحعلی خان دیپلوماتیک حرکت ائده‌رک باکی خانلیغینی خاریجی دوشمنلردن مودافیعه ائتمگی اؤز اوزرینه گؤتوردو. فتحعلی خان باکی خانلیغینی حربی یوللا دئییل، دینج یوللا اؤز نظارتی آلتینا سالدی. بو ایشده نیکاح دیپلوماتیاسیندان ایستیفاده اولوندو.
خارجی سیاست
دَییشدیرشاماخی خانلیغی‌نین بیرلشدیریلمه‌سی ایله عئینی واختدا – ۱۷۶۸-جی ایلده کورله آرازین قوووشدوغو یئرده یئرلشن، بؤیوک اراضیسی اولمایان جاواد خانلیغی دا شیمال-شرقی آذربایجانین ترکیبینه داخیل ائدیلدی. جاواد خانلیغی‌نین حاکیمی حسن خان کؤنوللو اولاراق فتحعلی خاندان آسیلیلیغی قبول ائتدی.
او دؤورده موغان دا جاواد خانلیغی‌نین ترکیبینده ایدی. خانلیغی بیرلشدیرمکله قوبا خانی، جنوبی آذربایجان خانلیقلاری، دؤیوشکن ائلاتلاری، همچین شکی، قاراباغ، قاراداغ و اردبیل کؤنوللولری ایله تماسدا اولا بیلردی. موغان اوزون ایللر موختلیف خانلیقلار آراسیندا موباریزه اوبیئکتی اولموشدو. ۱۷۵۸-جی ایلده قاراباغین و شکی‌نین بیرلشمیش قوشونلاری موغان اوغروندا آستراباد و مازانداران حاکیمی محمدحسن خان قاجار ایله دؤیوشموشدولر.
موغانین قوبا خانلیغی‌نین حیمایه‌سینه داخیل اولاراق اؤزو اۆچون خاریجی باسقینلارا قارشی اعتیبارلی دایاق الده ائتدی. لاکین، ۱۷۷۸-جی ایلده گیلان خانی هدایت خان جاواد شهرینی موحاصیره‌یه آلدی و اله کئچیردی. جاواد شهری‌نین اهالیسی‌نین بیر حیصه‌سی رشته کؤچورولدو. بوندان خبر توتان فتحعلی خان گیلانا هوجوم ائتمک ایسته‌دی. لاکین جنوبی داغیستان فئوداللاری طرفیندن مودافیعه ائدیلن قاراقایتاق اوسمیسی بیلدیردی کی، اگر فتحعلی خان هدایت خانا قارشی یوروش ائتسه، اونلار دربنده باسقین ائده‌جکلر. فتحعلی خان فیکریندن داشینمالی اولدو.
قوبالی فتحعلی خان داغینیق آذربایجان تورپاقلارینی بیرلشدیرمک سیاستینی تدریجاً حیاتا کئچیریردی. ۱۸.عصرین ۷۰-جی ایللرینده یاخین شیمالی آذربایجان اراضیسی‌نین یاریسی قوبا خانی‌نین حاکیمیّتی آلتیندا ایدی و خانلیق اؤز قودرتی‌نین زیروه‌سینه چاتمیشدی.شیمال-شرقی آذربایجان تورپاقلاری‌نین سیاسی بیرلیگی یاراندی. فتحعلی خانین تعیین ائتدیگی سلطان، نایب یاخود والی سالیانی، شاماخینی، حاکیم ایسه دربندی ایداره ائدیردی. باکی و جاواد خانلاری یئنه اوّلکی تک اؤز خانلیقلارینی ایداره ائتسه‌لر ده قوبا خانی‌نین واسسالی کیمی اونون حربی-اینضیباطی تابئعلیگینده ایدیلر. آذربایجانین بیر حیصه‌سینده ده اولسا فئودال داغینیقلیغینا سون قویولماسی او زامان اۆچون موثبت حال ایدی. هرج-مرجلیگه مووقّتی ده اولسا آرا وئریلدی، تیجارت علاقه‌لری بیر قدر گئنیشلندی.
۷۰.جی ایللره یاخین قوبا خانلیغی‌نین قودرتی و نوفوذو او قدر یوکسلدی کی، بیر چوخ ضعیف فئودال حاکیملر-خانلار ایران دؤولتی‌نین قوربانی اولاجاغیندان ائحتیاط ائده‌رک، هاوادارلیق اۆچون فتحعلی خانا موراجیعت ائدیردیلر. قیزلار شهری‌نین کومئندانتی پوْتاپوْوون تاپشیریغی ایله فتحعلی خانین یانیندا اولموش تارکی ساکینی بولات خبر وئرمیشدیر کی، او، دربندده فتحعلی خانین ساراییندا گیلان، اردبیل، تبریز، گنجه خانلیقلاری‌نین هدیه‌لرله گلمیش نوماینده‌لرینی گؤرموشدو. اونلار اؤز حاکیملری آدیندان فتحعلی خاندان حیمایه‌دارلیق خواهیش ائتمیشدیلر.
فتحعلی خان یالنیز قونشو تورپاقلاری بیرلشدیرمکله کیفایتلنمک نیتینده دئییلدی. بوتون جنوبی آذربایجانی و ایرانین بعضی یئرلرینی اله کئچیرمک ده اونون پلانلارینا داخیل ایدی. ایراندان گلن بیر چوخ سیاسی خادیملره قوبا خانی‌نین ساراییندا سیغیناجاق وئریلیردی. او جومله‌دن اؤزونو ۲. تهماسیبین اوغلو سلیمان میرزه آدلاندیران بیر نفر ده قوبا خانی‌نین سارایینا پناه گتیرمیشدی. میخایل مارکووون هشترخان قوبئرناتورونا وئردیگی معلوماتدا دئییلیردی: «سلیمان میرزه بئشینجی ایلدیر کی، آتاسی تهماسیبین دؤرد حیات یولداشی ایله بیرلیکده قوبادادیر. اونون آتاسی ۲. تهماسیب نادر شاهین اوغلو رضاقولو میرزه طرفیندن خوراسان ایالتی‌نین سبزوار شهرینده اؤلدورولموشدور. قوبالی حسینعلی خان سلیمان میرزه‌نی مازانداراندان اؤز یانینا گؤتورموشدو». گئنئرال-مایور فراوندورف چئرکاسوو و یوسوپ قاسمووون سؤزلرینه اساسلاناراق روس سارایینا عئینی مضمونلو معلومات وئریردی. «سلیمان میرزه»-نین روس ساراییندا ایکی مکتوبو مؤوجوددور، مکتوبلاردان سلیمان میرزه‌نین ایران تاختینا ایدیعا ائتدیگی آیدینلاشیر.
فتحعلی خان شاماخینی اؤز دؤولتی‌نین پایتاختینا چئویرمک قرارینا گلمیشدی. منبعلرین وئردیگی معلوماتا گؤره، اؤز عاییلهسی ایله بیرلیکده دربنددن کؤهنه شاماخی‌یا کؤچمک نیتینده اولان فتحعلی خان بورادا اؤز تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائتمک اۆچون دربند، قوبا و سالیانین اعتیبار ائتدیگی ساکینلرینی شاماخی‌یا کؤچورمک ایسته‌ایردی. منبعلرده کؤهنه شاماخی‌یا مینه قدر عاییله‌نین کؤچورولمه‌سی‌نین نظرده توتولماسی و اونلارین بیر حیصه‌سی‌نین آرتیق بورایا کؤچورولمه‌سی قئید اولونور. یئنی شاماخی‌نین ساکینلرینی ده کؤهنه شاماخی‌یا کؤچورمک قرارا آلینمیشدی.
فتحعلی خان کؤهنه شاماخینی مؤحکملندیرمک اۆچون بؤیوک سعی گؤستریردی. شاماخینی شیمال شرقی آذربایجان دؤولتی‌نین مرکزینه چئویرمک باره‌ده قرار قبول اولونمامیشدی. فتحعلی خان اؤزونو شیروانشاهلار دؤولتی‌نین واریثی کیمی قلمه وئرمک ایسته‌ایردی. ۱۹. عصرده یاشامیش ن.زئیدلیتس یازیردی: «فتحعلی خان قوبا، باکی، شاماخی، سالیانی اؤز حاکیمیّتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک، بو یوللا شیروانشاهلار دؤولتینی برپا ائدیر». شاماخی آذربایجانین شیمال و جنوبی حیصه‌سینی بیرلشدیرن جوغرافی مرکزده یئرلشیر، شیروانین ایقتیصادی مرکزی ساییلیر، بئین‌الخالق ترانزیت تیجارتی‌نین موهوم منطقه سی حساب اولونوردو. قوبا شیمال-شرقی آذربایجانین سیاسی مرکزینه چئوریلسه ده تصروفات و ایقتیصادی جهتدن شاماخی و باکیدان گئری قالیردی.
دیگر طرفدن اؤز ایقامتگاهینی شاماخی‌یا کؤچورمکله فتحعلی خان گومان کی، بوراداکی سئپئراتچی قووّه‌لرین موقاویمتینی قیرماق ایسته‌ایردی. شاماخی هم ده شکی و قاراباغ خانلیقلاری اوغروندا موباریزه‌ده، جنوبی آذربایجانا ایره‌لیله‌مک اۆچون موهوم استراتئژی اهمیّته مالیک ایدی.
۱۷۶۸.جی ایلین پاییزیندا شیمال-شرقی آذربایجاندا اولوب وضعیتی اؤیرنمیش روس ظابیطی آدیل چئرکاسسکی یازیردی: «فتحعلی خان قوشون توپلاییر و توپلادیقدان سونرا درحال کورون او بیری ساحیلینه – اوراداکی ایران شهرلرینی توتماغا گئده‌جکدیر، سونرا ایسه گوجلندیگی تقدیرده کریم خانلا موباریزه آپارماق، اونا قالیب گلمک نیتینده‌دیر». کونسول بوْقوْلیوُبوو ۱۷۷۰-جی ایلین اییونوندا روسیه خاریجی ایشلر کوللئسییاسینا یازیردی کی، «قوبا خانی قاراباغ خانلیغی‌نین ایقامتگاهینی توتماق نیتینده‌دیر، اونو آلاندان سونرا ایسه تبریز شهرینه، آرتیق وکیلین مولکلرینه گئتمک ایسته‌ایر».
فتحعلی خان اؤز دیقّتینی جنوبی داغیستانا دا یؤنلدیردی. قارقایتاق اوسمیسی، آوار و قاضی‌قوموق خانلاری، جانقویتاق حاکیمی و دیگر داغیستان حاکیملری قوبا خانلیغی‌نین فعال سیاست یوروتمه‌سینه مانع اولور، اؤز باسقینلاری ایله اونون تصروفات-ایقتیصادی اینکیشافینی لنگیدیردیلر. اوسمی امیر همزه و اونون موتّفیقلری قوبا خانلیغی‌نین قووّه‌لرینی پارچالایاراق قوبا و دربندی مودافیعه ائتمگه وادار ائدیردیلر.
فتحعلی خان جنوب ایستیقامتینده هوجوما کئچمزدن اول قوبا و دربندین تهلوکه‌سیزلیگینی مؤحکملندیرمگی قرارا آلدی. جنوبی داغیستاندا تارکی و بویناکلا یاناشی داها بیر دایاغا مالیک اولماق اۆچون او، شامخاللا ایتّیفاقا گیره‌رک او زامانکی قاضی‌قوموق خانینی دئویریب، یئرینه ائلدار بیگی قویماق قرارینا گلدی. ائلدار بیگ قاضی‌قوموقلو محمد خانین قارداشی اوغلو ایدی، او زامان شاماخی‌نین قوبایا مخصوص حیصه‌سینی ایداره ائدیردی. بو پلان باش توتسا، فتحعلی خان تبریزه یوروش ائده‌جکدی. عئینی زاماندا فتحعلی خان و اونون موتّفیقلری تارکی و بویناک حاکیملری ایله قاراقایتاقا هوجوم ائدیب اوسمی امیر همزه‌نی اورادان اوزاقلاشدیرماق و قاراقایتاغین ایداره‌سینی قارداشی اوستار خانا وئرمک باره‌ده راضیلیغا گلدیلر.
قوبا خانلیغی‌نین گئنیشلنمه‌سی قونشو فئودال حاکیملرینی ناراحات ائتدی. قوبا خانلیغی و اوندان آسیلی اراضیلرله همسرحد اولان قاراباغ، شکی خانلاری، جنوبی داغیستان حاکیملری تلاش کئچیردیردیلر. ایکی فئودال بلوک یاراندی: بیرینه شکی و قاراباغ خانلاری، سونرادان هم ده شاماخیدان قوشولموش آغاسی خاندا داخیل ایدی. دیگر بلوکا جنوبی داغیستان حاکیملریندن قاراقایتاق اوسمیسی امیر همزه، قاضی‌قوموقلو محمد خان، آوار خانلاری نوُتسال و اوممه، تاباساران کادیسی رستم، جانقوتایلی علی سلطان، دیشسیز محمد، تاولین فئوداللاری، کوْستیوُکوْولوُ همزه علیشوْو داخیل ایدیلر. اندری فئوداللاری تئموُف همزه، امیرسلطان کازانالینوْو و باشقالاری دا اونلارا کؤمک ائدیردی.
جنوبی قافقازدا امیرلیگه جان آتان کارتلی-کاخئتییا چاری ۲. ایراکلی ده فتحعلی خانین آذربایجان تورپاقلارینی بیرلشدیرمه سیاستینه موقاویمت گؤستریردی. او، قاراباغ و شکی خانلاری‌نین قوبایا قارشی یؤنلمیش ایتّیفاقینی مودافیعه ائدیردی. فتحعلی خان اؤز دوشمنلرینی مغلوب ائتمک قرارینا گلدی. قاراباغلی ابراهیم خلیل خانا و کارتلی-کاخئتییا چاری ۲. ایراکلی‌یه شکی خانلیغینا قارشی بیرگه چیخیش ائتمگی تکلیف ائتدی.
قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خان دا اؤز تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائتمک اۆچون تدبیرلر گؤروردو. ایلک نؤوبه‌ده کارتلی-کاخئتییا چاری ۲. ایراکلی ایله موناسیبت‌لرین یارادیلماسینا خوصوصی دیقّت یئتیریلیردی. چار دا ابراهیم خلیل خانلا ایتّیفاقا راضی ایدی. چونکی ایراکلی فتحعلی خانین حددن آرتیق گوجلنمه‌سی‌نین و آذربایجان تورپاقلاری‌نین بیرلشدیریلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشیردی. لاکین حادیثه‌لر آیری ایستیقامتده جریان ائتدی. کارتلی-کاخئتییا چاری‌نین موداخیله‌سی، جنوبی داغیستان فئوداللاری‌نین فتحعلی خانا منفی موناسیبتی، اونلارین قاراباغ و شکی خانلاری ایله مومکون علاقه‌سی حادیثه‌لرین گئدیشینه بؤیوک تاثیر گؤستردی. قوبا خانی‌نین داخیلی وضعیتی ده یاخشی دئییلدی. شاماخیدا سرکرلر سولاله‌سینی برپا ائتمگین طرفدارلاری فعالیت گؤستریر و شاماخیدا اولانلار فتحعلی خانین واختینی و قووّه‌سینی آلیردی. روس ظابیطی، آندرئی فیلاتوو ۱۷۷۰-جی ایلین سئنتیابریندا یازیردی کی، قوبا خانی‌نین قوشونلاری قایدا-قانونو برپا ائتمک اۆچون کؤهنه شاماخی‌یا گئتمیش و ۶ گون اورادا قالمیشدیر.
۱۷۷۱-۱۷۷۲جی ایللرده شراییط قوبا خانلیغی‌نین ضررینه اولاراق دَییشدی. فتحعلی خان مووقّتی اولاراق مودافیعه مؤوقئعینه کئچمه‌لی اولدو. قوبا خانلیغی‌نین حاکیمیّت دایره‌لری روس کونسولونا موراجیعت ائده‌رک قاراباغ خانینی شکی خانی ایله ایتّیفاقدان و قوبا خانلیغینا قارشی عملیاتلاتدان دانیشدیرماغی خواهیش ائتدیلر.
روسیه کونسولونون یازدیغینا گؤره، یئرلیلر شاماخیدا سرکرلر سولاله‌سی‌نین حاکیمیّتی‌نین برپا اولونماسینی آرزولاییردیلار. بو تیجارت شهری فتحعلی خانین آغیر وئرگی سیاستی نتیجه‌سینده موفلیسلشمیشدی. بوقولیوبوو حساب ائدیردی کی، فتحعلی خان شاماخینی اوزون مودّت الینده ساخلایا بیلمه‌یه‌جک.
۱۷۷۳.جو ایل نویابرین سونو-دئکابرین اوّللرینده شکی، آوار، قاراباغ خانلیقلاری‌نین و قوبایا دوشمن دیگر فئودال حاکیملری‌نین بیرلشمیش قووّه‌لری شاماخی‌یا هوجوم ائتدیلر. فتحعلی خان قووّه‌سی آز اولدوغوندان شاماخینی ترک ائتمه‌لی اولدو. موتّفیقلردن جاوادلی حسن خان اؤلدورولدو. آغاسی خان شاماخی‌یا داخیل اولدو. حادیثه‌لرین شاهیدی اولموش روس مأمورو آندرئی فیلاتوو ۱۷۷۳-جو ایل دئکابرین ۱۵-ده یازیردی کی، «فتحعلی خان و موتّفیقی ائلدار خان بو واخت شاماخیدا اولسالار دا، قووّه‌لری آز اولدوغوندان اورانی ترک ائتمگه مجبور اولدولار.»
س.قمئلین ده فتحعلی خانین دوشمنلری‌نین شاماخی‌یا باسقینی حاقّیندا معلومات وئریر. او یازیر کی، ۱۷۷۳-جو ایل نویابر آیی‌نین ۲۰-ده شکیلی حسین خان و شاماخیدان قووولموش آغاسی خان غفلتاً شاماخی‌یا حمله ائتمیشدیر. فتحعلی خاندان ناراضی اولان شاماخیلیلار آغاسی خانلا گیزلی علاقه یاراتدیلار. بو زامان شاماخیدا اولان فتحعلی خان قیسامودّتلی موقاویمتدن سونرا یانیندا اولان آزسایلی سالیان دؤیوشچولری ایله و شاماخیدا اولان باکیلی ملیک محمد خانلا دربنده گئتمه‌لی اولدو. قوبا خانینا تابئع اولان اراضیلرده غارتلر و توققوشمالار باش وئریردی. لنکران خانی‌نین نوه‌سی قتله یئتیریلمیش، بیر چوخ تاجیرلر، روس تاجیرلری ده غارت اولونموشدو. فتحعلی خانین خیدمتینده اولان سالیانلی دؤیوشچولر سالیانا قاچمیشدیلار. داغیستانلی دؤیوشچولر فتحعلی خانین سرکرده‌سی ائلدار بیگی خوصوصی سعیله آختاریردیلار. ائلدار بیگ سالیانا سیغینمیشدی. فتحعلی خانین دوشمنلری اونلاری تعقیب ائتمیش و کور چایینی کئچمه‌لرینه مانع اولماق ایسته‌میشدیلر.
مغلوبیتله باریشمایان فتحعلی خان شاماخی اطرافیندا یئنی قووّه‌لر توپلادی و ۱۷۷۴-جو ایلین اوّللرینده عکس هوجوما کئچیب ابراهیم خلیل خان و اونون موتّفیقلری اوزرینده پارلاق غلبه چالاراق شاماخینی یئنیدن اؤزونه قایتاردی. آوارلار خوصوصیله چوخ ایتکی وئردیلر. دؤیوش زامانی ابراهیم خلیل خانین اساس موتّفیقی اولان آوار حاکیمی نوُتسال خان هلاک اولدو. آغاسی خان ائل‌ائولی‌یه اوز توتدو.
نوُتسال خانین اؤلومونو باکیخانوو بو جور ایضاح ائدیر: «آغاسی خان نوُتسال خانلا بیرلشدی. سونرا ایسه نوُتسال خان قاراباغا گئتدی؛ آغاسی خان ایسه شاماخینی توتدو. فتحعلی خان داغیستانلیلاردان و قوبالیلاردان قوشون توپلایاراق، ملیک محمد خانین دا قوشونلارینی بیرلشدیره‌رک شاماخی‌نین اوزرینه یئریدی. باش وئرن دؤیوشده آغاسی خان مغلوب اولدو، نوُتسال خان ایسه شهرین یوخاری حیصه‌سینه اوز توتدو. فتحعلی خان نوُتسال خانی اؤز دوشرگه‌سینه چاغیردی. فتحعلی خان، نوُتسال خان و ملیک محمد خان چادیردا صؤحبت ائدرکن فتحعلی خانین قوشونوندا اولان آکوُشالیلار فتحعلی خانی چاغیریب نوُتسال خانین اؤلدورولمه‌سینی طلب ائتدیلر. مجبوریت قارشیسیندا فتحعلی خان ملیک محمد خانی اورادان چیخاریب، نوُتسال خانین اؤلومونو امر ائتدی.»
۱۷۷۴.جو ایلده قاراقایتاق اوسمیسی امیر همزه‌نین، قاضی‌قوموقلو محمد خانین، آوارلی اوممه خانین بیرلشمیش قووّه‌لری، هابئله تاباساران کادیسی روستمین، جانقوتایلی علی سلطانین، دیشسیز محمدین دسته‌لری قوبایا دوغرو حرکت ائتدیلر. کوستیوکوو، اندری و باشقا یئرلرین فئوداللاری دا بو کوالیسییانین طرفیندن چیخیش ائدیردیلر. یوروشون تشکیلاتچیسی فتحعلی خانین باریشماز دوشمنی امیر همزه ایدی. جنوبی داغیستان فئوداللاری سورعتله حرکت ائدیردیلر کی، قوبالیلار اونلاری دفع ائتمک اۆچون یئنی قووّه توپلاماغی باجارمادیلار. دیگر یاندان اونلارین موتّفیقلری تارکو شامخالی و بونیاک حاکیمی تارکو و بونیاکی مودافیعه ائتمگه مجبور ایدیلر. قوبایا یوروشون ایشتیراکچیلارین مقصدلری آوار خانی‌نین و اوغلانلاری‌نین اینتیقامینی آلماق ایدی.
فتحعلی خان و اونون دوشمنلری خوُداتین یاخینلیغینا گاودوُشان چؤلونده قارشیلاشدیلار. اوستونلوک اوّلجه فتحعلی خانین طرفینده ایدی. لاکین اوسمی‌نین اوغلو علی بیگ قوبا قوشونلاری‌نین مرکزینه خسارتلی ضربه ووردو و دؤیوشون گئدیشی دَییشدی. هر ایکی طرفدن بؤیوک ایتکیلر اولدو. دیشسیز محمد، قاضی‌قوموقلو ائلدار بیگ و شئیخ علی بیگ هلاک اولدولار. مغلوبیته اوغرامیش فتحعلی خان قوبادا دوروش گتیره بیلمه‌یه‌رک سالیانا چکیلدی.
غلبه‌دن روحلانان امیر همزه بیرلشمیش قوشونلارین باشیندا دربنده طرف حرکت ائتدی. او، عئینی زاماندا فتحعلی خانین حیات یولداشی طوطی بیکه‌یه دربند قالاسینا خبر چاتدیردی کی، فتحعلی خان وفات ائدیب. اوسمی هلاک اولموش دیشسیز محمدین جنازه‌سینی باجیسینا فتحعلی خانین جنازه‌سی کیمی تقدیم ائده‌رک قالانین قاپیلاری‌نین آچیلماسینی ایسته‌دی. لاکین طوطی بیکه همزه‌نین یالانینا اینانمادی و دوشمنه قالا دیوارلاریندان آتش آچیلماسینی امر ائتدی. امیر همزه دوققوز آی دربندی موحاصیره‌ده ساخلادی. تاریخچی ائ.کوزوبسکی‌نین یازدیغینا گؤره، طوطی بیکه شهری مردلیکله مودافیعه ائدیردی. او قالا دیوارلارینی جسارتله قورویور، رهبرلیک ائدیر، قالا توپلاری ایله دوشمنه هوجوم چکیردی. دربندین مودافیعه‌سینده شهرین نایبی حاجی بیگ و ملیک حاجی بیگ ده فرقله‌نیردیلر. دربندین مودافیعه‌سی‌نین اوزانماسینی گؤرن فتحعلی خان دنیز واسیطه‌سیله اورایا قاییتدی.
گاودوُشان مغلوبیتیندن سونراکی آیلار قوبا خانلیغی اۆچون چتین دؤور ایدی. بوندان ایستیفاده ائدن خانچوبانلی آغاسی خان مووقّتی ده اولسا شاماخینی اله کئچیرمیشدی. فتحعلی خان قووّه‌لرینی بیرلشدیره‌رک دوشمنین سونراکی ایره‌لیلگیشی‌نین قارشیسینی آلماغا نایل اولدو. باکی‌نین اهالیسی سیلاحلی دسته‌لری ایله بیرلیکده اوسمی‌نین قوشونلاری‌نین هوجومونو دفع ائده بیلدیلر و باکی‌نین موحاصیره‌سینی لغو ائتمگع، دربنده طرف چکیلمگه مجبور اولدولار.
بوُتکوْوون معلوماتینا گؤره، بوتون دربندده چتین دؤور ایدی. یالنیز قاضی‌قوموقلو محمد خان گئتدیکجه وضعیتین پیسلشدیگینی گؤره‌رک قوبا و گولهانی ترک ائتدی و قوبایا قاییتدی. قوبا خانی‌نین موتّفیقی اولان تارکی شامخالی‌نین قوشونلاری بیر نئچه دفعه دربندی موحاصیره‌دن چیخارماق ایسته‌سه‌لر ده، بونا نایل اولا بیلمه‌دیلر.
فتحعلی خان سالیاندا اولارکن دربندلی میرزه بایاتی کؤمک و حیمایه خواهیشی ایله پئتئربورقا چاریچه ۲. یئکاتئرینانین یانینا گؤندردی. چار ساراییندا فتحعلی خانین ائلچیلری یاخشی قارشیلاندیلار. ایمپئراتریچه بیر نئچه پیادا و توپچو تابورونون قاراقایتاق اوسمیسینه قارشی دربنده گؤندریلمه‌سینی قافقاز خطینده‌کی روس قوشونلاری‌نین گئنئرالی دئ-مئدئمه امر ائتدی. امری یئرینه یئتیرن دئ-مئدئم ۱۷۷۵-جی ایلین مارتیندا امیر همزه‌نین مولکلرینه قوشون یئریتدی. فتحعلی خانین موتّفیقی تارکی شامخالی مورتوضعلی دئ-مئدئمه قوشولدو. دئ-مئدئم دربنددن شیمالدا یئرلشن و «ایران خاراب» آدلانان یئره چاتدی. امیر همزه دربندین موحاصیره‌سیندن ال چکیب دئ-مئدئمه قارشی چیخدی، لاکین مغلوبیته اوغرادی. فتحعلی خان دئ-مئدئمه دربندی توتماغی و اونو روسیه حیمایه‌سینه قبول ائتمگی تکلیف ائتدی. دئ-مئدئم دربنده داخیل اولدو. دئ-مئدئمین باشچیلیغی ایله روس حربی حیصه‌سی‌نین دربنده داخیل اولماسی عثمانلی ایمپراتورلوغونا بؤیوک ناراحاتلیق دوغوردو. اونلار حساب ائدیردیلر کی، روسیه صولح موقاویله‌سینی پوزموشدور. دمشقدن باکی واسیطه‌سیله دربنده گلن ایکی عثمانلی مأمورو بورا روس قوشونلاری‌نین نییه داخیل اولدوغونو و نییه ایندییه قدر قالدیغینی سوروشدو.
فتحعلی خان گرگین حربی و دیپلوماتیک موباریزه نتیجه‌سینده ۱۷۷۴-جو ایله کیمی آسیلیلیغیندا اولان اراضیلر اوزرینده اؤز نظارتینی برپا ائده بیلدی. شاماخی یئنیدن تابئع ائدیلدی. ۱۷۷۵-جی ایلده فتحعلی خان یئنی شاماخی‌نین ایداره‌سینی ۷ ایل اؤنجه حبسده اولموش محمدسعید خانا تاپشیردی. الوندده قرار توتان آغاسی خان دا ظاهیراً تابئعچیلیک گؤستردی و اطراف یئرلری ایداره ائتمگه باشلادی. فتحعلی خان امیر همزه‌نی ساکیتلشدیرمک اۆچون اونا قارشی قطعی تدبیر گؤسترمگی قرارا آلدی. او اوسمی‌نین قارداشی اوغلو محمدخان بیی موختلیف یوللارلا اؤز طرفینه چکدی. آ.آ.باکیخانووون یازدیغینا گؤره، «فتحعلی خان محمدخان بیگی اؤز عمیسینه قارشی قالدیریب دربنددن ۳ فرسخ آرالی بیر یئرده قالا تیکدیردی، همین قالانین آدینی خان‌محمدقالا قویدو و قوبادان اورا ۱۰۰ عاییله کؤچوردو.» ای.حاجینسکی ایسه قالانین ۲۰ فرسخ آرالیدا تیکیلدیگینی و قوبادان بورا ۲۰۰ عاییله‌نین کؤچورولدوگونو قئید ائدیر. قاضی‌قوموقلو محمد خانین اوغلو شاهمردان بیگ ده فتحعلی خانین طرفینه کئچدی و عوضینده قره‌بک کندیندن باشلایاراق کوره دایره‌سی‌نین آشاغی حیصه‌سینه قدر اولان یئرلری، هابئله گونئی ماحالینی فتحعلی خاندان آلدی.
۱۷۷۵.جی ایلین یازیندا فتحعلی خان دربند حاکیمی و قوبا ناظیری وظیفه‌لرینی داشییان میرزبی فرهادبیگووون باشچیلیغی ایله روسیه‌یه ائلچیلیک گؤندردی. ائلچینی میرزه صادیق محمدولی‌یئو، هابئله محمد علی‌بیگوو، پیری سیّداحمدوو، نووروز مرادوو-ماشانقولوو و سفرع‌لی اوجاق‌قولی‌یئو موشاییعت ائدیردی. ائلچیلیک چاریچه‌یه شیمال-شرقی آذربایجانین روسیه‌نین حیمایه‌سینه کئچمه‌سی باره‌ده فتحعلی خانین خواهیش مکتوبونو آپاردی. فتحعلی خان ایمپئراتریچه‌دن دوشمنلرینه قارشی موباریزه‌ده و دوشمنلری‌نین ایشغال ائتدیگی اراضیلری‌نین گئری قایتاریلماسیندا اونا حربی یاردیم گؤستریلمه‌سینی ایسته‌میش، عوضینده دربندی روسیه‌یه وئره‌جگینی بیلدیرمیش و شهرین آچارلارینی روسیه‌یه گؤندرمیشدی. فتحعلی خان اونون کریم خانی‌نین حوقوقوندا روسیه حیمایه‌سینه قبول اولونماغی خواهیش ائدیردی. کریم ایسه ۱۷۷۴-جو ایل کیچیک قاینارجا صولحو ایله بی طرف، موستقیل دؤولت ائلان ائدیلمیشدی. قوبا خانی روسیه حیمایه‌سینه کئچمه‌سی‌نین اساس شرطی کیمی موستقیل‌لیگی‌نین ساخلانیلماسینی ایره‌لی سوروردو. روسیه حیمایه‌سینه یالنیز موتّفیقلیک شرطلرینده اؤز عکسینی تاپمالی ایدی. قوبا خانی‌نین ائلچیلری ۱۷۷۵-جی ایلین ماییندا هشترخانا، اییونوندا ایسه موسکوایا چاتدیلار.
لاکین روسیه فتحعلی خانین خواهیشینی یئرینه یئتیرمه‌دی. اوچ دفعه موذاکیره‌دن سونرا دؤولت شوراسی قرارا آلدی کی، «فتحعلی خانا موستقیل قالماقلا قونشولارین اوندان قوپاردیغی مولکلرین گئری آلینماسیندا روسیه اونا کؤمک ائده بیلمز.» سبب کیمی ایسه «قوبا خانلیغی اراضیسی‌نین ایرانا عایید اولماسی» گؤستریلیردی. اصلینده ایسه خانین حیمایه‌یه کئچمک شرطلری جنوبی قافقازی بیلاواسیطه اله کئچیرمک ایسته‌ین روسیه‌نی قانئع ائتمیردی. دیگر یاندان بو زامان روسیه‌نین دیقّتینی قیریم، دونای، قارا دنیز، پولشا و دیگر بین‌الخالق مسله‌لر داها چوخ دیقّتینی جلب ائدیردی. ای.پوقاچووون باشچیلیغی ایله کندلی موحاریبه‌سی جوشوب-داشماقدا ایدی.
زندلر و گیلانلا موناسیبت‌لر
دَییشدیرفتحعلی خانین گوجلنمه‌سی مرکزی ایرانا اؤز حاکیمیّتینی یایمیش کریم خان زندی ده ناراحات ائدیردی. ایراندا بئله بیر خبر یاییلمیشدی کی، «قوبا خانی‌نین خواهیشی ایله دربندده بیر نئچه مینلیک روس حربی اوردوسو (۵۰۰ نفر عوضینه) ساخلانیلمیشدیر و اونلار تئزلیکله شاماخی‌یا، اورادان ایسه ایرانا هوجوما کئچه‌جکلر.» بونا گؤره ده ایران حؤکومت دایره‌لری قوبا خانینا رقیب اولان فئوداللارین کؤمگی ایله بیرلشمیش شیمال-شرقی آذربایجانا قارشی قطعی حرکتلره حاضیرلیغا باشلادیلار. بو ایشده اساس رولو کریم خان زندین قوهومو اولان گیلان حاکیمی هدایت خان اویناییردی.
کریم خان زند قوبا خانینی اوّلجه اونا موختلیف هدیه‌لر وئرمک، اونونلا قوهوم اولماق و باشقا اوصوللارلا روسیه‌دن آییرماغا جهد ائتدی.
۱۷۷۵-۱۷۷۶-جی ایللرده انزلیده روس کونسولو اولان گئورگی مارک خاریجی ایشلر کوللئسییاسینا گؤندردیگی مکتوبدا یازیردی کی، "کریم خانین فرمانی ایله رشتلی هدایت خان دربندلی فتحعلی خانی ساتین آلماق اۆچون اونا چوخلو هدیه، پول و مال گؤندریب بیلدیردی کی، وکیل اونونلا قوهوم اولماق ایسته‌ایر،
فتحعلی خانین اؤزو ده روسیه سارایینا یوللادیغی مکتوبلاردا «کریم خانین اونا هدیه‌لر و پول گؤندردیگینی، لاکین وکیلین تکلیفینی قبول ائتمه‌دیگینی» یازیردی. ۱۷۷۵-۱۷۷۶-جی ایللرده قوبالی فتحعلی خان و ایران حاکیمی کریم خان زند آراسیندا ایکی دفعه ائلچی موبادیله‌سی اولموشدور. اوّلجه ایراندان بیر نوماینده گلمیش، سونرا فتحعلی خانین افراسییاب آدلی نوماینده‌سی و داها ایکی قوبالی اونونلا ایرانا گئده‌رک، اورادا دانیشیقلار آپارمیشدیرلار. گئنئرال دئ-مئدئم دربندده اولان واخت اونلار ایران حاکیمی‌نین مکتوبو ایله بیرگه گئری قاییتمیشدی. کریم خانین ایکینجی ائلچیسی‌نین قوبایا گلیشینه جاواب اولاراق فتحعلی خان میر محمد حسین آدلی بیر نفری شیرازا گؤندرمیشدی.
ایرانلا موناسیبتی پیسلشدیرمکدن چکینن فتحعلی خان، کریم خانلا قوهوم اولماق مسله‌سینی گئجیکدیردی. کریم خان و اونون طرفدارلاری فتحعلی خانین نیّتینی آنلاییب خانا تضییق گؤستردیلر. ۱۷۷۶-جی ایلین اییون آییندا هدایت خان ایرانداکی روسیه کونسوللوغونون مأمورو اولان کارپ لاتینسئوی رشته دعوت ائدیب اونا موهوم معلومات وئرمیشدی. ایدیعا ائتمیشدی کی، فتحعلی خان شیرازا گؤندردیگی ائلچیسی واسیطه‌سیله دربندده‌کی روس دؤیوشچولرینی چیخارماق اۆچون کریم خان زنددن بؤیوک قوشون خواهیش ائتمیشدیر.
تئرئک قوشونو یاساوولو کارپ کوزنئتسوو قیزلار کومئنداتی شتئندئره ۱۸/۲۹/فئورال ۱۷۷۶-جی ایل تاریخلی معلوماتیندا یازیردی کی، او انزلی لیمانیندا خیدمت ائدن روسیه‌نین مووقّتی نوماینده‌سی کارپ لاتینسئوین یانینا مکتوب آپارمیش، گیلاندا اولارکن کوزنئتسوو قوشون توپلاندیغینی گؤروب بونون مقصدی ایله ماراقلانمیشدیر. کوزنئتسووا دئییلمیشدیر کی، سالیان نایبی گیلان خانی‌نین آغاسی خانا گؤندردیگی آتلاری و اونلاری موشایت ائدن آداملاری توتدوغو اۆچون هدایت خان سالیانا حمله حاضیرلاییر. سالیان نایبی کوزنئتسوولا صؤحبتینده فتحعلی خانین گؤستریشی ایله هدایت خانین گؤندردیگی آتلاری اله کئچیردیگینی تصدیق ائتمیشدی.
۱۷۷۸.جی ایلین آپرئل آییندا گیلان حاکیمی هدایت خان آغاسی خان و قایتاق اوسمیسی ایله اوّلجه‌دن راضیلاشدیردیغی حربی یوروشه باشلادی. یوروش قوبا خانلیغینا تابئع اولان اراضیلری غارت ائتمک مقصدی داشیییردی. سالیانی توتان و غارت ائدن گیلان قوشونلاری موغانا هوجوما کئچدیلر. اونلار سابیق شاماخی خانی آغاسی ایله بیرلشیب جاواد خانلیغینا دوغرو ایره‌لیله‌دیلر. بوندان خبر توتان فتحعلی خان درحال اونلارا قارشی حرکت ائتمک قرارینا گلدی. جنوبی داغیستان فئوداللاری‌نین تضییقی نتیجه‌سینده او، اؤز سفرینی تاخیره سالدلی. گیلانلیلار جاوادی دا غارت ائدیب، بیر نئچه یوز ساکینی رشته و انزلی‌یه کؤچوردولر.
انزلی‌ده‌کی روس کونسوللوغونون ترجومه‌چیسی وانسلوو هشترخان قوبئرناتورو یاکوْبیه گؤندردیگی ۲۸ آپرئل ۱۷۷۸-جی ایل تاریخلی معلوماتیندا یازیردی کی، «همین ایلین فئورال آییندا گیلانلی هدایت خان موغان چؤلونه داخیل اولوب اوسمی‌یه قیمتلی خزینه‌لر گؤندره‌رک فتحعلی خانا قارشی موباریزه‌ده اوندان یاردیم ایسته‌میشدیر. بونا گؤره ده فتحعلی خان هدایت خانین اونون حیمایه‌سینده اولان موغانلی طالع حسن خانا باسقین ائتمک نیّتیندن خبر توتوب اونا قارشی چیخماق ایسته‌دیکده اوسمی اونا ایشاره وئرمیشدی کی، اگر فتحعلی خان اونون دوستو هدایت خانین دوشمنلرینی مودافیعه ائده‌جکسه، اوسمی دربنده حمله ائده‌جکدیر.» بو سببدن ده فتحعلی خان دربندی ترک ائتمگه جسارت ائتمه‌میش، هدایت خان جاواد قالاسینی آلمیش و غارت ائتمیشدی.
جاواد قالاسی‌نین موحاصیره‌سی آپرئلین ۵-ای (بعضی منبعلرده ۶ آپرئل) گون‌اورتا باشلامیشدی. گیلانلیلار اوّلجه شهره ۷ بومبا آتمیش، سونرا توپلاردان آتش آچمیشدیلار. مودافیعه‌چیلرین قووّه‌سی چوخ آز اولدوغوندان اونلار واهیمه‌یه دوشموش، طالع حسن خانین اوغلو و قارداشی قیلینجلارینی بویونلاریندان آساراق آمان دیلگی ایله هدایت خانین قارشیسینا چیخمیشلار. هدایت خان ایسه طالع حسن خانین اؤزونون اونون دوشرگه‌سینه گلمه‌سینی طلب ائتمیشدی. ائرته‌سی گون جاواد خانی‌نین اؤزو هدایت خانین دوشرگه‌سینه گئتمیش، لاکین هدایت خان اونو حبس ائتدیرمیشدی. هدایت خانین قوشونلاری جاوادا داخیل اولاراق شهری غارت ائتمیشدیلر. بو زامان شهرده ساکینلردن باشقا ۱۵۰ داغیستانلی دؤیوشچو، ۱۵۰۰ نفر آغاسی خانین تبعه‌سی، ۶۰۰ شکیلی و ۳۰۰ قوبالی واردی. هدایت خان داغیستانلی دؤیوشچولرین هر بیرینه خلعت و پول وئره‌رک اونلاری اوسمی‌نین یانینا گؤندرمیشدی. شاماخی خانی جاوادین آلینماسیندا کؤمکلیک گؤستردیگینه گؤره هدایت خان قاچقین شاماخیلیلاری دا سربست بوراخمیشدی. قالان ۹۰۰ نفری، شکیلیلری و قوبالیلاری ایسه رشته گؤندرمک نیّتینده ایدی. هدایت خان جاوادی غارت ائدرکن ائشیتمیشدی کی، «طالع حسن خان گیلانلیلارین هوجومو عرفه‌سینده اؤز املاکینی قاراباغلی ابراهیم خلیل خانین یانینا گؤندرمیشدیر.» هدایت خان مکتوب گؤندره‌رک ابراهیم خلیل خاندان طالع حسن خانین املاکینی طلب ائتمیش، اکز حالدا اونا قارشی یوروش ائده‌جگینی بیان ائتمیشدی. ابراهیم خلیل خان جاواب وئرمیشدی کی، «هدایت خانلا آرالارینداکی دوستلوغا گؤره طالع حسن خانین املاکینی اونا خوشلوقلا وئریر.» ۱۷۷۹-جو ایلده مرکزی ایراندا ۲۰ ایله یاخین حاکیمیّتده اولان کریم خان زند وفات ائتدی. ایراندا حاکیمیّت اوغروندا موباریزه یئنیدن جانلاندی. شاه تاختینا نامیزد اولان آغا محمد خان قاجارین هوجومونا معروض قالان هدایت خان گیلاندان دنیز یولو ایله باکی‌یا، اورادان ایسه کؤمک ایسته‌مک خواهیشی ایله فتحعلی خانین یانینا – قوبایا اوز توتدو. قوبا خانی اونا میرزه بیگ بایاتین باشچیلیغی ایله ۹ مین دؤیوشچو وئریب، رشته گؤندردی. آ.باکیخانووون وئردیگی معلوماتا گؤره، «قوبا دؤیوشچولری رشتی توتوب، هدایت خانی یئنیدن گیلان تاختینا اَیلشدیردیلر.» ایسگندر بیگ حاجینسکی ده، بو معلوماتی دئمک اولار کی، عئینی‌لیکله تصدیق ائدیر. هشترخان قوبئرناتورو ژوکووون ۱۲/۲۳/اپرئل ۱۷۸۲-جی ایل تاریخلی راپورتوندان معلوم اولور کی، «همین ایلین یانوارین ۲-ده گیلانلی هدایت خان قوبالی فتحعلی خانین، اوسمی‌نین، تارکی شامخالی‌نین و دیگر حاکیملری‌نین اونا وئردیگی ۶ مین نفرلیک قوشونلا گیلانا داخیل اولوب یئنیدن بورادا اؤز حاکیمیّتینی برقرار ائتمیشدیر.»
دیگر خانلیقلار ایله موناسیبت‌لر
دَییشدیرفتحعلی خان لنکران حاکیمی قارا خانلا ایتّیفاق یاراتمیش، سونرا ایسه اونو اؤزوندن آسیلی وضعیته سالمیشدی. بو سببدن ده قارا خان فتحعلی خانین یوروشلرینده، او جومله‌دن قاراباغ و گیلان خانلیقلارینا قارشی یوروشلرده ایشتیراک ائتمیشدی. لنکران خانلیغی ایله موناسیبت‌لرین کسکینلشدیگی واختلار دا اولوردو. گئنئرال پ.پوْتیوْمکین ۱۷۸۶-جی ایل اییونون ۲۵-ده قراف آ.ای.وورونسووا یازیردی کی، «حال-حاضیردا فتحعلی خان کور چاییندان جنوبدادیر، او، تالیش خانلاری‌نین قوشونلارینی دارماداغین ائتمیشدیر.»
آغاسی خانی مودافیعه ائدن قاراباغلی ابراهیم خلیل خان فتحعلی خانین بیرلشدیرمه سیاستینه قارشی چیخانلاردان ایدی. چونکی، او قوبالی فتحعلی خان کیمی داغینیق آذربایجان تورپاقلارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه جهد ائدیردی. قاراباغ خانلیغی ایله قوبا خانلیغی آراسیندا توققوشما اولدو. باکیلی ملیک محمد خان بو ایکی خانی باریشدیرماق مقصدی ایله شوشایا گئتدی. لاکین ابراهیم خلیل خان ملیک محمد خانلا دانیشیقلار زامانی غضبلنه‌رک اونو ۱۷۷۹-جو ایلده زیندانا سالدی و ملیک محمد خان شوشادا حبسخانادا قالدی. ۱۷۸۱-جی ایلده ملیک محمد خان نجفه زیارته گئتدی و اورادا دا وفات ائتدی. اونون اون بیر یاشلی اوغلو ۲. میرزه محمد خان تاختا چیخدی. فتحعلی خان ایسه قارداشی اوغلونون قیّومو اولدو.
فتحعلی خانین قاراباغ خانلیغینا قارشی تشکیل ائتدیگی بیر نئچه یوروشو هئچ بیر نتیجه وئرمه‌میشدی. ۱۷۸۰-جی ایلده فتحعلی خان اؤز قوشونلاری ایله قاراباغ خانلیغی‌نین اراضیسینه داخیل اولارکن کارتلی-کاخئتییا چاری ۲. ایراکلی ابراهیم خلیل خانیب یاردیمینا شاهزاده‌لریندن گئورگی و داویدین باشچیلیغین آلتیندا قوشون گؤندردی. شاهزاده داوید همچین فتحعلی خانین قوشونلاری‌نین ترکیبینده اولان داغیستانلی موزدلو دؤیوشچولرله دانیشیب اونلاری قوبا خانی‌نین دوشرگه‌سینی ترک ائتمه‌لرینه نایل اولدو. بونون نتیجه‌سینده باش وئرمیش توققوشمادا قوبا قوشونلاری مغلوب اولدو. ۱۷۸۱-جی ایلین اوّلینده فتحعلی خان ۱۳ مینلیک قوشونلا یئنیدن قاراباغا باسقین ائتدی، کور چایی ساحیلینه قدر ایره‌لیله‌دی. بو زامان بیر چوخ کند غارت اولوندو، خئیلی اهالی و مال-قارا قوبا خانلیغینا کؤچورولدو.
آوار حاکیمی اوممه خانین یانیندا اولموش حاجی میرزه قاراگؤزووون ۱۷۸۳-جو ایلین فئورالیندا سؤیله‌دیگینه گؤره، «۲ آی بوندان اول اورمیه‌لی امامقولو خان تبریزی توتوب نجفقولو خانی و اونون اوغلونو حبس ائتدیرمیشدیر. بوندان سونرا امامقولو خان قوبالی فتحعلی خانا مکتوب یازاراق بیرلشیب ابراهیم خلیل خانا قارشی هوجوما کئچمگی تکلیف ائتمیش، فتحعلی خان بو تکلیفله راضیلاشمیشدیر.» موعاصیرلردن بیری یازیردی کی، «فتحعلی خان قوشونلارین بیر حیصه‌سینی شامخالین، یاخود باشقا بیر نفرین باشچیلیغی ایله گیلانا گؤندرمک، اؤزو ایسه ایمامقولو خان بیرلشیب ابراهیم خلیل خانا قارشی حرکت ائتمک ایسته‌ایر.»
۱۷۸۳.جو ایلین اوّللرینده فتحعلی خان قاراباغا بؤیوک یوروش تشکیل ائتمیشدی. قراف ووینوویچین تاپشیریغی ایله خانین یانینا ائدن ترجومه‌چی مصطفی مرتضی‌علی‌یئو فتحعلی خانی آغدامدا تاپمیشدی. شاماخیلی محمدسعید خان و قارداشی آغاسی خان، شکیلی حاجی عبدالقادر خان، موغانلی طالع حسن خان، تارکو شامخالی مرتضی‌علی، لنکرانلی قارا خان، بویناک حاکیمی بامات، قایتاق حاکیمی‌نین قارداشی اوستارخان، جانقوتای حاکیمی احمد خان، تاولین حاکیمی خازبولات علی‌بیگوو، اندری حاکیمی، فتحعلی خانین دوشرگه‌سینده ایدیلر. مرتضی‌علی‌یئو فتحعلی خانین یانینخا نه قدر قوشون اولدوغونو اؤیرنه بیلمه‌میشدی. لاکین بو قدر چوخ حاکیمین بیر یئره توپلاشماسی خئیلی قووّه جملشدیریلدیگینی گؤستریردی. دئییلنلره گؤره یالنیز موزدلولارین سایی ۱۳ مین نفره چاتیردی. بو قووّته موقاویمت گؤسترمگین ایمکانسیزلیغینی آنلایان قاراباغلی ابراهیم خلیل خان شوشایا سیغینیب ایشین سونونو گؤزله‌ایردی.
قوشونلار شوشا یاخینلیغینداکی کندلری غارت ائتدیلر. ۱۰۰ مین باشا قدر قویون، ۳۰ مین ایری‌بوینوزلو مال-قارا اله کئچیریلمیشدی. اطراف کندلرین ساکینلری کندلری ترک ائدیب شوشایا و دیگر یئرلره اوز توتموشدولار. یولدا موزدلو داغیستانلی دؤیوشچولر اونلارا باسقین ائتمیش، بیر حیصه‌سینی قیرمیشدیلار. خریستیانلارین املاکینی الیندن آلیب اؤزلرینی آزاد بوراخمیشدیلار. ۱۵۰ نفر موسلمانین هر بیری‌نین یئرینه فتحعلی خان پول مبلغی وئره‌رک اونلاری آزادلیغا بوراخماغا نایل اولموشدو.
گولوستان ملیگی آدامین گورجوستانداکی روسیه ائمیساری ی.رئینئقسه وئردیگی معلوماتا گؤره «یالنیز ابراهیم خلیل خانین موتّفیقی ۲. ایراکلی‌نین قوشونلا قوبا قوشونلارینا قارشی چیخماسیندان سونرا فتحعلی خان قاراباغی ترک ائتمیشدی.» ملیگین یازدیغینا گؤره «قوبالیلار چوخلو کندی غارت ائده‌رک ایکی مین نفر موسلمانی و یوز نفر خریستیانی اسیر گؤتورموشدولر. یالنیز خریستیانلارا اوچ میلیون مانات مبلغینده ضرر دَیدیگی ایدیعا اولونوردو.»
جنوبی آذربایجان تاثیرلرینه قارشی موقاویمت
دَییشدیرفتحعلی خان ابراهیم خلیل خانلا موناسیبت‌لری قایدایا سالدیقدان سونرا اردبیل ایالتینه گئتمگه حاضیرلاشیردی. چونکی بو ویلایتین حاکیمی وفات ائتمیشدی. اردبیل خانی ابراهیم خلیل خانین قوهومو اولدوغوندان، قاراباغ خانی فتحعلی خانا قارشی موخالیف مؤوقئع توتوردو. فتحعلی خان داها سونرا گیلانا هوجوم ائدیب هدایت خانی دئویرمک، یئرینه ایسه باشقاسینی تاختا چیخارماق نیّتینده ایدی. فتحعلی خانین هدایت خاندان ناراضیلیغی‌نین باشلیجا سببی بیر مودّت اول آغا محمد خان قاجار گیلانا هوجوم ائدیب هدایت خانی اورادان اوزاقلاشدیردیقدان سونرا فتحعلی خانین یاردیمی ایله یئنیدن حاکیمیّتینی برپا ائتسه ده قوبا دؤیوشچولرینه راضیلاشدیردیلمیش مبلغی وئرمکدن ایمتیناع ائتمه‌سی اولموشدو. هدایت خان دؤیوشچولرین آتلارینی اللریندن آلیب اؤزلرینی بوراخمیشدی.
فتحعلی خان شیمال-غربی آذربایجان تورپاقلارینی – قاراباغ و گنجه خانلیقلارینی، قازاخ، بورچالی و شمشددیل سلطانلیقلارینی دا اؤز دؤولتینه بیرلشدیرمک ایسته‌ایردی. بونون اۆچون ده قاراباغ خانلیغینی، ائلجه ده اونون موتّفیقی ۲. ایراکلی‌نین موقاویمتینی قیرماق نیّتینده ایدی. فتحعلی خان ۲۵ مینه قدر دؤیوشچو توپلامیشدی. حاضیرلانمیش پلانا گؤره اوّلجه عئینی زاماندا هم قاراباغ، هم ده گنجه خانلیقلارینا ضربه ائندیریلمه‌لی ایدی. آنجاق قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین کوماندانلیغی فتحعلی خاندان اؤز نیّتیندن ال چکمگی قطعی صورتده طلب ائتدی و خان مجبوریّت قارشیسیندا گئری چکیلمه‌لی اولدو.
۱۷۸۳.جو ایلین آپرئلین ۶-دا کنیاز ق.پوْتیوْمکین گئنئرال پ.پوْتیوْمکینه گؤستریش وئرمیشدی کی، «اونون کومانداسینا وئریلمیش کوْرپوُسلا دربندی ضبط ائتسین.» مایین ۱۹-دا گئنئرالا یئنی مخفی اوردئر گؤندرن کنیاز همین گؤستریشی یئنیدن تصدیقله‌دی و هم ده فتحعلی خانین اؤزونو توتماغی مصلحت گؤردو. بو مقصدله دیگر خانلارین اونا قارشی غضبیندن ایستیفاده ائتمک، اونلارا ایمکان وئرمک فتحعلی خانا ضربه ووروردو. ق.پوْتیوْمکین هله‌لیک ابراهیم خلیل خانین دئوریلمه‌سی فیکریندن چکینه‌رک اوندان فتحعلی خانا قارشی موباریزه‌ده موتّفیق اولماغی تکلیف ائتدی.
کارتلی-کاخئتییا چارلیغی روسیه حیمایه‌سینی گؤروب، بوتون جنوبی قافقازی اؤزونه تابئع ائتمگی، ایلک نؤوبه‌ده گنجه‌نی توتماغا جان آتیردی. ۲. ایراکلی‌نین نیّتلری قوبالی فتحعلی خانین کسکین موقاویمتینه راست گلدی. او، ۱۷۸۲-جی ایلده ۲. ایراکلی ایله رقابت آپاران سابیق کارتلی چاری آلتی واختانقین نوه‌سی آلئکساندر آمیلاخوارییه اؤز ساراییندا سیغیناجاق وئردی. فتحعلی خان آلئکساندرا گورجو تاختینا یییه‌لنمکده کؤمک ائده‌جگینه سؤز وئردی. بوندان خبر توتان قافقاز خطینده‌کی روس قوشونلاری‌نین کومانداسی پ.س. پوْتیوْمکین ۱۷۸۳-جو ایلین پاییزیندا کیفایت قدر گوجلو حربی دسته تشکیل ائتمگه باشلادی. بیر دسته سولاک چایی‌نین ساحیلینده، کئچمیش سویاتوی کرئست قالاسی‌نین یانینا، باشقا بیری تئرئکین ساحیلینده داریال دره‌سی‌نین گیره‌جگینده دایانمالی ایدی. اگر فتحعلی خان و کنیاز آلئکساندر اؤز نیتلرینی حیاتا کئچیرمگه باشلایاجاقدیلارسا، بو دسته‌لری‌نین بیرینجیسی دربنده دوغرو، دیگری ایسه گورجوستانا ایره‌لیله‌مه‌لی ایدی.
۱۷۸۳.جو ایلده قیریم روسیه‌یه ایلحاق ائدیلدی. همین ایلین یاییندا کاخئتی-کارتلی چارلیغی‌نین روسیه حیمایه‌سینه قبول ائدیلمه‌سی باره‌ده فرمان وئریلدی. ۱۷۸۳-جو ایلین نویابریندا تیفلیسسه روس قوشونلاری داخیل اولدو. مای آییندا روسلار شیمالی قافقازدان گورجوستانا گئدن یولو دوزلتمگه باشلادیلار. ۱۷۸۴-جو ایلین یازیندا بو یولون باشلانغیجیندا ولادیقافقاز رمزی آدی وئریلن قالا اینشا ائدیلدی. بو جور عکس تدبیرلر فتحعلی خانی ۲. ایراکلی‌یه قارشی چیخیش ائتمکدن چکیندیردی. فتحعلی خان پ.س.پوْتیوْمکی‌نین طلبیله آلئکساندری روس کوماندانلیغینا تسلیم ائتدی.روس حؤکومتی‌نین گیزلی نیّتلریندن خبرسیز فتحعلی خان جنوبا یوروشه جیدی حاضیرلاشیردی. اوّلجه او، اؤز دوشمنلرینی تهلوکه‌سیزلشدیرمک قرارینا گلدی. بونا گؤره ده ۱۷۸۴-جو ایلده فتحعلی خان آغاسی خانا کؤمکلیک گؤسترن قاراباغلی ابراهیم خلیل خانا قارشی یئنی یوروش ائتدی. آغدام و قاراباغین دئمک اولار کی، بوتون دوزن حیصه‌سینی اله کئچیردی. شکیلی حاجی عبدالقادر خان دا بو یوروشده ایشتیراک ائدیردی. ابراهیم خلیل خان یانیندا اولان حسین خانین اوغلو محمدحسن آغانی جارا گؤندردی. سونونجو اورادان جارلیلارین کؤمگیله یوروشدن قاییدان عبدالقادر خان حمله ائتدی و مغلوببیته اوغرادی. حاجی عبدالقادر خان آغاسی خانین یانینا الوند آدلی یئره اوز توتدو. محمدحسن خانین طلبیله آغاسی خان عبدالقادری اونا وئردی. عبدالقادر اؤز یئددی اوغلو ایله بیرلیکده قتله یئتیریلدی. اونون اؤلومو بعضی منبعلرده ۱۷۸۳-جو ایل اولاراق دا گؤستریلیر.
فتحعلی خانین نظرلری جنوبی آذربایجاندا ایلک نؤوبه‌ده موهوم حربی-استراتئژی اهمیّته مالیک اردبیل خانلیغینا یؤنلمیشدی. اردبیل شهری اؤلکه‌نین جنوبوندا بؤیوکلوگونه گؤره تبریزدن سونرا ایکینجی بؤیوک شهر ایدی. فتحعلی خان اردبیل خانلیغینی و دیگر جنوب خانلیقلارینی تابئع ائتمکله کیفایتلنمک نیّتینده دئییلدی. اونون داها اوزاق‌گؤرن پلانلاری وار ایدی. او، روسیه ایله ایتّیفاقدا شاهزاده عباس میرزه‌نی شاه تاختینا چیخارماق ایسته‌ایردی. قوبا حاکیمی هر واسیطه ایله نامیزه‌دین شاه ۲. تهماسیبین اوغلو اولدوغونو ثوبوت ائتمک ایسته‌ایردی. ایصفاهان، قزوین و نجفین عالی روحانیلری عباس میرزه‌نی تانیدیقلارینی و اونا تابئع اولاجاقلارینی تصدیق ائدن سنده ایمضا آتیب، مؤهورلرینی باسمیشدیلار.
روس حاکیمیّت دایره‌لری عباس میرزه‌نین تاخت-تاجا ایدیعاسی‌نین اساسلیلیغینا شوبهه ایله یاناشسالار دا اوزون مودّت بونو بیلدیرمیر، فتحعلی خانین پلانینا موناسیبت‌لرینی آچیقلامیردیلار. جنوبدا ایسه حادیثه‌لر سورعتله اینکیشاف ائدیردی. رقیبلرینی قاباقلاییب اونلارا اؤز قووّه‌لرینی بیرلشدیرمگه ایمکان وئرمه‌مک اۆچون فتحعلی خان روس حؤکومتی ایله دانیشیقلارین نتیجه‌لرینی گؤزله‌مه‌یه‌رک جنوبا یوروش تشکیل ائتدی. ۱۷۸۴-جو ایلین مای آییندا او، واسساللاری‌نین و موتّفیقلری‌نین قوشونلاری ایله بیرلیکده حرکت ائدیب اردبیلی، سونرا دا مئشکینی آلدی. قوشونلارین اؤن دسته‌لری جنوبا حرکتی داوام ائتدیردیلر.
فتحعلی خانین ائلچیسی‌نین پوْتیوْمکینه مکتوبو. بورادا ۲. ایراکلی‌نین آذربایجان خانلیقلاری‌نین ایشینه قاریشماماسی طلب ائدیلیر.
فتحعلی خانین جنوبا یوروشو ایرانداکی شاهلیغا ایدیعاچیلاری، ائلجه ده جنوبی قافقازین و داغیستانین بیر سیرا فئودال حاکیملرینی ناراحات ائتدی. قاراقایتاق اوسمیسی، آوار خانی و جنوبی داغیستانین بعضی حاکیملری دربند و قوبایا ضربه ائندیرمگه حاضیرلاشماغا باشلادیلار. قاراباغلی ابراهیم خلیل خان و اردبیلدن کؤچورولموش نظرعلی خان دا اؤز قوشونلارینی توپلاییب اردبیل ایستیقامتینده هوجوما کئچدیلر. خویلو احمد خان دا اونلارا یاردیم مقصدی ایله ۳ مین نفرلیک دسته گؤندرمیشدی.
۲. ایراکلی ده یوروشو آچیق دوشمن موناسیبتینی گؤستریب روس حؤکومتینی ایناندیرماغا چالیشاراق ایدیعا ائتدی کی، «فتحعلی خان آخالسیخلی سلیمان پاشا ایله علاقه دار حرکت ائدیر.» بونونلا روسیه بو یوروشو منفی موناسیبت بسله‌مگه باشلادی. فتحعلی خانین نایلیتلری ۲. یئکاتئرینانین سیاسی نیّتلرینه اویغون گلمیردی. او، جنوبی قافقاز و داغیستاندا گوجلنن فتحعلی خانین داها دا گوجلنمه‌سینی ایستمیردی. بونا گؤره ده کنیاز ق.آ. پوْتیوْمکین ۱۷۸۵-جی ایلین فئورالیندا فتحعلی خاندان جنوبی آذربایجانی ترک ائتمه‌سینی طلب ائتدی. بو حرکتلر فتحعلی خانی باشلادیغی یوروشو دایاندیریب گئری قاییتماغا مجبور ائتدی.
حادیثه لر اسناسیندا فتحعلی خان اؤز کئچمیش رقیبی قاراباغلی ابراهیم خلیل خاندان کؤمک آلدی.خانلیغا صاحیب اولماق اۆچون ابراهیم خلیل خانلا موباریزه آپاران اونون قارداشی مهرعلی بیگ فتحعلی خانین یانیندا ایدی.او، ۱۷۸۵-جی ایلده باکیدان فتحعلی خانین دوشرگه‌سینه گئدرکن آغاسی خانین اوغلو احمد بیگ طرفیندن اؤلدورولدو. فتحعلی خان اونون جنازه‌سینی بؤیوک حؤرمتله قاراباغا گؤندردی. بو حادیثه‌دن سونرا قوبا-قاراباغ خانلیقلاری‌نین عداوتی سونا یئتدی. قاراباغ خانلیغی‌نین حربی قووّه‌لری فتحعلی خانین ایختییارینا وئریلدی. اؤزونون قاراباغ طرفیندن تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائدن فتحعلی خان آغاسی خانین اوزرینه یئریدی. محمدحسن خان تله‌سیک شکی‌یه چکیلدی. آغاسی خان فتحعلی خانا تسلیم اولدو و قوبایا سورگون ائدیلدی. فتحعلی خان شکی خانلیغی‌نین اراضیسینه داخیل اولدو. موقاویمتین ایمکانسیزلیغینی گؤرن محمدحسن خان باریشیق ایسته‌دی و اؤز باجی‌سی ایله فتحعلی خانی ائولندیردی. بوندان سونرا فتحعلی خان دا اؤز نؤوبه‌سینده باجی‌سی پِیکر خانیمی محمدحسن خانا اره وئردی. عئینی زاماندا محمدحسن خان کئچمیش شاماخی خانلاری‌نین عاییله عوضولرینی فتحعلی خانا وئرمگه مجبور اولدو.
عئینی زاماندا محمدحسن خان کئچمیش شاماخی خانلاری‌نین عاییله عوضولرینی فتحعلی خانا وئرمگه مجبور اولدو.
بو حادیثه‌دن بیر مودّت سونرا گنجه‌لی جاواد خان دا فتحعلی خاندان آسیلیلیغی قبول ائتدی. اوغورلاردان روحلانان فتحعلی خان یئنیدن جنوبی آذربایجانا اؤز تاثیرینی یایماق فیکرینه دوشدو. کنیاز ق. پوْتیوْمکین ۱۰/۲۱ دئکابر ۱۷۸۶-جی ایل تاریخینده کرئمئنچوقدان ۲. یئکاتئرینایا یازیردی کی، «گئنئرال پ.س.پوْتیوْمکین منه یازیر کی، آذربایجان خانلاری و خوصوصن داغیستان حاکیملری فتحعلی جانین ال‌آلتیسی اولان عباس میرزه‌نین شاه سئچیلمه‌سینه مانع اولاجاقلار.» بو دؤورده عباس میرزه باکیدا فتحعلی خانین نظارتی آلتیندا ایدی.
گئنئرال پ.س. پوْتیوْمکین کنیاز ق.آ.پوْتیوْمکینه ۶ دئکابر (۲۵ نویابر یوُلی تقویمی) ۱۷۸۶-جی ایل تاریخلی راپورتوندا یازیردی کی، «آلینان خبرلره گؤره فتحعلی خانلا آوار خانی آراسیندا موحاریبه باشلاییر. بو خبردر آیدین اولور کی، قاراباغلی ابراهیم خلیل خان دا قوهومو آوار خانی‌نین طرفیندن چیخیش ائده‌جکدیر.» فتحعلی خانین اله کئچیردیگی مکتوبدان معلوم اولور کی، «ابراهیم خلیل خان آوار خانینا کؤمک ائده‌جگینی وعد ائتمیشدیر.» فتحعلی خان آذربایجانی بیرلشدیرمک سیاستینده روسیه‌نین دستگینی قازانماق، یاخود اونو بی‌طرفلشدیرمک ایسته‌ایردی.
پ.س.پوْتیوْمکین ائ.پوْتیوْمکینه گؤندردیگی ۲۰ یانوار ۱۷۸۷-جی ایل تاریخلی راپورتوندا یازیردی کی، «فتحعلی خانین نوماینده‌سی حاجی ابراهیمی گئری‌یه – سالیانا یولا سالمیشدیر. حاجی ابراهیمله دانیشیغیندان معلوم اولموشدور کی، فتحعلی خان دئیه‌سن شامخال و آوار خانی ایله عئینی‌لشدیریلمه‌مک، گورجو چاری ایراکلی‌یه وئریلمیش ائهئقوقلار اساسیندا روسیه حیمایه‌سینه داخیل اولماق ایسته‌ایر.» ۱۷۸۷-جی ایلین اییونوندا گؤندردیگی راپورتوندا گئنئرال پوْتیوْمکین یازیردی کی، «فتحعلی خان اؤز مأمورو میرزه صادیغی ایمپئراتریچه‌نین حیمایه‌سینه قبول اولونماسی باره‌ده عریضه ایله گؤندرمیشدیر. او، همچین کنیاز پوْتیوْمکی‌نین آدینا مکتوب گؤندرمیشدی.» فتحعلی خان ۲. یئکاتئرینایا مکتوبوندا یازیردی کی، «اؤز تبعه‌لریمله بیرلیکده حیمایه‌یه قبول اولونمامی خواهیش ائدیر، نئجه کی، گورجو چاری ایراکلی اؤز تبعه‌لری ایله بیرلیکده قبول اولونوب.»
سرکرلر خاندانی، شکی خانلیغی و کارتلی-کاخئتییا ایله موباریزه‌لر
دَییشدیرمحمدسعید خان اونون دا آغاسی خان کیمی سورگون اولونا بیله‌جگیندن چکینیب خلوتی سورعتده فتحعلی خانا قارشی موباریزه‌یه حاضیرلاشماغا باشلادی. بوندان خبر توتان فتحعلی خان آغاسی خان قوبادان قوناق‌کنده کؤچوروب ائله تصوّور یاراداراق ایدیعا ائتدی کی، اونو شاماخی خانلیغی‌نین تاختینا اوتورتماق فیکرینده‌دیر. فتحعلی خانا قارشی آچیق چیخیش ائتمکده اوردوسونو تاماملامایان محمدسعید خان کاساینه، اورادان شکی خانلیغینا – قبله‌یه قاچدی. محمدسعید خانین اوغلو محمدرضا بیگ ایسه فتحعلی خانین یانینا گله‌رک ایطاعتینی بیلدیرزی. فتحعلی خان اونو نومینال شاماخی خانی تعیین ائتدی. بو حادیثه‌دن بیر مودّت اوّل فتحعلی خان آغاسی خانی احمد و محمد آدلی ایکی اوغلو ایله بیرلیکده باکی‌یا گؤندرمیشدی.
فتحعلی خان شکیلی محمدحسن خاندان محمدسعید خانی و اوغلانلارینی وئرمگی طلب ائتدی. وضعیتی‌نین چیخیلماز اولدوغونو گؤرن محمدسعید خان اؤزو فتحعلی خانین یانینا گلدی. فتحعلی خان اونو و اوغلانلاری محمود و ایسگندر بیگلری سالیانا گؤندردی. محمدسعید خانین دیگر ایکی اوغلو عسگر و قاسیم بیگلر، هابئله آغاسی خانین اوغلو وضعیتی بئله گؤروب قاراباغا اوز توتدولار. لاکین ارش سلطانی شهاب‌الدین شکیلی محمدحسن خانین گؤستریشی ایله اونلاری ارشه چاغیریب حبس ائتدی. محمدحسن خان اونلاری زنجیرله‌ایب فتحعلی خانین یانینا گؤندردی. گؤی‌چایین ساحیلینده سرکرلر عاییلهسی طرفدارلاریندان بیری ایدیعا ائدیردی کی، فتحعلی خان شکی تاجیرلری‌نین غارت و حبس ائتمیش، قوشونلا شکی‌نین اوزرینه گئدیر. دوستاقلاری موشاییعت ائدن حاجی سید بیگ بو ایدیعایا اینانیب فتحعلی خانین نوماینده‌سی محمدکریم بیگی زنجیرله‌ایب اؤزو شکی‌یه قاییتدی. سرکرلر عاییله‌سی‌نین آزادلیغا چیخمیش عوضولری جارا، اورادان دا آواریستانا گئدیب نوُتسال خانین قارداشی اوغلو اوممه خانی شیروانا گتیردیلر. اوممه خان آغسودا اولان فتحعلی خانا هوجوم ائتدی و ۹ آی اونو موحاصیره‌ده. فتحعلی خان اونونلا دانیشیقلارا گیرمه‌لی اولدو و نوُتسال خانین اؤز قیزی پریجاهان خانیمی اوممه‌یه وئرمگه راضی اولدو. بونونلا سالیان دا وئریله‌جکدی. اوممه خان آواریستانا قاییتدی. عسگر، قاسم و مصطفی ایسه قاراباغدان آخالکالاکا کئچدیلر، اورادان دا تورکیه‌یه گئتدیلر.
فتحعلی خان آلئ-سرکر دودمانی‌نین اوزاقلارا چکیلمیش بو عوضولری‌نین اونون ایشلرینه بیر داها مانع اولا بیلمه‌یه‌جگینه امین اولماسینا باخمایاراق، همین دودمانین حبسده اولان باشقا عوضولری‌نین بئله بیر وضعیت قویوب اوزاق سفره چیخماغا جورأت ائتمیردی. اگر بورادا اولمایارکن، اونلاردان بیری زینداندان قاچماغا مووفّق اولاردیسا، چوخلو طرفدارلاری اولان و هله ده هر شئیین خالقی‌نین خاطیرینده قالدیغی شاماخی خانلیغینا گله‌رک عومومی عوصیان قالدیرا بیلردی. بو ایسه قوبا خانینا تاثیر ائده بیلردی. الده ائتدیگی تورپاقلاردان علاوه اؤز آتا-بابا مولکو ده الیندن چیخا بیلردی. بو ایش همچین خانلیق تاختینا چیخدیغیندان ایگیرمی ایل سونرا ایجراسینا باشلادیغی تدبیرلری پوزا بیلردی. شاماخینی فتح ائتمک ایسه بو تدبیرلر اوغروندا آتیلان ایلک و ان موهوم آددیم ایدی. سالیاندا محمدسعید خان ایکی اوغلو ایله بیرلیکده، باکیدا آغاسی خان اوغلانلاری ایله بیرلیکده، قوبادا ایسه محمدرضا خان قتله یئتیریلدیلر. سرکرلر عاییله‌سی‌نین داها اوچ عوضوو کور ائدیلدی.
فتحعلی خانین سرکرلر عاییله‌سی‌نین عوضولرینی یوخ ائتمه‌سی شاماخیدا بؤیوک غضب دوغوردو. بوندان ایستیفاده ائدن محمدحسن خان او واختلاردا آغسودا اولان فتحعلی خانا هوجوم ائتدی. اوّلجه اوستونلوک شکیلیلرین طرفینده ایدی و اونلار شهری اله کئچیریردیلر. لاکین فتحعلی خان قوبالیلار و دربندلیلرله بیرلیکده اونلارین اوزرینه آتیلدی. آردینجا داغیستانلیلار محمد شامخالین اوغلو مهدی بیگین باشچیلیغی ایله شکیلیلرین قارشیسینی آلدیلار.
شامخال محمدین اوغلو مهدی بیگی اؤز کؤمگینه چاغیرمیش فتحعلی خان دوشمنی سرحدده قارشیلاماغا فورصت تاپماییب، اونونلا کؤهنه شاماخی‌نین یاخینلیغیندا اوز-اوزه گلدی. اوزون سورن شیدّتلی موحاریبه باشلاندی. بو موحاریبه ده شکی قوشونو هر یئرده اوستون گلیردی. غلبه محمدحسن خانین طرفینده ایدی. اونون قوشونون بیر حیصه‌سی شاماخی‌یا داخیل اولموشدو. قوبا پیاداسی دوشمنین هوجومو تضییقی قارشیسیندا دئمک اولار کی، تک قالمیشدی و او دا اوزون مودّت دؤزه بیلمه‌دی.
فتحعلی خانین موتّفیقی مهدی بیگ شکی خانی ایله گیزلیجه دانیشیقلار آپارمیش و بونا گؤره ده دؤیوشده ایشتیراک ائتمیشدی. بونو گؤرن قوبا قوشون باشچیلاریندان بیری گئری چکیلمکده اولان اؤز پیاداسینی داغیستانلیلارین مؤحکملندیریلمیش سنگرلرینه طرف چکمیش و بونونلا دا شکیلیلرین بو سنگرلره یاخینلاشماسینا نایل اولموشدو. بو واختا قدر موحاریبه‌نین ایشتیراکچیسی اولان شامخال قوشونو، قوبالیلاری تعقیب ائدن دوشمنین اونلارین سنگرلرینه یاخینلاشدیغینی گؤردوکده، یاخین مسافه‌دن هوجوما کئچمه‌لی اولدو. دوشمن چوخلو تلفات وئره‌رک، قاچماغا باشلادی. قوبا خانی فورصتدن ایستیفاده ائدیب دؤیوشون گئدیشینی اؤز خئیرینه دَییشدی. مغلوب اولموش محمدحسن خانین عسگرلری‌نین خئیلی حیصه‌سی اؤلدورولموش، یارالانمیش و اسیر دوشموشدو. خانین اؤزو ایسه، قاچاراق اؤزونو قورتارمیش و یالنیز ایکی قولو ایله مولکونه گئری دؤنه بیلمیشدی. دوشمنی تعقیب ائدن فتحعلی خان شکی خانلیغی‌نین اراضیسینه داخیل اولدو. لاکین اؤز با جی‌سی – محمدحسن خانین حیات یولداشی‌نین مصلحتی ایله شکی خانی ایله باریشدی.
بو دؤیوش باره‌ده روس منبعلرینده ده معلوماتلار وئریرلر. گئنئرال پ.پوْتیوْمکین کنیاز ق.پوْتیوْمکین ۱/۱۲/ییون ۱۷۸۷-جی ایل تاریخلی راپورتوندا یازیردی کی، «بیر مودّت اوّل جانقوتای حاکیمی علی سلطان و شکیلی محمدحسن خان فتحعلی خانا قارشی هوجوما کئچمیشلر. اوّللر اونلار فتحعلی خانی سیخیشدیرماغا مووفّق اولموشلار. لاکین فتحعلی خان حیله ایشلده‌رک نینکی تهلوکه‌دن خیلاص اولموش، هم ده دوشمنلری اوزرینده تام غلبه قازانمیشدیر. شکیلی محمدحسن خان و جانقوتایلی علی سلطان دؤیوشده ۱۳۰۰ نفر ایتیرمیش، ۲۴۰۰ نفر، او جومله‌دن علی سلطانین اؤزو اسیر گؤتورولموشدور. شکی خانی قاچماقلا جانینی قورتارا بیلمیشدیر. بوندان سونرا فتحعلی خان شامخالا ۱۰۰ مین مانات وئریب اونو و موزدلولاری ائوه بوراخمیشدیر.» پوْتیوْمکی‌نین یازدیغینا گؤره «بو دؤیوشدن سونرا شاماخی‌یا گیرن فتحعلی خان سرکرلر خاندانی‌نین بوتون عوضولرینی محو ائتمیش، شاماخی اصیلزاده‌لرینی دربنده کؤچورموش، قالان ساکینلرین اوزرینه ایسه باج قویموشدور.»
روسیه‌نین موقاویمتی اوزوندن ۲. ایراکلی‌یه قارشی یوروشه باشلایا بیلمه‌ین فتحعلی خان مانئور ائتدی. فتحعلی خان گورجو چارینی گؤروشه دعوت ائتدی و اونا جنوبی آذربایجانا و ایرانا بیرگه یوروش ائتمگی تکلیف ائتدی. او، ۲. ایراکلی ایله شمکیر چایی‌نین سول ساحیلینده گؤروشدو. گؤروشده چارین ضبط ائتدیگی کئچمیش شمشددیل سلطانلیغی اراضیسی‌نین گنجه خانینا قایتاریلماسی باره‌ده راضیلیق الده ائدیلدی. طرفلر قرارا آلدیلار کی، «گورجوستان چاری جنوبی قافقازدا آساییشی قوروسون (یعنی بو رئگیون اونون نظارتینه وئریلیر)، فتحعلی خان ایسه گلن ایل جنوبی آذربایجانا حرکت ائتسین.»
ایراکلی ایله گؤروش زامانی فتحعلی خان قفیل خسته‌لندی. شاماخی‌یا قاییدان زامان خسته‌لیگی شیدّتلندی. خان تله‌سیک باکی‌یا با جی سی خدیجه بیکه‌نین یانینا گلدی. فتحعلی خانین ۲. ایراکلی طرفیندن زهرلندیگینی ده گومان ائدیلیر. او، بورادا ۱۷۸۹-جو ایلین مارتین ۲۲-ده وفات ائتدی. باکیدا بی بی هئیبت مسجیدی‌نین حَیَطینده دفن اولونموشدور. ۲۰. عصرین ۳۰-جو ایللرینده بو مسجید پارتلادیلدیغی اۆچون فتحعلی خانین باش داشی اورادان چیخاریلیب آذربایجان مئا تاریخ موزه‌سینه وئریلمیشدیر و حال-حاضیردا اورادا ساخلانیلماقدادیر.
ای.حاجینسکی یازیر کی، «فتحعلی خان چوخدان بری ایجراسینا چالیشدیغی پلانلاری خیالیندا قوروب-حاضیرلادیغی بیر زاماندا طالع ایشی دَییشدی. او، بو گؤروشده خسته‌لندی. شاماخی‌یا قاییدان زامان خسته‌لیگی تدریجاً شیدّتلندی. بو شهرده نه قدر داوا-درمان ائتدیلرسه هئچ بیر فایدا وئرمه‌دی. خسته‌لیگی‌نین گونو-گوندن آرتدیغینی گؤرن و اجلی‌نین چاتدیغینی حیس ائدن فتحعلی خان تله‌سیک باکی‌یا، صادیق دوستو – با جی سی‌نین [خدیجه بیکه] یانینا گئتدی. او، بورادا ۱۷۸۹-جو ایلده حیاتینی باشا چاتیردی.»
شیخ علی خان (۱۷۹۱–۱۸۰۶)
دَییشدیرتاختا چیخیشی و خان تعیین ائدیلمه‌سی
دَییشدیر۱۷۸۹.جو ایلده قوبا خانی فتحعلی خانین وفاتیندان سونرا بؤیوک اوغلو احمد خانلیق تاختینا اَیلشدی. فتحعلی خانین حاکیمیّتی‌نین سون ایللرینده قوبا خانلیغی ایله موناسیبتی یاخشیلاشمیش شکی خانلیغی ایله ایختیلاف یئنیدن گوجلندی و محمدحسن خان احمد خانا قارشی چیخدی. احمد خانا قارشی تک‌باشینا موباریزه آپارماغین چتینلیگینی آنلایان شکی خانی بو ایشده شاماخیلیلاردان ایستیفاده ائتمگی قرارا آلدی.
کئچمیش شاماخی خانی محمدسعیدین اوغلانلاری عسگر بیگ و قاسیم بیگ، آغاسی خانین اوغلو مصطفی بیگ فتحعلی خانین اؤلومونو ائشیده‌رک گئری قاییتدیلار، اوّلجه قاراباغا، سونرا ایسه شاماخی‌یا گلدیلر. شکیلی محمدحسن خان اونلاری سیلاحلاندیردی، یئنی شاماخی‌نین حاکیمی اولموش حاجی محمد علی خانین اوغلو مناف بیگی ده اؤز دسته‌سینه قوشوب، شاماخی‌یا هوجوم ائتدی. احمد خان اونلارین قارشیسینی آلماق ایقتیداریندا اولمادیغینی گؤروب قوبایا چکیلدی. محمدحسن خان شاماخیدا سرکرلرین حاکیمیّتینی برپا ائتدی. آغسونون ایداره‌سی ایسه مناف بیگه وئریلدی. بیر مودّت سونرا، سرکرلر آغسونو آلدیلار و مناف بیگ اؤلدورولدو. محمدسعید خانین اوغلو عسگر شاماخی خانی ائلان اولوندو. آغاسی خانین اوغلو مصطفی بیگ ایسه الوندده کوتئو آدلی یئرده مؤحکملندی.
۱۷۹۱.جی ایلده احمد خانلا باکیلی ایکی میرزه محمد خان آراسیندا ناراضیلیق یاراندی. احمد خانا باج وئرمگی وعد ائدن محمدقولو آغانین تحریکی ایله احمد خان سالیانا گؤندرمک آدی ایله باکی‌یا بیر قدر قوشون یوللادی. محمدقولو آغا باکی‌یا گلدی و قیسا ووروشمادان سونرا حاکیمیّتی اله آلدی. دئوریلمیش ۲. میرزه محمد خان قوبایا گؤندریلدی. لاکین باکیدا حاکیمیّتی اله آلان محمدقولو خان احمد خانا خراج وئرمکدن ایمتیناع ائتدی. احمد خان پئشمان اولوب یئنیدن ۲. میرزه محمد خانی حاکیمیّته گتیرمک ایسته‌سه ده، بونا نایل اولا بیلمه‌دی. مناف خانین قتلینه گؤره سرکرلره غضبلنن شکیلی محمدحسن خان احمد خانلا صولح باغلادی و شاماخینی گئری قایتارماقدا اونا کؤمک ائده‌جگینی وعد ائیدی. احمد خان و محمدحسن خان آغسویا یاخینلاشیب شهری موحاصیره‌یه آلدیلار، عسگر خان محمدحسن خانین قوشونوندا اولان موزدلو داغیستانلی دؤیوشچولره ۵۰۰۰ تومن گؤندریب اونلارین شهر اطرافیندان گئتمه‌لرینه نایل اولدو. مووفّقیّت قازانماغا اینامی قالمایان احمد خان و محمدحسن خان آغسو اطرافینی ترک ائتدیلر.
بو حادیثه لردن بیر مودّت سونرا احمد خان قوبادا وفات ائتدی. اونون سالیان نایبی اولان ۱۳ یاشلی قارداشی شیخ علی قوبایا گلیب خان تاختینا یییه‌لندی و اؤز یئرینه یئددی یاشلی قارداشی حسن آغانی تعیین ائتدی.
چار روسیه‌سی و قاجار ایرانی ایله موناسیبت‌لر
دَییشدیر۱۷۹۱.جی ایله کیمی آغا محمد خان آذربایجانین جنوب خانلیقلارینی دا اؤزوندن آسیلی حالا سالا بیلدی. بوندان سونرا ایسه جنوبی قافقازدا مؤحکمکنمک قرارینا گلدی. لاکین بو ایشده او، روسیه‌نین جیدی موقاویمتینه راست گلدی. عثمانلی دؤولتی ایله نؤوبتی موشاویره‌نی مووفّقیّتله بیتیردیکدن سونرا، ۱۷۹۲-جی ایلدن روسیه آذربایجان خانلیقلارینی اؤزونه تابئع ائتمک خطینی قطعیتله حیاتا کئچیرمگه باشلاییر. ۲. یئکاتئرینا ۱۷۹۳-جو ایلین آپرئلینده قافقاز خطی‌نین کوماندانی گئنئرال قوُدوْویچ‌ه گؤندردیگی سرانجامدا خزریانی بؤلگه‌لری روسیه‌نین حاکیمیّتی آلتینا آلماغی، بونا مانع اولماق ایسته‌ین خانلاری ایسه حربی قووّه ایله محو ائتمگی امر ائدیردی.
بئله‌لیکله، شیمالدان و جنوبدان ایکی بؤیوک دؤولت – روسیه و قاجار دؤولتی خانلارین موستقیل‌لیگینی اللریندن آلماق ایسته‌ایردی. روسیه ایله موحاریبه‌ده بؤیوک ایتکیلره معروض قالان عثمانلی دؤولتی خانلیقلارین ایشلرینه فعّال قاریشا بیلمیردی و یالنیز بعضی خانلارا، ایلک نؤوبه‌ده قاراباغلی ابراهیم خلیل خانلا علاقه ساخلایاراق، اونون آغا محمد خان قاجارا قارشی نیّتینی مودافیعه ائدیردی. بئله بیر شراییطده آرتیق ۱۷۹۳-جو ایلده شیخ علی خان، اؤز سفیری میرزه حسنی قافقاز خطینده‌کی روس قوشونلاری‌نین کوماندانی گئنئرال قوُدوْویچ‌ین یانینا گؤندردیگی و ائلچی اؤخ خانی آدیندان روسیه‌یه صداقت آندی ایچدی. بو باره‌ده قوُدوْویچ‌ین راپورتو ۱۷۹۳-جو ایل آوقوستون ۱۱-ده اوخودو.
لاکین قوُدوْویچ دربنده بیر ظابیط گؤندریب شیخ علی خانین اؤزونون تبعه‌لیک شرطلرینی ایمضالاماسینی خواهیش ائتدیکده، خان بوندان ایمتیناع ائتدی. او، یالنیز آغا محمد خان قاجارین سرکرده‌سی سلیمان خانین قوشونلا یاخینلاشماسیندان چکینیب روسیه ایمپراتورلوغونون حیمایه‌سینی ایسته‌دیگینی بیلدیرمیش، سونرا ایسه تهلوکه یاتدیغیندان فیکریندن داشینمیشدی. قاجارین آذربایجان خانلیقلارینا هوجومو عرفه‌سینده آذربایجاندا چوخ مورکّب سیاسی وضعیت مؤوجود ایدی.
شیمالی آذربایجان خانلاری‌نین آغا محمد خان قاجارلا بیرلشمه‌سی خانلارین سیاسی مقصدینی عکس ائتدیریردی. جاواد خان کارتلی-کاخئتییا چاری ۲. ایراکلی‌نین و قاراباغلی ابراهیم خلیل ایتّیفاقیندان ائحتیاط ائدیردی. بو ایتّیفاق گنجه خانلیغی اۆچون تهلوکه‌لی ایدی. ابراهیم خلیل خانلا ۲. ایراکلی آراسیندا گنجه خانلیغی‌نین پایتاختی گنجه شهرینی بؤلوشدورمک باره‌ده راضیلیق مؤوجود وضعیتده ایدی. روسیه‌نین تضییقینی حیسّ ائدن قوبالی شیخ علی خان آغا محمد خان قاجارلا یاخینلاشماسی‌نین اساس سببی او ایدی کی، آغا محمد خان بوتون شیروانین ایداره‌سینی اونا وئرمگی وعد ائدیردی.
تورکیه ایله ۱۷۸۷-۱۷۹۲-جی ایللر موحاریبه سی باشا چاتدیقدان سونرا روسیه داها چوخ آذربایجانا نظر سالدی. قافقازداکی سیاسی خط کونکرئتلشدیریلدی. قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین باش کوماندانی قوُدوْویچ‌ین آدینا وئریلن ایمپئراتریچه‌نین ۱۷۹۲-جی ایل ۸ مای تاریخلی بویوروسوندا روسیه‌یه خئییرخاهلیقلا یاناشان بوتون خانلارین اونون عالی حاکیمیّتینه قبول اولوناجاقلاری باره‌ده اونلارین راحات اولوناجاقلاری گؤستریشی وئریلیردی. ۱۷۹۳-جو ایل آپرئل بویوروسوندا ایسه آچیق-آشکار بیلدیردی کی، «خزر دنیزینده‌کی روس ائسکادراسینا دوشمنلرله دوشمنجه‌سینه رفتار ائتمک ایجازه‌سی وئریلیر.»
باکی حاکیمی محمدقولو خان وفات ائتدیکدن سونرا قوبالی شیخ علی خان مقامدان ایستیفاده ائدیب اؤز آدامی میرزه محمدی باکی تاختینا چیخارمیشدی. لاکین باکی ساکینلری بوندان ناراضی قالمیش و میرزه محمدی تاختدان سالاراق حسینقولو خانی تاختا چیخارمیشدیلار. همین آندان اعتیباراً باکیلی حسینقولو خانلا شیخ علی خان آراسیندا عداوت گئدیردی. شیخ علی خان باکی خانلیغی‌نین اونون تابئعچیلیگینده اولماسینی طلب ائدیردی. ۲. یئکاتئرینا وضعیتی گؤروب ۱۷۹۱-جی ایلده قافقاز خطینده‌کی روس قوشونلاری‌نین کوماندانی گئنئرال قوُدوْویچ‌ه قوبا و باکی حاکیملریندن باکی خانلیغینا صاحیب اولماق حوقوقونا دایر دلیللرینی اؤیرنمگی امر ائتمیشدی کی، قرار قبول اولونسون، یاخود ایکی طرف باریشدیریلسین.
بیر نئچه ایل سونرا ایسه حسینقولو خانین روسیه تبعه‌لیگینی قبول ائتمک ایستمه‌سینی گؤرن گئنئرال قوُدوْویچ شیخ علی خانین یانینا بیر ظابیط گؤندره‌رک اونا روسیه‌یه صداقت آندی‌نین متنینه باکی و اطرافلارینی دا سالماغا ایجازه وئرمیشدی. بو سببدن حسینقولو خان ۱۷۹۵-جی ایلین فئورالیندا اؤز نوماینده‌سینی قوُدوْویچ‌ین یانینا گؤندریب آیریجا تبعه‌لیک آندی ایچمگه راضیلیق وئرمگه مجبور اولموشدو.
آغا محمد خان قاجارین نیّتیندن خبردار اولان روس سارایی شیمالی آذربایجانا حربی موداخیله یولو اۆچون چالیشیردی. قوُدوْویچ ۱۷۹۵-جی ایلین مای آیینداکی معلوماتیندا سارایا بیلدیردی کی، «آغا محمد خان بیر طرفدن ایروان شهرینه حمله ائتمگه حاضیرلاشیر، دیگر طرفدن کئچمیشلرده شاهلارین تاج‌قویما مراسیمی کئچیردیکلری کور چایی بویوندا یئرلشن موغانا تله‌سیر. بورادان او، شاماخی، شکی، شوشا و تالیش حاکیملرینی اؤزونه تابئع ائتمک اۆچون یوروش ائده‌جک، سونرا ایسه قاراباغدان گورجوستانا قوشون چکه‌جکدیر.»
گئنئرال قوُدوْویچ‌ین معلوماتینی نظردن کئچیرن دؤولت شوراسی اونا آشاغیداکیلاری تاپشیردی:
علاحضرت ایمپئراتریچه‌یه اومید بسله‌ین و روسیه‌نین طرفداری اولان یئرلی حاکیملرین یئکدیل اولماسینا چالیشمالی.
بو مقصده نایل اولماق اۆچون ایلک نؤوبه‌ده هئچ اولماسا گوجلو تالیش خانی‌نین ابدی اولاراق علاحضرت ایمپئراتریچه‌نین تبعه‌لیگینه کئچمک آرزوسونا عمل ائتمه‌لی.
روس حؤکومتی قاجار سارایینا عونوانلانمیش بیاناتیندا بیلدیریلیردی کی، «خزر دنیزی بویوندا یئرلشن ویلایتلر، همچین گورجوستان اونون حیمایه‌سی آلتیندادیر و آدلاری چکیلن یئرلره تجاووز روسیه‌یه قارشی یؤنلنمیش حرکت کیمی قیمتلندیره‌جکدیر.» پ.ق.بوُتکوْو بو مسله ایله باغلی یازیر کی، «روسیه سارایی آغا محمد خانا ایشاره وئرمک ایسته‌ایردی کی، اگر او، شاه کیمی تانینماسینی ایسته‌ایرسه، بیرینجیسی، خزر دنیزی ساحیلینده یئرلشن و روس تاجی‌نین حاکیمیّتینده اولان حاکیملره – کارتلی چارینا، شامخالا، اوسمیی، دربند، باکی، تالیش، همچین شوشا و دیگر یئرلرین خانلارینا قارشی دوشمنچیلیک حرکتلریندن ال چکمه‌دیلر.»
۱۷۹۵.جی ایلین دئکابریندا گئنئرال ساوئلیئوین کومانداسی آلتیندا ۳ مین پیادا باتالیونو، بیر کازاک ائسکادرونو، ۲۵۰ کازاک، ۵۰۰ کالمیک، ۶ صحرا توپوندان عیبارت حربی قووّه قیزلاردان دربند ایستیقامگیده یولا دوشدو. یالنیز بوندان سونرا ۲. یئکاتئرینا گئنئرال ای.قوُدوْویچ‌ه ۱۷۹۶-جی ایلین یازیندا باشلاناجاق یوروشه حاضیرلاشماق باره‌ده بویروسو گلدی. آنجاق یوروشه کوماندان ای.قوُدوْویچ یوخ، ۲. یئکاتئرینانین مشهور آداملاریندان بیری اولان پلاتون زوُبوْوون یاخین قوهومو ۲۴ یاشلی گئنئرال-پوروچیک و.آ.زوُبوْو تعیین اولوندو. ایوان قوُدوْویچ ایسه قافقاز خطینده قالیب یوروشه گئدن قوشونلاری ارزاق و حربی سورساتلا تأمین ائتمه‌لی ایدی. یوروشده ایشتیراک ائتمه‌لی اولان روس قوشونلاری قیزلار اطرافیندا توپلانمالی ایدی. گئنئرال پوروچیک و.آ.زوُبوْوون باشچیلیق ائتدیگی اوردو ۳۰ مین نفر عسگر و ۱۰۰-ه قدر توپا مالیک اولمالی ایدی. قوشونون بیر حیصه‌سی اوردوسونون اساس قووّه‌لری آذربایجانا ۱۷۹۶-جی ایلین یاییندا و پاییزیندا گلدی.
آغا محمد خانین داغیدیجی یوروشلریندن سونرا بیر چوخ آذربایجان خانلاری اؤز حاکیمیّتلرینی قورویوب ساخلاماق نامینه موعین درجه‌ده روسیه ایله یاخینلاشماغا باشلامیشدیلار. روس حاکیمیّت اورقانلاری خانلارین موناسیبتینده‌کی بو دَییشیکلیکلرین سببی ایله یوروشو آسانلاشدیرماق قرارینا گلدیلر. ۱۷۹۵-جی ایلین اوکتیابریندا گئنئرال قوُدوْویچ شیخ علی خانا مکتوب گؤندره‌رک روسیه حیمایه‌سینی خواهیش ائتمیش، داغیستان حاکیملری ایله علاقه‌یه گیرمه‌سینی بیلدیرمیشدیلر. آنجاق شیخ علی خان روس قوشونلاری‌نین یاردیمیندان ایمتیناع ائتمیش، بونونلا بئله آغا محمد خانا قارشی موباریزه‌یه حاضیرلاشماق اۆچون چوخلو سایدا مبلغ ایسته‌میشدی.
آذربایجان حاکیملری، او جومله‌دن شیخ علی خان آغا محمد خانا قارشی روسیه یاردیمیندان ایستیفاده ائتمگه ماراق گؤسترسه‌لر ده، روسیه‌دن آسیلیلیغا دوشمک ایسته‌میردیلر. ۱۷۹۶-جی ایلین فئورالیندا گئنئرال ساوئلیئو روس حربی دسته‌لری ایله بیرلیکده اوسمی‌نین مولکلرینه داخیل اولدوغو زامان شیخ علی‌خان تله‌سیک قوبادان دربنده گلدی و داغیستان حاکیملری ایله بیرلیکده قاجار تهلوکه‌سینه قارشی بیرگه حاضیرلاق تدبیرلرینی موذاکیره ائتمک اۆچون گلن روس مایورو آخوئردووو قبول ائتمکدن ایمتیناع ائده‌رک، اونو بیر مودّت حبسده ساخلایاراق آزادلیغا بوراخدی. شیخ علی خانا دوشمنچیلیک موناسیبتی بسله‌ین باکیلی حسینقولو خان اونون طرفینه کئچدی و دربندین مودافیعه‌سی اۆچون توپچولارلا بیرلیکده ۲ توپ گؤندردی. شیخ علی خانین بو جور رفتاری ساوئلیئوین غضبینه سبب اولدو. ۲۷ مارت ۱۷۹۶-جی ایل تاریخلی راپورتوندا گئنئرال یازیردی کی، «یوروشله باغلی حاضیرلیق قورتاران کیمی شیخ علی خانی جزالاندیرماق اۆچون دربنده گئده‌جک.»
گئنئرال-مایور ساوئلیئو دربنده یاخینلاشاراق بیر نفری شیخ علی خانین یانینا گؤندریب آغا محمد خانا قارشی مودافیعه ایتّیفاقی باغلاماق اۆچون صلاحیتلی نوماینده‌سی‌نین گؤندریلمه‌سینی طلب ائتدی. شیخ علی خان بو طلبی یئرینه یئتیرمکدن ایمتیناع ائده‌رک بیلدیردی کی، «روس قوشونلاری‌نین قوبا خانلیغینا بوراخیلماسی حاقّیندا ایمپئراتریچه‌نین فرمانینا گؤرمورم. دوغرودور، اوّللر روسلاردان آغا محمد خانا قارشی قوشون توپلاماق اۆچون مبلغ گؤندریلمه‌سینی خواهیش ائتمیشم. لاکین بونو ایران حؤکومتی‌نین قودرتینی بیلمه‌دیگیمدن ائتمیشم. ایندی من بو جور کیچیک بیر روس حربی دسته‌سی‌نین دربنده بوراخماق ایسته‌میرم، چونکی نینکی ایرانلیلارین منیم مولکومو تالان ائده‌جکلریندن، ائلجه ده روس دسته‌سی‌نین ضرر چکه‌جگیندن ائحتیاط ائدیرم. بؤیوک روس حربی دسته‌سی گلرسه چوخلو قان تؤکولر. روس عسگرلری‌نین شهره بوراخماق دینی عقیده‌مه اویغون گلمیر، چونکو ایسلام غئیری دیندن اولانین موسلمانین ائوینده گئجه‌له‌مه‌سینه یول وئرمیر. موسلمان قادینلاری کافیرلرله گؤروشمه‌مه‌لیدیرلر.»
گئنئرال بیلدیردی کی، «دربندین داروازالاری آچیلمازسا شهر توپ آتشینه توتولاجاق.» خان ردّ جاوابی وئردی، ساوئلیئوین دسته‌سی دربنده یاخینلاشدیقدا اونا قارشی سوواری دسته‌سی گؤندردی. ساوئلیئو شهردن گئری چکیله‌رک اوندان ۲ وئرست مسافه‌ده دوشرگه سالدی. سونراکی گون او دربنده حاکیم اولان یوکسکلیگی توتوب اورادا توپ باتارئیاسی قوردو. بو باتارئیادان آتش آچیلدیقدان سونرا شیخ علی خان نوماینده گؤندریب شهره آتش آچیلماماسینی خواهیش ائتدی، بیلدیردی کی، «اگر منه امانت وئرسنیز، اونلاری شهره بوراخا بیلرم.» ساوئلیئو شیخ علی خانلا دانیشیقلار زامانی ایکینجی باتئرئیانی دا قوردو. موحاصیره‌ده اولانلار مودافیعه اولونوردولار، باغلارین خندکلرینده سیغیناراق آتیشما آپاریردیلار. لاکین پولکوونیک منصورووون باشچیلیغی ایله گؤندریلن باتالیون اونلاری سیخیشدیردی.
گئنئرال ساوئلیئو ۱۸ آپرئل ۱۷۹۶-جی ایل تاریخلی راپورتوندا یازیردی کی، «۴۱۸۰ نفردن عیبارت دسته ایله دربندین قالا دیوارلارینا چاتمیشدیر و کسکین موقاویمته راست گلمیشدیر.» ساوئلیئو شیخ علی خانین علئیه‌دارلارینی اؤز طرفینه چکمگه جهد گؤستردی و اونون رقیبی شاماخیلی مصطفی خانا مکتوب گؤندردی کی، «سونونجو اؤز قووّه‌لری ایله دربند ایله باکی آراسیندا علاقه‌نی کسسین.» شاماخیلی مصطفی خان قوبا خانینا یاردیم گؤسترمه‌مکله یاناشی، شیخ علی خانا یاردیم ائتمک ایسته‌ین باکی خانلیغی ایله تجرید ائتمیشدی.
یوروشده ایشتیراک ائدن قوشونلار اوچ کورپوسدان عیبارت ایدی: باش کورپوس، قافقاز کورپوسو و گئنئرال-مایور بوُلقاکوْوون کورپوسو. قوشون توپلاماغا چوخ واخت ایتیرمک ایستمه‌ین والئریان زوُبوْو ۱۲ مین نفرلیک، ۲۱ توپا مالیک اوردو ایله دربنده دوغرو ایره‌لیله‌دی. دربندین یاخینلیغیندا گئنئرال-مایور ساوئلیئوین اوّلجه‌دن بورا یئریدیلمیش دسته‌سی زوُبوْوون قوشونلارینا قوشولدو. ۱۷۹۶-جی ایلین مایین ۱/۱۲/-ده زوُبوْو گئنئرال بوُلقاکوْوون ۳۰ آپرئل/۱۱ مای تاریخلی راپورتونو آلدی. بوُلقاکوْو بیلدیریردی کی، «دستمله بیرلیکده ۲۰ وئرست ایره‌لیلیه‌رک دارباق کندیندن بیر قدر آرالی مئیدان بولاق آدلی کیچیک چایین یانیندا دایانمیشام.» روسلارین اساس قووّه‌لری‌نین دربنده یاخینلاشدیغینی گؤرن شیخ علی خان آوارلی اوممه خانا موتّفیقلیک تکلیف ائده‌رک، کؤمک گؤندرمه‌سینی خواهیش ائتدی و تورکیه‌یه ده ائلچی گؤندردی. او قالانین مودافیعه‌سینی گوجلندیردی. آرتیق قاپیلاری هؤردوردو. ساوئلیئوین باتئرئیا قوردوغو یئرده داش بورج اینشا ائتدیردی.
زوُبوْو شهره یاخینلاشان کیمی نوماینده‌سینی شیخ علی خانا و ساکینلره عونوانلانمیش بیاننامه ایله گؤندردی. لاکین خانی بو شهرلیلری تسلیم اولماغا چاغیران بو بیاننامه‌نین هئچ بیر تاثیری اولمادی. شهره دؤرد وئرست قالمیش روسلارین کازاک دسته‌لری داغلاردا و یاخینلیقلاردا مؤوقئع توتموش دؤیوشچولرین آتشی ایله قارشیلاشدیلار. آتیشما ۳ ساعاتدان آرتیق داوام ائتدی. دؤیوش مئیدانینا یئتیشن قرئبئن و وولقا کازاکلاری، همچین قافقاز یئگئر کورپوسونون اۆچونجو باتالیونو دربندلیلری شهره چکیلمگه مجبور ائتدی. روس قوشونلاری قالایا یاخینلاشیب اطرافداکی یوکسکلیکلره یئرلشدیلر.
دربنده یاخینلاشان والئریان زوُبوْو گؤردو کی، شیمال طرفدن ۶۰ ساژئن اوزونلوقدا قارشی‌یا چیخمیش بورج قالا دیوارلارینی قورویور، هم ده روس عسگرلری‌نین یئردگیشمه‌سینی تهلوکه آلتینا سالیر. بونا گؤره ده همین بورجو گوجلو آرتیللئرییا آتشینه توتماغی امر ائتدی. لاکین مرمیلر بورجه تاثیر گؤسترمیر، گئری قاییدیردیلار. بونو گؤرن زوُبوْو بو بورجده یوزدن آرتیق دؤیوشچو اولمایاجاغینی ائحتیمال ائده‌رک اونو حمله ایله توتماغی امر ائتدی. گئجه بورونئژ پیادا آلایی‌نین بیر باتالیونو و ایکی روتاسی بورجو آلماغا تشبوث گؤستردی. لاکین ۲۵ نفر دؤیوشچو ایتیردی، ۳۱ نفر آغیر یارالاندی، دئمک اولار کی، بوتون ظابیطلر یارالانمیشدیلار. عئینی زاماندا ۴۱ روس دؤیوشچوسو داش ضربه‌سیندن آغیر یارالانمیشدیلار.
والئریان زوُبوْو کاپیتان سیمونوویچی داغلاردان دربندین گئریسینه آپاران یولو اؤیرنمک اۆچون گؤندردی. داها سونرا بوُلقاکوْوون باشچیلیغی ایله ۶ مین نفرلیک بیر دسته‌نی بو یوللا گؤندردی. بو دسته سرت داغ یولو ایله حرکت ائدیب شهرین جنوب اطرافینا چیخمالی ایدی. بئله‌لیکله، زوُبوْو دربندی تامامیله موحاصیره‌یه آلمالی ایدی. مایین ۴-ده بوُلقاکوْوون دسته‌سی تاباساران کادیسی رستمین بلدچیلیگی ایله اونون مولکلریندن دربندین جنوب طرفینه چیخدی. مایین ۱-ده زوُبوْو دربنده موهوم تکمیل ائتدی. شهردن بیر میل آرالیدا قوبا و دربند سوواریلری کازاکلاری قارشیلادیلار، لاکین قوبالیلار مووفّقیّتسیزلیگه اوغرادیلار.
بوُلقاکوْوون عسگرلری ۱۵ دربندلینی اسیر گؤتورموشدولر. دربندلیلر دانیشدیریلان زامان بیلدیردیلر کی، «بیزی شیخ علی خان مکتوبلارلا یاردیم خواهیشی ایله باکی‌یا و دیگر یئرلره یولا سالیب. شهرده جمعی ۲۵۰۰ عسگر وار ایدی. هر ائودن بیر، ایکی، بعضاً اوچ نفر حربی خیدمته چیخیر. بوتون ساکینلر سیلاحلیدیرلار. عومومیتله حساب ائدیریک کی، دربندده سیلاحلیلارین عومومی سایی ۱۰ مین نفره چاتیر. بونلاردان ۴۰۰-او قاضی‌قوموق سوواریسی، ۱۲۰۰–۱۳۰۰ نفری قوبالی، ۹۰-ای قاراقایتاقلی، ۸۰۰-او آکوشالی، ۹۰۰ نفری ساغلی خاربوخلار (پیادا و سوواری) ایدی.»
و.زوُبوْوون وئردیگی معلوماتا گؤره، دربندلیلر آغا محمد خانین یاردیمینا اومید ائدیردیلر. گوجه شهرین دئمک اولار کی، بوتون الی سیلاح توتان ساکینلری قالا هاسارلاری‌نین اوستونه و بورجلره چیخیردیلار. ۱۰ بؤیوک، ۱۰ دا اورتا حجملی بورج واردی. هر بورجده ۵۰-یه قدر دؤیوشچو یئرلشیردی. دیگر کیچیک بورجلرین هر بیرینی ۱۵-۲۰ نفر قورویوردو. قالادا عومومی اولماقلا ۸۰ بورج واردی. قالادان دنیزه طرف بیری ۱۰۰۰ دؤیوشچودن عیبارت ایکی دسته مؤوقئع توتوردو. قالا دیوارلاری اؤزولدن یاری‌یا قدر چوخ قالینلاشمیشدی. شهرده جمعی ۴ سو قویوسو وار ایدی. شهر اراضیسینده ۴ عدد بولاق وار آخیردی. موباریزه‌نین دؤردونجو گونو شیخ علی خانین شهر قارشیسیندا داغدا اینشا ائتدیردیگی بؤیوک بورج روسلار طرفیندن آلیندی.
روس قوشونلاری بیر نئچه گون عرضینده قالانی توپ آتشینه توتدولار، دیوارلارا تاثیر گؤسترن باتارئیالار دیوارلارا آتش آچیب یاریق عمله گتیردیلر. مایین ۱۰-دا غرب قولله‌سینده یاریق عمله گلدیکدن سونرا روسلار همین یاریقدان قالانین ایچریسینی آتشه توتماغا باشلادیلار. همین گون شهر اهالیسی‌نین بیر حیصه‌سی اهالینی قیرغیندان خیلاص ائتمک، شهری تامامیله داغیلماقدان قورتارماق اۆچون شیخ علی خاندان شهرین تسلیم اولونماسینی طلب ائتدی. شیخ علی خان وضعیتی گؤروب اؤز نیّتی ایله قالادان چیخیب تسلیم اولدوغونو بیلدیرمک اۆچون حاجی بیگ قورچونون اوغلو خیزیر بیگی نوماینده کیمی روسلارین حربی دوشرگه‌سینه گؤندردی.
مایین ۱۰-دا گوندوز ساعات ۳-ده شهرین قاپیلاری روسلارین اوزونه آچیلدی و قالا قاپیسی‌نین آچاری گئنئرال ساوئلیئوه تقدیم اولوندو. شیخ علی خان میتی ایله بیرلیکده زوُبوْوون حوضورونا گتیریلدی. قراف ایمپئراتریچه آدیندان اونون باغیشلاناجاغینی وعد ائتدی. شیخ علی خان خانلیقدان دئوریلدی و فتحعلی خانین قیزی پریجاهان خانیم دربنده حاکیم، شهرین ۱. پیوتر دؤورونده ایشغالی زامانی اونون ایداره‌چیلیگینده ایشتیراک ائدنلردن بیری‌نین اوغلو ایسه نایب تعیین ائدیلدی.
مایین ۱۱-ده گئنئرال ساوئلیئو زوُبوْوا معلومات وئردی کی، «دربند آلینارکن قالادا ۱۵ خیردا و ایری توپ آشکار ائدیلمیشدیر. نارین-قالا قصرینده ایسه بیر باریت زاوودو واردی. شهرده بؤیوک بینالاردان ۲ خان سارایی و حرمخانانی گؤسترمک اولاردی. دیرک اوزرینده اینشا اولونمیش بیر مسجید ده وار ایدی. شهرده بیر قریقوریان کیلسه‌سی، ۱ ضربخانا، ۱۱ مسجید، ۶ کاروانسارا و مئهمانخانا، ۲۰۹۶ موسلمان ائوی، ۹۳ قریقوریان خریستیان ائوی، ۳۰ پارچا فابریکی، ۵۰ صنعتکار دوکانی واردی. ۶ گورجو کیشی و بیر گوئجو قادین یاشاییردی.» ساوئلیئوین وئردیگی معلوماتا گؤره یاردیمچی قووّه‌لرله بیرلیکده ۱۱ مین نفر اسیر آلینمیشدی. مایین ۱۳-ده و.زوُبوْو طنطنهیله دربنده داخیل اولدو. مایین ۱۵-ده والئریان زوُبوْو دربند قالاسی‌نین آچارلارینی یئکاتئرینایا گؤندردی.
بیر نئچه کندین ساکینلری ائولرینی ترک ائدیب داغلارا قاچدیلار. شیخ علی خان قوبا خانلیغی‌نین بوتون اهالیسینی روس قوشونلارینا قارشی قالدیرماق ایسته‌ایردی. بیر معلوماتا گؤره او، قریز کندینده مسکن سالیب بورادان خانلیغی ایداره ائتمگه باشلادی. دیگر معلوماتا گؤره ایسه شیخ علی خان بودوق کندینه گئتدی و اونون عاییله عوضولری ده بورایا گلدیلر. قراف زوُبوْو قوبانی ساکیتلشدیرمک اۆچون بوُلقاکوْوا ۵ مینلیک قوشون وئریب، اونو بودوق ایستیقامتینه یوللادی، شهرد، همچین کندلرده بیر قدر ساکیتلیک یاراندی. شیخ علی خان بودوقدا دایانمایاراق قریز کندینده آختییا و میسگنجه‌یه یؤنلدی.
شیخ علی خان اطرافینا توپلادیغی آداملارلا دربندله علاقه نی تأمین ائتمک اۆچون ساخلانمیش گئنئرال بوُلقاکوْوون دسته‌سینه هوجوملارا باشلادی. سون نتیجه‌ده بوُلقاکوْو عوصیانچیلارین سایی‌نین آرتدیغینی گؤره‌رک دوشمن حاقّیندا معلومات توپلاماق اۆچون پولکوونیک-لئیتئنانت باکونین‌ین باشچیلیغی آلتیندا دؤرد بؤیوک یئگئر، بیر بؤلوک قرئنادئر و ۵۰ کازاکدان عیبارت بیر قووّه‌نی گؤندردی. بوُلقاکوْوا خبر وئرمیشدیلر کی، اؤز عاییلهسی قریز کندینده یئرلشدیرن شیخ علی خان هر گئجه چرکر آدلی کیچیک چایین کنارینداکی عئینی آدلی کنده گلیر و بورادا اؤز صادیق آداملاری ایله مصلحتلشمه‌لر آپاریر. زوُبوْوون راضیلیغی ایله بوُلقاکوْو شیخ علی خانی همین کندده اولارکن توتماق اۆچون ایکی یونگول سیلاحلی دسته تکلیف ائتدی. بوُلقاکوْوون اؤزونون باشچیلیق ائتدیگی ۴۵۰ نفرلیک دسته چرکر کندینه قارشی طرفدن، پلاتووون باشچیلیق ائتدیگی مین نفرلیک دسته ایسه آرخا طرفدن عئینی زاماندا باسقین ائتمه‌لی ایدیلر. قوبا نایبی ولی بیگ بو پلاندان خبر توتوب اؤز بلدچیلیگینی تکلیف ائتمیش، مشعل ایله روس دسته‌سی‌نین اؤنونده گئتمیشدیر.
بوُلقاکوْو خینالیق و قریز کندلرینه قاwید گؤندره‌رک ساکینلردن خانین عاییله‌سینی توتوب وئرمگی طلب ائتسه ده هئچ بیر نتیجه‌یه نایل اولمادی و کندلیلری جزالاندیراراق، ۸ امانت، ۱۵۰ ایری بوینوزلو مال-قارا و ۱۰۰ قویون آلمیشدیر. شیخ علی خان شکی خانلیغی اراضیسینه اوز توتموش، لاکین سلیم خاندان لازیمی وسایت آلا بیلمه‌دیگینه گؤره آناسی و حیات یولداشی ایله داغلیق فمازه کندینه گئتمیش، اورادا سامور چایی‌نین یوخاری آخارینداکی ساکینلری اؤز اطرافلینا توپلاماغا چالیشمیشدیر. کؤهنه شاماخی ایستیقامتینده حرکت ائدن روس قوشونلاری قوردبولاق یایلاغیندا دوشرگه سالدیلار و ایستیلر دوشدوگوندن بوتون اییون آیینی بورادا کئچیردیلر. آوقوستدا پیرساات چایینی کئچیب قیشلاماق اۆچون جاوادا گئتدیلر. پئتئربورقدان وئریلن گؤستریشه اویغون و.زوُبوْو کونترادمیرال فیودورووا لنکران خانلیغی اراضیسینه و سالیانا دئسانت چیخارماغی امر ائتدی و بو امر یئرینه یئتیریلدی.
شیخ علی خان و قاضی‌قوموقلو سورخای خان فعال صورتده روسلارا قارشی موباریزه آپاریردیلار. روس کوماندانلیغی هر احتیمالاقارشی تدبیرلر حاضیرلامیشدی. قوبادا گئنئرال-مایور بوُلقاکوْوون کومانداسی آلتیندا قافقاز کورپوسو و آلتی پیادا باتالیونو یئرلشدیریلمیشدی. روس اوردوسو بو تدبیرلری مخفی شکیلده حیاتا کئچیریردی کی، عکس طرف روسلارین قوبادا بؤیوک قووّه‌یه مالیک اولمالاریندان خبر توتا بیلمیردی. سئنتیابرین سونوندا قاضی‌قوموق خانی و شیخ علی خانین ۱۳-۱۵ مین نفرلیک قوشونو قوبا خانلیغی‌نین شیمال حیصه‌سینه داخیل اولدو. دسته‌لر آلپان کندینه یاخینلاشدیلار. قارشیلارینا چیخان پولکوونیک-لئیتئنانت باکونین‌ین باشچیلیق ائتدیگی آزسایلی دسته (۵۰۰ نفره قدر) پوسقویا دوشدو و آغیر ایتکیلره معروض قالدی. یالنیز گئنئرال بوُلقاکوْوون یاردیما دسته گؤندرمه‌سی سایه‌سینده باکونین‌ین دسته‌سی تامامیله محو ائدیلمکدن خیلاص اولدو.
گئنئرال بوُلقاکوْوون وئردیگی معلوماتا گؤره، «دؤیوشده نتیجه‌سینده ۷۰۰ داغیستانلی دؤیوشچو و ۹۰۰ موزدلو دؤیوشچو هلاک اولموش، سورخای خانین اوغلو بایرام، بیرینجی مصلحتچیسی موللا تاغی، باش مأمورلاری محمد سامی بی، آغا محمد بی، آشوروو قوربان، نبی، کندخودا یوسیفین اوغلو، سورخای خانین ۳۱۰ تبعه‌سی هلاک اولموشدور. غنیمت کیمی ۲۰۱۳ توفنگ، تاپانچا، هابئله چوخلو سویوق سیلاح اله کئچیریلمیشدی.» آلپان کندی‌نین یانیندا دوشمنین ۶۸ یارالی عسگری اسی گؤتورولدو. اونلار بیلدیردیلر کی، «سورخایین دیگر اوغلو محمد و قوهومو عثمان دا یارالانمیشدیر.» سورخای خان اؤز قوشونو و یاخینلاری ایله بیرلیکده دؤیوش مئیدانیندان گئری چکیلمیشدیر. روسلاردان پولکوونیک لئیتئنانت باکونین هلاک اولدو، کاپیتانلار سئمیونوو و کاراشئو، پوروچیکلر زلودئیئو، فیلاتوو، پراپورشیک کریوپینوو، اونتئر ظابیطلر و سیراوی یئگئرلر، قرئنادئر و موشکئتیورلار، جمعی ۳۶ نفر هلاک اولموش، ۹۴ نفر یارالانمیشدیر.
گئنئرال بوُلقاکوْو بو حادیثه‌لرله باغلی اوکتیابرین ۱-ده یازیردی کی، «پودپولکوونیک باکونین اونا خبر وئرمیشدیر کی، سئنتیابرین ۳۰-او صوبح تئزدن اونون کشفیاتچیلاری دره‌ده دوشمنین اولماسی حاقّیندا معلومات چاتدیرمیشلار. باکونین یئگئرلری کارئ شکلینده دوزه‌رک دوشمنی گؤزله‌ایر. بوُلقاکوْو بو خبری و گوجلو آتیشما سسی ائشیدیب ۳ مین نفردن عیبارت پیادا آلایینی ۴ آلای توپو ایله باکونین‌ین یاردیمینا گؤندرمیشدیر.» پولکوونیک-لئیتئنانت ستویانووون تابئعچیلیگینده اولان دؤیوشچولردن دوشمنین سایی‌نین ۱۵ مین نفره چاتدیغی حاقّیندا معلومات آلیندی. عوصیانچیلارا خانبوتای باشچیلیق ائدیردی. عوصیانچیلار ایتکی وئرمه‌لرینه باخمایاراق قودیالچای ساحیلینده روس حربی دسته‌سینی موحاصیره‌یه آلماغا چالیشمیشدیلار. کاپیتان سیمونووون باشچیلیق ائتدیگی اوقلیچ پیادا آلایی دؤیوش یئرینه گئجه ساعات ۱۰-دا چاتیب عوصیانچیلارین آرخاسینا کئچدی. ایکی طرفدن آتشه معروض قالان عوصیانچیلار تعجوبلندی. بوندان سونرا دؤیوش داها یاریم ساعات داوام ائتدی.
روس قوشونلاری‌نین غلبه‌سینه باخمایاراق، و.زوُبوْو روس دؤولتینه ایطاعت ائدن داغیستان فئوداللاریندان قایتاق اوسمیسینه و تارکی شامخالینا تاپشیردی کی، «قاضی‌قوموق خانلیغینا باسقین ائدیب، روسلائین علئیهینه چیخدیقلارینا گؤره اورانی دارماداغین ائتسینلر.» قوبادا باش وئرن حادیثه‌دن سونرا روس اوردوسو کوماندانلیغی اؤز مؤوقئعیینی مؤحکملندیرمک اۆچون بیر سیرا تدبیرلر گؤردو. ایلک نؤوبه‌ده اوردونون آرخا حیصه‌سی مؤحکملندیریلدی. دربند قالاسیندا یئرلشن نارین-قالا تامامیله روس قارنیزونونون ایختییارینا وئریلدی و قالانین مودافیعه‌سی خئیلی مؤحکملندیریلدی. وضعیتی گؤرن روسیه قوبا تاختینا شیخ علی خانین کیچیک قارداشی حسن خانی چیخاردی.
۱۷۹۶.جی ایلین نویابرین ۶-دا ۲. یئکاتئرینانین اؤلومو حادیثه‌لرین گئدیشینی دییشدیردی. حاکیمیّته گلن ۱.پاوئل عکس سیاست یئریتمگه باشلادی. او، روس قوشونلاری‌نین تئزلیکله جنوبی قافقازدان چیخاریلماسی باره‌ده سرانجام وئردی. ۱.پاوئل بوتون آلای کوماندیرلرینه قوشونلارین قافقاز خطینه گئری قاییتماسی باره‌ده بویروقلار گؤندردی. والئریان زوُبوْو ایستئعفایا چیخدی و باکیدان هشترخانا یولا دوشدو. قافقاز خطینه گلن بوتون قوشونلارا کوماندانلیق یئنیدن قراف قوُدوْویچ‌ه تاپشیریلدی. روس قوشونلاری‌نین چیخاریلماسی باشلادی، لاکین بعضی حیصه‌لر ۱۷۹۷-جی ایلین مارتینا کیمی موغاندا قالدیلار. بو قیشدا شخصلرین و آتلارین یولدا حرکتی‌نین، آرتیللئرییا و قوشونلارین آپاریلماسی‌نین چتینلیگی ایله باغلی ایدی.
بوُلقاکوْو ۱۷۹۷-جی ایل مارتین ۱۲-ده یازیردی کی، «حسن خان اهالی‌نین شیخ علی خانا طرفدار اولدوغونو گؤروب قوبادان دربنده کؤچموشدور. شیخ علی خان اهالی‌یه مکتوبلار گؤندره‌رک روس قوشونلاری خانلیق اراضیسینی ترک ائتمکده اولدوغو اۆچون یئنیدن اونا تابئع اولمالارینی طلب ائدیردی.» قوبالی شیخ علی خان، قاضی‌قوموق خانی و بیر سیرا باشقا حاکیملر گئری چکیلن روس قوشونلارینی تعقیب ائتمگه جهد گؤستردیلر. بیر نئچه دفعه روس قوشونلارینی موحاصیره‌یه آلماق، دربند یانیندا یولو باغلاماق جهدلرینه باخمایاراق بوتون قوشونلار قافقاز خطینه چیخدیلار. ایشغالچی روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائدر-ائتمز شیخ علی خان قوبادا حاکیمیّتینی برپا ائتدی. مارتین ۱۳-ده بوُلقاکوْو شیخ علی خانین آرتیق قوبادا اولدوغونو، اطرافینا خئیلی دؤیوشچو توپلادیغینی یازیردی.
والئریان زوُبوْوون باشچیلیق ائتدیگی روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا آغا محمد شاه قاجار داها قطعیتله حرکت ائتدی و او، ۱۷۹۷-جی ایلین یاییندا شوشایا هوجوم ائتدی. شیخ علی خان قاجاری مودافیعه ائدیردی. بو یوروشونده شوشانی آلماغا نایل اولسا دا آغا محمد شاه ائله بوراداجا سارای سوی-قصدی نتیجه‌سینده قتله یئتیریلدی. ایراندا حاکیمیّته اونون قارداشی اوغلو فتحعلی گلدی. او، آغا محمد خانین باباسی‌نین آدی ایله آدلاندیریلدیغیندان نوازیشله بابا خان دئیه چاغیریلدی.
شیخ علی خان قوبا و دربندده حاکیمیّتینی یئنیدن برپا ائدن کیمی یئنی روس ایمپئراتورو ۱.پاوئلین حوضورونا ائلچیسی مدد بیگی گؤندردی. خان مدد بیگله همچین، اؤزونه و خانلیق ساکینلرینه روس حربچیلری‌نین یوروش زامانی ووردوقلاری ضرر حاقّیندا شیکایتنامه‌لری ده گؤندردی. شیخ علی خان چارا مکتوبوندا عئینی زاماندا باکی‌یا اونون ایدیعالارینی دا اساسلاندیریردی. شیخ علی خانین بو ایدیعاسی قافقاز خطینده‌کی روس قوشونلاری‌نین کوماندانی گئنئرال قوُدوْویچ‌ه ائلچینی روسیه‌یه بوراخیب-بوراخماماق مسله‌سینده تردّود یاراتدی. بو باره‌ده یوخاری اورقانلاردان مصلحت ایسته‌دی. مرکزدن قوُدوْویچ‌ه شیخ علی خانین ائلچیسی‌نین روسیه‌یه بوراخیلماسینی تؤوصیّه ائتدیلر و ۱۷۹۸-جی ایلین آپرئلین ۱۰-دا ائلچی سانکت-پئتئربورقا گلدی. شیخ علی خانین و خانلیق ساکینلری‌نین مکتوبلاری روس حؤکومتینه تقدیم اولوندو. شیکایتلری آسیا خاریجی ایشلر کوللئگییاسی‌نین دئپارتامئنتینده و کوللئگییانین اؤزونده باخیلدی.
۱.پاوئل شیخ علی خانا و عومومیتله قوبا خانلیغینا دَیمیش ضرری اؤده‌مک عوضینه ۱۷۹۹-جو ایل سئنتیابرین ۱-ده فرمان وئردی کی، «دربند، قوبا، سالیان، موشکور، بادکوبه و دیگر مولکلرین حاکیمی» شیخ علی خانین بوتون ویلایتی ممنونیّتله تبعه‌لیگینه قبول اولونوب و خانا اۆچونجو درجه وئریلیر. عئینی زاماندا شیخ علی خانا قیمتلی قیلینج و سامور کورکو، عیانلاری اۆچون ۶ بریلیانت اوزوک، ۶ قیزیل زنجیرلی قیزیل ساعات، ۴۰ آرشین مخمر، ۵۰ آرشین ظریف ماهوت، ۵۰ آرشین آطلاس، روس بومبالاریندان داغیلمیش دربند مسجیدلری‌نین و یئتیم مکتبلری‌نین تمیری اۆچون ۲۰۰۰ نفر و ۲۰۰۰ پود گؤندریلدی.
بو زامان شیخ علی خانین قارداشی حسن خان دربندین ایداره‌چیلیگینی یئنیدن اله کئچیرمیشدی. شیخ علی خانین باسقی‌نیندان ائحتیاط ائدن حسن خان اؤز ائلچیسی حاجی تاغینی روس سارایینا گؤندره‌رک دربندین آیریجا خانلیق کیمی روسیه حیمایه‌سینه قبول اولونماسینی خواهیش ائتدی. تئزلیکله شیخ علی خان روس حؤکومتینه موراجیعت ائده‌رک اونون سرانجامینا آتلی مین نفرلیک قوشون گؤندریلمه‌سینی خواهیش ائتدی. بو قوشونون کؤمگی ایله او، دربندی گئری آلاراق، باکی و سالیانی یئنیدن تابئع ائتمک ایسته‌ایردی. لاکین روس حؤکومتی نه شیخ علی خانا، نه ده حسن خانا یاردیم گؤسترمه‌دی. اونلارین ائلچیلری روسیه‌ده اولدوغو بیر واختدا قارداشلار باریشیق ائتدیلر. بو باریشیق روس سارایی طرفیندن ده قبول ائدیلدی. هئچ بیر طرفله موناسیبت‌لرینی کورلاماق ایسته‌مه‌ین روس حؤکومتی ۲۸ آوقوست ۱۸۰۱-جی ایل تاریخلی فرمانلا حسن خانی دربند، شیخ علی خانی ایسه قوبا حاکیمی کیمی تانیدی.
قوبا خانلیغی‌نین اؤز داخیلینده وضعیت او قدر ده یاخشی دئییلدی. ۱۸۰۰-جو ایلده داغیستاندا تاخیل چاتیشمازلیغی یارانمیش و آجلیق یارانمیشدی. تجیلی اولاراق داغیستانی تاخیللا تأمین ائتمک لازیم ایدی. او واخت قوبادا یاخشی محصول یئتیشدیریلدیگیندن، تارکی شامخالی‌نین گؤستریشی ایله، اورادان تاخیل داشینماسی اۆچون ۴۰۰ آرابا گؤندریلدی، شیخ علی خاندان بیر قدر ناراضی اولان دربندلیلر همین آرابالارین اؤز تورپاقلاریندان کئچیب قوبایا گئتمه‌سینه یول وئرمه‌دیلر. بو مسله‌نی ائشیدن شیخ علی خان دربند اهالیسینی جزالاندیرماق قرارینا گلدی. او، محمد حسین بیین عوضینه باجیسینی دربند نایبی تعیین ائتدی، عئینی زاماندا اهالی ایچریسینده نوفوذونو نظره آلیب سلطان بیگ بایاتی دربند نایبی‌نین کؤمکچیسی تعیین ائتدی. لاکین قاضی‌قوموقلو ۲. سورخای خان بو وضعیتله راضیلاشمایاراق، شیخ علی خان قوبایا گلدیکدن آز سونرا حسن خانی قایتاقدان اؤز یانینا چاغیرمیش و مای آیی‌نین سونوندا دربندی یئنیدن اله کئچیرمیشدی. سورخای خان حسن خانی دربند حاکیملیگینه برپا ائده‌رک، اؤزو مولکلرینه قاییتدی.
بیر مودّت سونرا شیخ علی خان حسن خانین ایداره‌چیلیگینده اولان اولوس ماحالینا هوجوم ائده‌رک، بیر نئچه کندین اهالیسینی قوبایا کؤچوردو. بئله‌لیکله، حسن خانین ایداره‌چیلیگینده یالنیز دربند شهری قالدی. روس چاری‌نین ۲۸ آوقوست ۱۸۰۰-جو ایل تاریخلی بویروغوندا بیر چوخ آذربایجان خانلارینا و داغیستان حاکیملرین، او جومله‌دن شیخ علی خان و حسن خانا اؤز آرالاریندا صولح موناسیبت‌لری یاراتمالاری بویرولموشدو. بو بویروغون موعین نتیجه‌سی اولدو. شیخ علی خان و حسن خان سامور چایی‌نین ساحیلینده گؤروشوب باریشدیلار و اونلارین هر بیری اؤز تورپاقلارینا گئری دؤندو. ۱۸۰۳-جو ایلده حسن خان آغیر خسته‌لنه‌رک وفات ائتدی. شیخ علی خان دربنده گئتدی و حسن خانی حؤرمتله دفن ائتدی. ایمامقولو بیگی دربند نایبی تعیین ائدیب باکی‌یا قاییتدی.
قوبا خانلیغی‌نین ایشغالی
دَییشدیر۱۸۰۰.جو ایلین اورتالاریندا پئتئربورقا، ایمپئراتورون یانینا بیر سیرا شیمال-شرقی آذربایجان خانلیقلاری‌نین، هابئله داغیستان حاکیملری‌نین بؤیوک بیر ائلچی هئیتی یوللاندی. مقصدلری روسیه دؤولتی طرفیندن حیمایه‌یه نایل اولماق ایدی. شیخ علی خانین نوماینده‌سی میرزه عسگر، دربندلی حسن خانین نوماینده‌سی حاجی تاغی، باکیلی حسینقولو خانین نوماینده‌سی میرزه هادی بیگ، هابئله لنکرانلی میر مصطفی خانین، شامخال مهدی خانین، اوسمی روستم خانین، آوارلی اوممه خانین و تاباساران قاضیسی رستمین نوماینده‌لری ده بو ائلچی هئیتی‌نین ترکیبینه داخیل ایدیلر. چار ساراییندا آپاریلان دانیشیقلاردان سونرا همین ائلچی هئیتی عوضولری‌نین هر بیرینه اؤز خان و حاکیملرینه تقدیم اولونماق اۆچون مضمونلاری عئینی اولان آیری-آیری مکتوبلار وئریلمیش و اونلار یولا سالینمیشدی. ۱۸۰۰-جو ایلین آوقوست آیی‌نین ۲۸-ده ایمضالانان مکتوبلاردا عومومی بیر راضیلیغا گلمک و ایتّیفاق یاراتماق تکلیف ائدیلمیشدی.
۱۸۰۱.جی ایلین مارت آیی‌نین ۲۴-ده روسیه ایمپئراتورو ۱.پاوئل سوی-قصد نتیجه‌سینده هلاک اولدو و اونون یئرینه ۱. آلئکساندر چار تاختینا چیخدی. یئنی چار تاختا اَیلشدیگی گوندن قافقازا، او جومله‌دن آذربایجان خانلیقلارینا قارشی بیر سیرا جیدی تدبیرلر حیاتا کئچیرمگه باشلادی. او، ایلک نؤوبه‌ده ۱۸۰۱-جی ایلده شرقی گورجوستانی روسیه‌یه بیرلشدیردی. قارشیدا قافقازین باشقا ویلایتلری‌نین بیرلشدیریلمه‌سی کیمی موهوم مسله دوروردو. ۱. آلئکساندر اوّلجه آتاسی ۱.پاوئل کیمی روسیه‌نین حیمایه‌سی آلتیندا شیمالی قافقاز بیرلیگی یاراتماغا جهد ائدیردی. ۱۸۰۱-جی ایلده شیخ علی خان دربند و لنکران خانلاری کیمی ۱. آلئکساندری تاختا چیخماسی موناسیبتیله تبریک ائتمک اۆچون اؤز ائلچیسینی پئتئربورقا گؤندردی. یئنی ایمپئراتور ائلچیلری یاردیملا اومیدلندیردی و خاریجدن باسقین تقدیرینده بیرلشیب، اونو اؤز قووّه‌لری ایله دفع ائتمگی مصلحت گؤردو. دانیشیقلار زامانی روس حؤکومتی یئنیدن آذربایجان و داغیستان حاکیملری‌نین فئدئراسییاسینی یاراتماق مسلسینی قالدیردی. ۱. آلئکساندر بو فئدئراسییانین یارادیلماسی اۆچون مووافیق بویروقلار وئردی.
۱. آلئکساندرین تاپشیریغی ایله گئنئرال پاوئل سیسیانوو خانلارلا دانیشیق آپارماق اۆچون گئورگییئوسک شهرینده گؤروش تشکیل ائتدی. بو شهرده قوبا، باکی، لنکران خانلاری، تارکی شامخالی، قاراقایتاق اوسمیسی، تاباساران قاضیسی توپلاشمالی ایدیلر. لاکین دانیشیقلاردا آذربایجاندان یالنیز قوبا و لنکران خانلاری‌نین نوماینده‌لری ایشتیراک ائدیردیلر. ۱۸۰۲-جی ایل دئکابرین ۲۶-دا «گئورگییئوسک موقاویله‌سی» ایمضالاندی. گیریش و ۱۲ مادّه‌دن عیبارت اولان بو موقاویله‌یه گؤره خانلار آرالاریندا اولان دوشمنچیلیک، ناراضیلیق و چکیشمه‌لری بیر طرفه قویاجاقلارینا، موباحیثه‌لری دینج یوللا حلّ ائده‌جکلرینه، ایرانین موهوم حمله ائده‌جگی حالدا اونا قارشی بیرگه چیخیش ائده‌جکلرینه سؤز وئردیلر. موقاویله‌نین بندلریندن بئشی تیجارت مسله‌لری‌نین تنظیملنمه‌سینه حصر ائدیلمیشدی. یئرده قالان بندلر حربی-سیاسی مسله‌لردن، ایلک نؤوبه‌ده گوجلنمکده اولان ایران تهلوکه‌سی‌نین دفع ائدیلمه‌سیندن بحث ائدیردی. موقاویله‌نی ایمضالایان طرفلر بئله بیر تهلوکه‌نین یاراندیغی شراییطده قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین باش کوماندانینین رهبرلیگی آلتیندانؤز قووّه‌لرینی بیرلشدیرمگی عؤهده‌لرینه گؤتوروردولر.
آذربایجانین داخیلی سیاسی وضعیتی روس ایشغاللاری اۆچون الوئریشلی شراییط یارادیردی. اؤز قووّه‌لری ایله روسیه و قاجارلارا موقاویمت گؤستره بیلمه‌یه‌جکلرینی آنلایان آذربایجان خانلاری روسیه‌نین اونلارین ایستیقلالیتلرینی برپا ائده‌جگینه اینانیردی. بو ایسه آذربایجان خانلاری‌نین روسیه تجاووزونه قارشی واحید جبهه‌سینی تشکیل ائتمگه ایمکان وئرمیردی. ۱۸۰۲-جی ایلین سئنتیابر آییندا قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین باش کوماندانی تعیین ائدیلمیش قدیم گورجو زادگان نسلی‌نین نوماینده‌سی، گئنئرال پاوئل دمیترییئویچ سیسیانوو جنوبی قافقازدا روس موستملکه سیاستی‌نین ایجراچیسی اولدو. سیسیانوو آذربایجان خالقینا کسکین موناسیبتی ایله فرقله‌نیردی.
۱۸۰۲.-جی ایلده حسنعلی خان وفات ائتدیکدن آز سونرا شیخ علی خان دربندی یئنیدن قوبا خانلیغینا بیرلشدیریب، عئینی زاماندا باکی خانلیغینا اؤز ایدیعاسینی بیلدیردیکده سیسیانوو بوندان برک شیدّتلنه‌رک دربندی اله کئچیرمک ایسته‌ایردی. او، ۱۸۰۳-جو ایلین یانوار آییندا قراف وورونسووا یازیردی کی، «الوئریشلی واختدا دربندی توتماق لازیمدیر، چونکی بو منه وئریلمیش گؤستریشین عومومی پلانینا اویغوندور.» چار بوتون داغلی حاکیملرین اعتیمادینی ایتیرمکدن چکینه‌رک هله‌لیک قوبا خانلیغینا هوجوما راضیلیق وئرمه‌دی.
۱۸.عصرده روسیه‌نین آذربایجانا ایکی هوجومو دربنددن کئچمکله یؤنلمیشدیسه بو دفعه هوجوم جار – بالاکن و گنجه ایستیقامتیندن باشلادی. چونکی ۱۸۰۱-جی ایلده شرقی گورجوستان بیرلشدیریلدیکدن سونرا روسیه بورادا الوئریشلی شراییط الده ائتمیشدی. سیسیانوو ایلک ضربه‌نی گورجوستاندان آذربایجانین ایچریلرینه دوغرو اوزانان یولون اوستونده یئرلشن جار – بالاکن خالقینا یؤنلتدی. ۵ مینلیک گورجو قوشونونون دا یاردیم ائتدیگی گئنئرال قولیاکووون باشچیلیق ائتدیگی روس حربی حیصه‌لری ۱۸۰۳-جو ایلین مارت-آپرئل آیلاریندا یئرلی اهالی‌نین آمانسیز موقاویمتینی قیریب بالاکه‌نی اله کئچیریب یاندیردیلار. سونرا ایسه جار ایشغال ائدیلدی.
روس قوشونلاری‌نین آذربایجان داخیلینه سونراکی ایره‌لیله‌ایشی‌نین سببی گنجه قالاسی ایدی. بونا گؤره ده گئنئرال سیسیانوو گنجه خانلیغی‌نین اله کئچیریلمه‌سینه خوصوصی اهمیّت وئریردی. گنجه‌یه ایدیعا ائدن بیر سیرا گورجو فئوداللاری‌نین باخیشلارین شریک اولان سیسیانوو گنجه خانلیغی اراضیسی‌نین چاریچه تامارا دؤورونده گورجوستانین ترکیبینده اولدوغونو ایدیعا ائده‌رک، شهری تسلیم ائتمگی طلب ائتدی و بیلدیردی کی، طلبی قبول اولونماسی «گنجه‌یه آتش و قیلینجلا گله‌جک.» جاواد خان ایشغالچی‌نین طلبلرینی ردّ ائتدی و موقاویمته حاضیرلاشدی. بیر آی داوام ائدن موحاصیره‌دن سونرا ۱۸۰۴-جو ایل یانوارین ۲-دن ۳-نه کئچن گئجه روس قوشونلاری حمله ایله گنجه‌نی آلدیلار. جاواد خان و اونون اوغلو حسینقولو آغا دؤیوشه‌رک هلاک اولدولار. گنجه خانلیغی لغو اولوندو و دایره‌یه چئوریلدی. شهرین آدی دییشدیریله‌رک ۱. آلئکساندرین حیات یولداشی یئلیزاوئتانین شرفینه یئلیزاوئتپول قویولدو.
روس قوشونلاری‌نین جنوبی قافقازدا ایره‌لیله‌مه‌سی ایرانین کسکین ناراضیلیغینا سبب اولدو و فتحعلی شاه ۱۸۰۴-جو ایلین مای آییندا روس قوشونلاری‌نین جنوبی قافقازدان چیخاریلماسینی طلب ائتدی. روسیه بو طلبی ردّ ائتدی و ۱۸۰۴-جو ایل اییولون ۱۰-دا روسیه-ایران موحاریبه‌سی باشلادی. جنوبی قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین سایی آز اولسا دا کوماندانلیق هوجوم تاکتیکاسینی سئچدی. ۱۸۰۴-جو ایلین اییول آییندا ایروان خانلیغی اراضیسینده باش وئرن دؤیوشده روس قوشونو اوستون اولان ایران اوزرینده غلبه قازاندی. لاکین یئنی، داها چوخ سایلی ایران قووّه‌لری‌نین جنوبی قافقازا گلیب گنجه‌یه طرف ایره‌لیله‌مه‌سی روس قوشونلارینی ایرواندان گئری چکیلمگه وادار ائتدی.
بیر سیرا آذربایجان خانلیقلاری آسیلی شکیلده اولسا دا اؤز مؤوجودلوقلارینی قوروماق اۆچون روسیه‌نین تبعه‌لیگینی قوروماق حاقّیندا موقاویله‌لر ایمضالادیلار. ۱۸۰۵-جی ایل مایین ۱۴-ده سیسیانووون کورکچای دوشرگه‌سینده اونونلا قاراباغلی ابراهیم خلیل خان آراسیندا باغلانمیش موقاویله‌یه گؤره روس ایمپئراتوروندان واسسال آسیلیلیغی قبول ائدیلدی. خان خاریجی سیاست صلاحیتلرینی بوتونلوکله روسیه‌یه گوزشته گئتدی و ایلده ۸ مین اشرفی باج وئرمگی عؤهده‌سینه گؤتوردو. روس چاری اؤز نؤوبه‌سینده خان سولاله‌سی‌نین بوتون حوقوقلارینی قوروماغی اوزرینه گؤتوردو. بیر هفته سونرا شکیلی سلیم خانلا دا عئینی مضموندا موقاویله باغلاندی. بوندان سونرا سیسیانوو اؤز حربی قووّه‌لری ایله شاماخی خانلیغی‌نین اراضیسینه داخیل اولدو و شاماخالی مصطفی خانی ۱۸۰۵-جی ایل دئکابرین ۲۷-ده (یئنی اوصوللا ۱۸۰۶-جی ایل یانوارین ۸-ده) روسیه تبعه‌لیگینه کئچمک حاقّیندا موقاویله‌نی ایمضالاماغا وادار ائتدی.
۱۸۰۵.جی ایلین آوقوست آییندا روس حربی دونانماسی باکی لیمانینا یاخینلاشمیشدی. حسینقولو خان تسلیم اولماق طلبینی ردّ ائتدیگیندن روس دونانماسی‌نین کوماندانی گئنئرال زاوالیشین شهری آتشه توتماغا و موحاصیره‌یه آلماغا باشلادی. حسینقولو خان شاهدان یاردیم ایسته‌دی. شاهین ولیعهدی عباس میرزه اورمیه‌لی عسگر خانا اؤز قووّه‌لری ایله باکی‌نین یاردیمینا گئتمگی امر ائتدی. قوبالی شیخ علی خان دا باکی‌یا یاردیم ائتمگه حاضیرلاشیردی. گئنئرال زاوالیشین باکی‌یا ایران و قوبا طرفیندن یاردیم ائدیله‌جگیندن خبر توتاراق باکی اطرافیندان چکیلدی و لنکرانین یاخینلیغینداکی سارا آداسیندا دوشرگه سالدی. بو حادیثه روس کوماندانلیغی‌نین شیخ علی خانا دوشمن موناسیبتینی داها دا آرتیردی. شیخ علی خانی روسیه‌نین دوشمنی حساب ائدن گئنئرال سیسیانوو شاماخیلی میر مصطفی خاندان قوبا خانی ایله هئچ بیر شکیلده علاقه‌یه گیرمه‌مگی طلب ائتدی.
شاماخینی تابئع ائدن گئنئرال سیسیانوو ۱۸۰۶-جی ایلین فئورال آییندا اؤزو بؤیوک قوشون دسته‌سی ایله باکی اطرافینا گلدی و بورادا گئنئرال زاوالیشی‌نین دئسانت دسته‌سی ایله بیرلشدی. سیسیانوو حسینقولو خاندان روسیه تبعه‌لیگینی قبول ائتمگی طلب ائتدی. باکی خانلیغی روسیه حاکیمیّتینی قبول ائتمیش دیگر آذربایجان خانلاری کیمی خاریجی سیاست حوقوقوندان محروم اولونماقلا یاناشی، خانلیغین بوتون گلیرلری روس خزینه‌سینه گؤندریلمه‌لی و خان ایسه ایلده جمعی ۱۰ مین روبل مواجیب آلمالی ایدی. باکی قالاسیندا روس قارنیزونو یئرلشدیریلمه‌لی و خان حربی مسله‌لرده قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین باش کوماندانینین سرانجاملارینا تابئع اولمالی ایدی.
حسینقولو خان بو شرطلرله راضیلاشدیغینی بیلدیردی و فئورالین ۸-ده سیسیانوو پولکوونیک ائریستاوی‌نین موشاییعتی ایله اونو قالا داروازالاری‌نین اؤنونده گؤزله‌ین حسینقولو خانین گؤروشونه گئتدی. سیسیانوو گؤروش زامانی حسینقولو خانین عمیسی اوغلو ابراهیم بیگ طرفیندن اؤلدورولدو. گئنئرال زاوالیشین روس قوشونلارینی باکیدان سارا آداسینا، اورادان دا قیزلارا آپارماغا مجبور اولدو. بعضی احتیماللارا گؤره سیسیانوو شیخ علی خانین مصلحتی و ایشتیراکی ایله قتله یئتیریلمیشدی.
۱۸۰۶.جی ایل اییون آیی‌نین ۲-ده گئنئرال ایوان قوُدوْویچ قافقازداکی روس قوشونلاری‌نین باش کوماندانی تعیین اولوندو. روس قوشونلاری یئنیدن آذربایجاندا فعاللاشدیلار. اییونون ۳-ده گئنئرال قلازئناپی‌نین دسته‌سی داغیستانا داخیل اولدو و تارکی شامخالی مهدی خان اؤز قووّه‌لری ایله اونونلا بیرلشدی. ۱۸۰۶-جی ایل اییونون ۲۱-ده دربند روس قوشونلاری طرفیندن توتولموش اولوس ماحالی شامخال مهدی خانین ایداره‌سین، دربند شهری ایسه مایور روتبه‌سی آلمیش علی پناه بیگین ایداره‌سینه وئریلدی.
۱۸۰۶.جی ایل اوکتیابرین ۳-ده باکینی دؤیوشسوز توتان روسلار نؤوبتی هدف کیمی قوبانی سئچدیلر. باکیدا بیر باتالیون و باکی لیمانیندا حربی دونانما ساخلایان گئنئرال بوُلقاکوْو نویابر آیی‌نین ۱۱-ده قوبایا دوغرو حرکت ائتدی. روس قوشونلاری‌نین یاخینلاشماسیندان چکینن قوبا شهری‌نین اهالیسی شیخ علی خانین باشچیلیغی ایله داغلارا چکیلدی. روس قوشونلاری بوشالمیش شهره داخیل اولدولار. بوُلقاکوْو گئنئرال قوُدوْویچ‌دن قوبا خانلیغینی درحال لغو ائتمک، ان اعتیبارلاری بیگلری اؤز طرفینه چکیب داخیلی ایداره ائتمه‌نی و گلیرلرین توپلانماسینی همین بیگلره تاپشیرماق و اوفسئرین باشچیلیغی ایله اورادا ایکی کازاک پولکو ساخلاماق حاقّیندا گؤستریش آلدی.
شیخ علی خانین روسلارا قارشی اؤز تاکتیکاسینی دییشمکدن و عفو خواهیشی ائتمکدن باشقا چاره‌سی قالمامیشدی، او، ظاهیری ایطاعت گؤستریب گیروولار وئردی. لاکین ۱۸۰۶-جی ایلین سونلاریندا روسلارا ایطاعت ائتمک ایسته‌مه‌ین شیخ علی خان عومومیتله حاکیمیّتدن کنار ائلان ائدیلدی. گئنئرال بوُلقاکوْو نوفوذلو بیلرین عاییله‌لریندن ۱۰ نفری گیروو گؤتوره‌رک خانلیغین ایداره‌سینی باشدا روس ظابیطی اولماقلا بیگلر شوراسینا تاپشیردی. حاجی بیگ ایسه خانلیغین نایبی تعیین اولوندو. قوُدوْویچ شیخ علی خانی خانلیغین کندلرینه بوراخماماغی، ایمکان دوشن کیمی اونو توتماغی تاپشیریب خانی توتانا ۵۰۰ اشرفی موکافات دا وعد ائتدی. لاکین شیخ علی خان اوّلکی کیمی خانلیغی ایداره ائتمکده داوام ائدیر، وئرگی توپلاییردی. حاجی بیگین خالق آراسیندا نوفوذو اولمادیغیندان خالق شیخ علی خانا ایطاعت ائدیردی. شیخ علی خان سورخای خانلا بیرلشیب روس قوشونلارینا ضربه‌لر ائندیرمکده داوام ائدیردی.
۱۸۰۸.جی ایلین اوکتیابرین ۲۰-ده شیخ علی خانین ایکی دسته‌سی آیری-آیری یئرلرده شاماخی و روس قوشونلارینا حمله ائتدی. روسلاردان خئیلی اسیر گؤتورمگه نایل اولموش خان نویابرین ۲۴-ده قودیالچایدان ۴ وئرست آرالیدا سئواستوپول آلایی‌نین حیصه‌لری ایله دؤیوشه گیردی. لاکین شیخ علی خان بو دؤیوشده مغلوبیته اوغرادی و طرفدارلاری ایله بیرلیکده داغلارا چکیلمگه مجبور اولدو. مصطفی خان شیخ علی خانین بو حرکتیندن غضبلنه‌رک، شاماخیداکی روس قوشونونون کوماندیری تیخانووسکی ایله بیرلشدی و قوبایا طرف حرکت ائتدی. بیر نئچه دؤیوشدن سونرا ملیک حاجی بیگین اوغلو ملیک بیگ بیر چوخ بیگلرله بیرلیکده شیخ علی خانا خیانت ائدیب، روسلارین طرفینه کئچدی. قوبا خانی دیگر آداملاری‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی ایله تاباسارانا گئتدی. اورادا اؤزونون اطرافینا داغیستانین موختلیف دؤیوشچو جلب ائدیب، ۱۸۰۹-جو ایلین اوّللرینده یئنیدن قاییتدی و شابرانا یاخینلاشدی. شیخ علی خانلا باکیدان قوبایا کؤمگه گئدن کیچیک روس دسته‌سی آراسیندا آتیشما باش وئردی. شیخ علی خانین قوبایا یاخینلاشماسی خبرینی ائشیدن گئنئرال-مایور قوریئو تجیلی خانا قارشی چیخماق اۆچون یولا دوشدو. قوریئوین قوشونو ایله توققوشمادا مغلوب اولان شیخ علی خان سرکی کندی‌نین یاخینلیغیندا مغلوب اولوب، یئنیدن تاباسارانا گئتدی. بو حادیثه‌دن سونرا ۱۸۰۹-جو ایلین یانواریندا روسلار رسماً قوبا خانلیغینی لغو ائتدیلر و ویلایته چئویردیلر، اورانین ایداره‌سی باکی‌نین و قوبانین آلینماسیندا روسلارا خوصوصی خیدمتی اولموش باکیلی ایکی میرزه محمد خانین باشچیلیق ائتدیگی دؤرد نوفوذلو بیگدن عیبارت ایداره هئیتینه تاپشیریلدی.
شاماخیلی مصطفی خانین نوماینده‌سی‌نین قوبادا خانلیغین دانیشیقلار نتیجه‌سینده یئنیدین شیخ علی خانا قایتاریلماسینی رسماً ائلان ائتمه‌سی عوصیانین باشلاماسینا تکان وئردی. اهالی آغایا قالخیب شیخ علی خانی قوبایا چاغیردی. شیخ علی خان الوئریشلی شراییطدن ایستیفاده ائده‌رک قوبا ایستیثنا اولماقلا خانلیغین قالان اراضیسینده اؤز حاکیمیّتینی برپا ائتدی. قوبا شهرینده یئرلشن روس آلایی عوصیانچیلارا قارشی چیخماغا جورأت ائتمیردی. او، عئینی زاماندا روسلاردان قوبا شهرینی ترک ائتمگی طلب ائتدی. ردّ جاوابی آلیب شهری موحاصیره‌یه آلدی.
شیخ علی خان قریز کندینی اؤزونه مووقّتی ایقامتگاه سئچه‌رک بورادان خانلیغی ایداره ائتمگه باشلادی. شیخ علی خان قریز کندی‌نین یاخینلیغیندا یئنی شهر سالماغا و کندی گئنیشلندیرمگه باشلادی. یئنی یارادیلاجاق شهر ایستحکام کاراکتری داشیمالی ایدی. بئله‌لیکله، کئچمیش قوبا خانلیغی اراضیسینده روس موستملکه‌چیلرینه قارشی خالق عوصیانی باشلامیشدی. شیخ علی خانین باشچیلیق ائتدیگی بو عوصیاندا بیگلر، ماعافلار، روحانیلر، کندلیلر ایشتیراک ائدیردیلر. بونو روس حربیچیلری ده اعتیراف ائدیردیلر. گئنئرال تورمادوو شکی حاکیمی جعفرقولو خانا ۱۸ آوقوست ۱۸۱۰-جو ایل تاریخلی مکتوبوندا یازیردی کی، «شیخ علی خانین قوبا سرحدلرینده گؤرونمه‌سی بوتون خالقی آیاغا قالدیریب.» گئنئرال تورماسووون پولکوونیک-لئیتئنانت تیخونووسکییه گؤندردیگی ۱۷۰ سایلی امرینده دئییلیردی: «باکی کومئندانتی رئپیندن خوشاگلمز خبر آلمیشام. قوبا شهریندن باشقا بوتون قوبا ایالتی شیخ علی خانا قوشولوب. سئواستوپول آلایی‌نین ایکی تابورو ایله مودافیعه اولونان قوبا شهری‌نین دربند و باکی ایله بوتون علاقه‌لری کسیلمیشدیر.»
قوبا شهری و زئیخور کندی ایستیثنا اولماقلا قوبا ایالتی یئنیدن شیخ علی خانین نظارتی آلتینا کئچدی. یئرلی اهالی یئنیدن روسلارا قارشی موباریزه‌یه قالخدی. بو دفعه شیخ علی خان روستوو کندینی اؤزونه مووقّتی ایقامتگاه سئچدی. ۱۸۱۱-جی ایل نویابر آیی‌نین ۶-دا گئنئرال قوریئوین ۱۳۴۸ عسگر، بیر نئچه کازاک و یئرلی آتلیلاردان عیبارت قوشونلاری زئیخور کندی یاخینلیغیندا موحاصیره‌یه دوشدو و شیخ علی خانین قووّه‌لری طرفیندن دارماداغین ائدیلدی. روس حربچیلری‌نین اعتیرافینا گؤره اونلارین ایتکیلری ۳۱۷ نفره چاتمیشدی. بو حادیثه‌لردن سونرا گئنئرال خاتونسئو داغیستانین کوره دایره‌سینی ده ایشغال ائتدی. شیخ علی خان اؤز عاییله‌سینی جومجوقات کندینده قویاراق، اوّلجه قاضی‌قوموق خانلیغی‌نین سومبات کندین، سونرا ایسه آکوشایا گئتدی.
۱۸۱۳.جو ایلین ۱۲ اوکتیابریندا گولوستان کندینده بیرینجی روسیه-قاجار موحاریبه‌سی‌نین قورتارماسینی بیلدیرن موقاویله ایمضالاندی. موقاویله‌نی قاجارلار طرفدن شاهین وکیلی میرزه عبدالحسن خان، روسیه طرفدن ایسه راتیشئو ایمضالادی. بو صولح موقاویله‌نین شرطلرینه اساساً شیمالی آذربایجان خانلیقلاریندان ایروان و ناخچیوانی چیخماق شرطیله بوتون خانلیقلار (لنکران خانلیغی، شیروان خانلیغی، قوبا خانلیغی، باکی خانلیغی، گنجه خانلیغی، قاراباغ خانلیغی، شکی خانلیغی) روسیه‌یه وئریلدی.
۱۸۱۹.جو ایلین آوقوست آییندا روس قوشونلاری یئنی یوروشه باشلادیلار. بو یوروشه گئنئراللار مددوو و پئستئل باشچیلیق ائدیردیلر. موختلیف ایستیقامتلردن هوجوم ائدن روسلارین قارشیسینی آلا بیلمه‌ین شیخ علی خان و موتّفیقلری داغلارا چکیلمکی اولدولار. آکوشا، تاباساران و داغیستانین باشقا یئرلری ایشغال ائدیلدی. شیخ علی خانلا علاقه ساخلاماقلا شوبهه‌لی بیلینن ۸ نفر دربند بیگی هشترخانا سورگون ائدیلدی. مغلوبیتدن سونرا شیخ علی خان داغلارا چکیلدی. بوندان سونراکی طالعیی حاقّیندا منبعلرده معلومات دئمک اولار کی، یوخدور. منبعلرده اونون ۱۸۲۱-جی ایلده وفات ائتدیگی گومان اولونور و بالاکنده دفن ائدیلدیگی قئید ائدیلیر.
مدنیّت
دَییشدیرمعمارلیق و شهرسالما
دَییشدیرشکی و شوشا شهرلری کیمی قوبا شهری ده ۱۸-۱۹. عصرلرده خانلیق مرکزی کیمی داها قدیم یاشاییش مسکنی‌نین یئرینده فورمالاشمیشدی. آذربایجانین ان یاخشی طبیعی مکانلاریندان بیرینده یئرلشن قوبا شهری، قوبا خانلیغی‌نین ایلک مرکزی اولمامیشدیر. ائرکن فورملاشما دؤورونده کیچیک یاشاییش منطقه‌سی اولان خودات خانلیغین پایتاختی سئچیلمیشدی. ۱۷۴۷-جی ایلده حسینعلی خان قوبالی ایقامتگاهینی خوداتدان قوبایا کؤچورموشدور. قوبا قالا-شهری دنیز سویّه‌سیندن ۶۴۲ مئتر یوکسکلیکده، قودیالچایین یاراتدیغی تئرراسدا، چای ساحیلیندن ۳۳-۳۴ مئتر یوکسکلیکده یئرلشن قوبا شهری‌نین اطرافی قاراچایا کیمی سیخ مئیوه باغلاری ایله اؤرتولموشدو. غرب طرفده شاهداغا آچیلان منظره فونوندا باغلاری مئشه‌لر عوض ائدیردی. ش. فتح‌اله‌یئو قوبا قالاسی‌نین ۱۸۱۱-جی ایله عایید حربی پلانینا ایستیناداً قئید ائدیر کی، قالا-شهر قودیالچایین یوخاری تئرراسی بویونجا غرب-شرق ایستیقامتینده اوزانماقلا «مؤحکم اولمایان چیگ کرپیجدن هؤرولموش، هوندورلوگو ۳-۴ ساژئن، ائنی بیر ساژئن اولان و ۴۰۰ ساژئن اوزونلوق و ۱۳۰ ساژئن ائنینه اوزانان قالا دیوارلاری ایله احاطه اولونموشدو. قالا دیوارلاری اوچ قاپی‌یا مالیک ایدی.»
قوبا قالاسی داخیلینده شهرین پلانلاشدیرما استروکتورو آزاد کاراکترلی اینشاات خوصوصیتی داشیییردی. بو آزاد پلانلاشدیرما سیستئمی داخیلینده تیجارت سیرالاری ایله تیکیلمیش و مسجید بینالارینا آپاران بیر نئچه اساس کوچه دیقّت جلب ائدیردی. قالانین غرب حیصه‌سی شرق حیصه‌یله موقاییسه‌ده داها آز مسکونلاشمیشدی.
خانلیق دؤورو مدنیّتی‌نین نومونه‌لریندن بیری حسینعلی خان طرفیندن اینشا اولونموش و سلفلری طرفیندن برپا ائدیلیب دئکوراتیو بزک وئریلمیش قوبا خان سارایی ایدی. بیشمیش کرپیجدن اینشا اولونموش بو سارایین تاوانی گول شکیللرله بزه‌دیلمیشدی. دیوارلاری‌نین زنگین کیرج دئکوراسیاسی و تصویرلری فرقله‌نیردی. قوبا خان سارایی‌نین تام معمارلیق و پلانلاشدیرما خوصوصیتلرینی عکس ائتدیرن قرافیک ماتئریاللار دؤوروموزه گلیب چاتمامیشدیر. بونا باخمایاراق سارایین نقلی تصویری پ. بوُتکوْو طرفیندن وئریلمیشدیر: «شیخ علی خانین ائوی ظریف کرپیجلر و یونولمامیش داشلاردان تیکیلمکله اوزلنمه‌میشدیر: بعضی اوتاقلار تامامیله اوزلنمیشدیر و اونلارداکی صنعتکار ایشینه تعجوبلنمه‌مک مومکون دئییل. آلئباستر اوزرینده اویما ایشلری ایسه ائله سویّه‌ده‌دیر کی، تقلید ائدیلمگه لاییقدیر. پلافونلار گول رسملری ایله بزه‌دیلمیشدیر.»
قوبا قالاسی‌نین باش پلانینا گؤره، قالانین اوچ قاپیسینا آپاران اوچ اساس کوچه اؤز باشلانغیجینی خان سارایی‌نین یئرلشدیگی مئیداندان گؤتوروردو. مولکیّت صاحیبیندن آسیلی اولاراق محلّه‌لر موختلیف فورمالارا مالیک ایدی. سو تأمیناتی چایدان چکیلمیش ساخسی بورولار واسیطه‌سی ایله حیاتا کئچیریلیردی. قودیالچایین سول ساحیلینده‌کی آشاغی تئرراسدا آزاد پلاندا تیکیلمیش بینالار و سیناقوقلاردان تشکیل ائدیلمیش یهودی محلّه‌سی یئرلشیردی. گنجه و شکی قالالاریندان فرقلی اولاراق قوبا قالاسی نارین‌قالا و یا خان قصرینه مالیک اولمامیشدیر.
۱۸۱۱.جی ایلدن اعتیباراً قوبا قالاسیندا جیدی مؤحکملندیرمه ایشلری آپاریلیر. غرب و شرق طرفدن قالا دیوارلاری فلئشلر واسیطه‌سییله مؤحکملندیریلیر. جنوب دیواری‌نین مرکزینده باستیون اینشا ائدیلیر، بوتون کؤهنه دیوارلار برپا و تعمیر ائدیلیر. قوبا خانلیغی‌نین مؤوجودیّتی دؤورونده یارادیلمیش مدنیّت آبیده‌لریندن بیری ده فتحعلی خانین حیات یولداشی طوطی بیکه اۆچون دربندده اینشا اولونموش توربه‌دیر. عومومی هوندورلوگو ۴-۵ مئتر اولان ۸ گوشه‌لی مرکزلی زال و اونا بیتیشیک ۴ کیچیک اوتاقدان عیبارت اولان توربه‌نین اینتئریئری تاغلی تاوانلا اؤرتولوب. توربه ۱۷۸۷-۱۷۸۸-جی ایللرده تیکیلمیشدیر.
زنگین معمارلیق اوسلوبونا مالیک اولان ان قدیم مسجیدلردن بیری اولان جومعه مسجیدی ۱۸۰۲-جی ایلده قاضی نصراله افندی‌نین اوغلو قاضی اسماعیل افندی‌نین مادّی یاردیمی ایله تیکیلمیشدیر. بینانین تیکیلیسی ۱۷۹۲-جی ایلده باشلانمیش و موعین فاصیله‌لرله ۱۰ ایله باشا چاتدیریلمیشدیر. بو مسجید تکجه قوبادا دئییل، اؤلکه‌نین بوتون شیمال-شرق بؤلگه‌سینده ان قدیم دینی مرکزلردن بیری اولوب. مسجیدین تیکینتیسینده، اساساً اون، یومورتا و اهنگدن ایستیفاده اولونوب. مسجیدین مئحراب حیصه‌سی (یعنی قیبله اولان طرفی) مدینه شهرینده اولان قوبا مسجیدینده اولدوغو کیمی ایشله‌نیب. مسجید سککیزتینلی پریزما شکلینده اولوب ایچری طرفدن هوندورلوگو ۲۸ م، ساحه‌سی ۴۰۰ م۲-دیر. مسجیدین تیکینتیسینده ایستیفاده اولونان زیغ کرپیجلر، رایونون ۸-۱۰ کیلومئترلیگینده یئرلشن ایقریغ کندینده حاضیرلانیب. قوبا جاماعاتی همین کنددن کرپیجلری اللری ایله بیر-بیرینه اؤتوره-اؤتوره مسجید تیکیلن یئره گتیریب.
صنعتکارلیق
دَییشدیرقوبا خانلیغیندا صنعتکارلیق یوکسک اینکیشاف ائتمیشدی. صنعتکارلیغین ان چوخ اینکیشاف ائتمیش ساحه‌سی توخوجولوق ایدی. خانلیق اراضیسینده قویونچولوغون اینکیشاف ائتمه‌سی توخوجولوغون اینکیشافی اۆچون الوئریشلی زمین یارادیردی. روس سیاحی م.ف.بیبئرشتئین قوبا خانلیغی‌نین قویونچولوق اۆچون چوخ اینکیشافلی اولدوغونو قئید ائده‌رک یازیردی: «قوبا خانلیغیندا قویونلاری یایدا داغلاردا، قیشدا دوزنلیکلرده اوتارماق مومکوندور. قیشدا بو یئرلر و دنیزین هنده‌وری چوخلو قویون سورولری ایله دولو اولوردولار.» پ.ق.بوُتکوْو قوبا خانلیغیندا قویونچولوقلا یاناشی پامبیقچیلیغین دا یاییلدیغینی یازاراق بورادا پامبیقلا قویون یونوندان ائوده ایشلتمک و ساتیش اۆچون ماهوت، خالی، خالچا همچین پامبیق پارچالار توخوندوغونو قئید ائدیردی. دربند شهری پامبیق، یون هابئله ایپک پارچالارین توخوندوغو مرکز ایدی.
توخوجولوق ایستحصالیندا قادین امگیندن ایستیفاده اولونماسی کوتلوی سجیّه داشیییردی. قادینلار سربست واختلاریندا یون، پامبیق و ایپک ائشیب ایپ حالینا سالیر، سونرا ایسه پارچا توخویوردولار. ۱۸.عصرین ایکینجی یاریسیندا دربند شهرینده ۲۰۰-دن چوخ ایپک توخویان دزگاه فعالیت گؤستریردی. تاریخی ادبیاتدا ۱۸.عصرین سونوندا دربندده ۱۹۵ کارخانا اولماسی حاقّیندا معلومات وار. ۱۷۹۶-جی ایلده بو شهرده ۳۰ ایپک توخویان اعمالاتخانا فعالیت گؤستریردی. بو اعمالاتخانالاردا ایستحصال ائدیلن تافتا و دارایی آدلی پارچالار اؤز کئیفیتلرینه گؤره شاماخیدا توخونان پارچالاردان گئری قالمیردیلار. بو دؤورده دربندده فعالیت گؤسترن ۱۱۳ توخوجو اعمالاتخاناسیندا موختلیف چئشیدلی پامبیق پارچالار حاضیرلانیردی. شهرده توخونان پامبیق پارچالار یئرلی طلباتی اؤدمکله یاناشی، خاریجی اؤلکه‌لرده ده ایخراج ائدیلیردی. ۱۷۸۹-۱۹۹۱-جی ایللرده دربنددن روسیه‌یه یئرلی اعمالاتخانالاردا ایستحصال اولونموش ۲۳۴۰۷ عدد باسما و بئز پارچالار ایخراج اولونموشدو.
خانلیق اهالیسی‌نین اهمیّتلی حیصه‌سی باشلیجا اولاراق بیتکیچیلیق و pئیواندارلیق محصوللاری‌نین اعمالی ایله باغلی ائو صنعتلری ایله مشغول اولوردولار. قوبا شهری و اونون اطرافیندا نوگه‌دی، چیچی، آمسار، روستوو و دیگر کندلرده ال دزگاهلاری اولان چوخلو خالچا کارخانالاری وار ایدی. قوبا خالچالاری اؤز کئیفیتی، ناخیشلاری و بویالارین پارلاقلیغی ایله آذربایجانین حودودلاریندان کنارلاردا، بوتون جنوبی قافقازدا، ایراندا و روسیه‌ده شؤهرت قازانمیشدی.
قوبا خانلیغیندا توخونان خالچالار اؤز کئیفیتینه و بدیعی ترتیباتلارینا گؤره سئچیلیردیلر. دیگر خالچالارا نیسبتاً داها یوکسک قیمتلندیریلیردیلر. خانلیغین امامقولوکند، چیچی، زئیوه و پیره‌بدیل کندلرینده توخونان خالچالار خوصوصیله مشهور ایدیلر. همین خالچالار ساپلارین نازیکلیکلری، ایلمه‌لرین سیخلیغی، رسملری ایله فرقله‌نیردیلر. چیچی کندینده توخونان خیرداگول چیچی، آلچاگول چیچی آدلی خالچالار خاریجی بازارلاردا و یارمارکالاردا ان رواج مال حساب ائدیلیر، موختلیف اؤلکه‌لرین خالچا موتخصیصلری‌نین دیقّتینی جلب ائدیردیلر. خالچا توخوماقلا آنجاق قادینلار مشغول اولوردولار. ۱۹. عصرین اوّللرینده ترتیب ائدیلمیش تصویرلریندن معلوم اولور کی، خانلیق اراضیسینده ۸۵۰ عاییله خالچا و پالاز توخوماقلا مشغول اولوردولار. عاییلهلرین هر بیری ایلده ان آزی بیر خالچا و ایکی پالاز توخویوردو.
توخوجولوقلا سیخ باغلی اولان بویاچیلیق ایستحصالی دا قوبا خانلیغیندا یاییلمیشدی. خانلیق اراضیسینده، خوصوصاً ده دربند اطرافیندا روس منبعلرینده "مارئناً آدلاندیریلان بویاقوتونون بیتمه‌سی بویاچیلیغین اینکیشافی اۆچون الوئریشلی زمین یارادیردی. مارئنا قیرمیزی رنگ الده ائتمک اۆچون ان یاخشی خاممال حساب اولونوردو. مارئنا هم ده خاریجی اؤلکه‌لرده، ایلک نؤوبه‌ده روسیه‌ده ایخراج اولونوردو. تکجه ۱۷۷۸-۱۷۸۱-جی ایللر عرضینده دربنددن قورو یوللا قیزیلیارا ۳۹٫۳۸۲ پود ۱۷۸۹-۱۷۹۳-جو ایللرده ایسه دنیز یولو ایله هشترخانا ۳ مین پودا یاخین مارئنا گؤندریلمیشدی. روسیه‌یه ایخراج اولونان مارئنانین میقداری داها چوخ ایدی. آلمان سیاحی پئتئر سیمون پاللاس ۱۷۹۴-جو ایلده هشترخاندا اولارکن بورا عئینی واختدا هر بیرینه ۵ مین پود مارئنا یوکلنمیش بئش گمی‌نین یان آلدیغینی گؤرموشدو.
دمیرچیلیک صنعتی ده خانلیقدا گئنیش یاییلمیش صنعتلردن بیری ایدی. خانلیق دؤورونده قوبادا ۱۵، دربندده ۱۱ دمیرچی فعالیت گؤستریردی. دمیرچیلر باشلیجا اولاراق کوتان و دمیر گاواهینلی خیش، موختلیف بئللر، زنجیرلر، بالتا، اوراق، دریاز، دیرمیق حاضیرلاییردیلار. دمیرچیلرین دیگر حیصه‌سی معشیت اشیالاری – دمیر تاوالار، ساجلار، مانقاللار، ساج‌آیاغی، کیلید، ماشا، ارسین و س. ایستحصال ائدیردیلر. باشقا بیر قروپ دمیرچیلر ایسه موختلیف صنعتکارلار اۆچون امک آلتلری – چکیج، زیندان، موختلیف میشارلار، کرکیلر و دیگر کسیجی آلتلر حاضیرلاییردیلار.
خانلیغین داغلیق اراضیسینده قیزیل، گوموش و قورغوشون یاتاقلاری آشکار ائدیلمیشدیر. لاکین فتحعلی خان قونشو داغیستان فئوداللاری‌نین قیزیل و گوموش یاتاقلارینی اله کئچیرمگه جهد ائده‌جکلریندن ائحتیاط ائده‌رک اونلارین باسدیریلماسی باره‌ده گؤستریش وئردی. قورغوشون یاتاقلاری ایسه ایستیثمار اولونوردو. دربندده سیلاح قاییرما اعمالاتخاناسی واردی. بو شهرده و اونا بیتیشیک بؤلگه‌لرده ائو شراییطینده بازار اۆچون پامبیق پارچالار دا ایستحصال ائدیردیلر. قوبادا ائو صنعتکارلیق ایستحصالیندا بویاق ایستحصالی موهوم یئر توتوردو. بورادا بؤیوک میقداردا شال توخونوردو. قوبا، دربند، آختی، دوققوزپارادا سیلاح دوزلدیردیلر. آذربایجاندا زرگرلیک صنعتی‌نین ان چوخ یاییلدیغی یئرلردن بیری ده قوبا خانلیغی ایدی.
علم، ادبیات و تحصیل
دَییشدیرخانلیق دؤورونده بوتؤولوکده آذربایجاندا اولدوغو کیمی قوبا خانلیغیندا دا فئودال-آرا موحاریبه‌لری و یادائللی هوجوملاری‌نین تاثیری نتیجه‌سینده معاریف، علم و مدنیّت عوموماً تنزّول وضعیتینده ایدی. بونونلا بئله بو دؤورده همین ساحه‌لرده بیر چوخ اوغورلار دا قازانیلمیشدیر. قوبا خانلیغیندا مدنیّتین وضعیتی گونوموزه چوخ آز گلیب چاتمیشدیر. او دؤورون تانینمیش عالیملریندن بیری اجیجلی حاجی محمد چلبی اولموشدور. او، موختلیف علملری، خوصوصاً ده شرعیت قانونلارینی گؤزل بیلیردی. حاجی محمد چلبیدن «تدوین ال الیجی» آدلی اثر قالمیشدی. بو اثر ایلاهیاتچیلار اۆچون بیر وسایته چئوریلمیشدی. یئددی دفعه مکّه‌نی زیارت ائتمیشدی. موتفکّیرین خالق آراسیندا حؤرمتی چوخ بؤیوک ایدی. ۱۸۰۸-جی ایلده شیخ علی خانلا شاماخیلی مصطفی خان آراسیندا دؤیوش گئتدیگی آندا حاجی محمد چلبی‌نین جنازه‌سی شهر قبیریستانلیغینا گتیریلدیکده هر ایکی طرف سیلاحلارینی یئره قویوب عالیمین خاطیره‌سینی یاد ائتمیشدیلر.
ملا محمد ابن ملا نجفقولو باکووی باکی خانلیغی‌نین تدقیقاتچیسی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا قوبا خانلیغی‌نین عالیمی ایدی. تلطیفات ایشلری و علمی درجه اعتیباریله عصری‌نین تانینمیش سیمالاریندان بیری اولموشدور. اوندان بیر چوخ اثر یادیگار قالمیشدیر. ۲. میرزه محمد خانین موعلیمی اولموشدور. شیخ بهاالدین محمد عاملی‌نین «کشکول» آدلی کیتابینی، فتحعلی خانین خواهیشی ایله عربجه‌دن فارسجایا ترجومه ائتمیشدیر. اونونلا حاجی محمد چلبی الیجی، شیعه و سوننی مذهبلرینی بیرلشدیرمک حاقّیندا تدقیقات آپارمیشدیر.
قوبا خانلیغی‌نین مشهور آشیقلاریندان بیری ده خالتانلی تاغیدیر. تاغی خالتانلی ۱۷۷۶-جی ایلده قوبانین خالتان کندینده آنادان اولموش، عؤمرونون سونونا قدر بو کندده یاشامیشدیر. بیر چوخ اؤلکه‌لری گزیب-دولاشمیش، اورادا چوخلو آشیقلارلا دئییشمیشدیر. آشیق شعری‌نین اللیدن آرتیق نؤوونده شئعیرلر یازمیشدیر. خالتانلی تاغی ۱۹. عصرین آشیقلاریندان بیریدیر. شیروان مکتبی‌نین قوروجوسو ایدی. «بنزرسن»، «اولماز»، «دئ گؤروم»، «ندی» اونون یارادیجیلیغیندا اساس یئر توتان اثرلردندیر.
مکتبلر مسجیدلرین بیر گوشه‌سینده، خوصوصی دوکانلاردا، یاخود شخصی ائولرده یئرلشیر و عادتاً، اونلارین یارادیجیلاری‌نین، موعلیملرین آدینی ایله آدلاندیریلیردی. مکتبده عادتاً آنجاق بیر موعلّیم اولوردو و او مکتبین هم ده ریسی – مکتبداری ایدی. مکتبدارلار مکتب بیناسینا چکدیکلری خرج موقابیلینده، هابئله تدریس حاقی کیمی شاگیردلرین والیدئینلریندن هر هفته «هفته‌لیک» آدلانان پول، پئشکش، بایراملیق آلیردیلار. موعلّیملر مکتوبلار، دوعالار یازماق، کبین کسمک و دیگر ایشلرله ده مشغول اولوردولار. بیر قایدا اولاراق، اوشاقلار ۶ یاشیندان مکتبه گئدیردیلر. درس اوتاقلاری حصیر و یا کیلیمله دؤشه‌نیر، شاگیردلر اَیلشمک اۆچون اؤزلری ایله ائودن دؤشکچه گتیریردیلر. اوشاقلار مکتبده باشی‌اچیق و آیاققابی‌سیز اوتوروردولار.
درس مودّتی، عادتاً، گونده ۶-۸ ساعات داوام ائدیردی. درس وسایتی چوخ محدود ایدی. شاگیردلر الیفبانی اؤیرندیکدن سونرا قورانین «عم جز» آدلی کیچیک بیر حیصه‌سینی، سونرا ایسه قورانی اوخویوب باشا چاتدیریر، هابئله سعدی شیرازی‌نین «گولوستان» کیتابینی و دیگر کیتابلاری اوخویوردولار. مکتبده تحصیل مودّتی غئیری-محدود ایدی، کونکرئت هر بیر شاگیردین تحصیلینی باشا وورماسی حاقّیندا موعلیمین نه واخت وثیقه وئرمه‌سیندن آسیلی ایدی. مکتبلرله یاناشی فردی تحصیل نؤوعو ده مؤوجود ایدی. خانین و عیانلارین، تاجیرلرین اوشاقلاری ایله اونلارین ائوینده آیریلیقدا بیر موعلّیم مشغول اولوردو. بو اوصولا "سرخاناً دئییردیلر. بیر چوخ یوخسوللار ایمکانلاری اولمادیغیندان اوشاقلارینی مکتبه گؤندرمیردیلر.
بیر نؤوع عالی تدریس موسیسه‌لری اولان مدرسه‌لرده ایختیصاصلی روحانی کادرلاری یئتیشدیریلیردی. مدرسه‌لر، عادتاً، بؤیوک مسجیدلرین؛ خوصوصیله جومعه مسجیدلری‌نین نزدینده یئرلشیردی. مدرسه بیناسیندا قیسماً گئنیش بیر درس اوتاغی و طلبه‌لرین یاشادیقلاری کیچیک اوتاقلار – هوجره‌لر اولوردو. مدرسه‌ده تعلیم ائدن شخص مودرّیس، تحصیل آلان شخص ایسه طلبه آدلانیردی. طلبه مدرسه‌ده الیفبانی، قورانی اؤیرنمکله یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام قانونلاری، عرب-فارس دیللرینی ده اؤیره‌نیردی. مدرسه‌لرده موعین درجه‌ده ادبیات، ریاضیات، آسترونومیا علملری ده تدریس اولونوردو.
فنلرین موختلیفلیگینه باخمایاراق، اونلارین هامیسی بیر مودرّیس طرفیندن تدریس اولونوردو. مدرسه‌لرده یاش فرقی نظره آلینمیر، آیری-آیری یاشلیلار بیر یئرده مشغول اولوردولار. تدریس وسایتی چوخ آز اولدوغوندان طلبه‌لر واختین چوخونو خطلرینی گؤزللشدیرمگه صرف ائدیردیلر. ایستر مکتبلرده، ایسترسه ده مدرسه‌لرده حوسن-خطه خوصوصی دیقّت یئتیریلیردی. مدرسه بیتیرنلرین اکثریتی گؤزل خطه مالیک اولوردو. ان ایستعدادلی طلبه‌نی موعین مودّت شخصن باش روحانی – موجتهدین اؤزو چالیشیردی. موجتهیدلر اکثر حاللاردا طلبه ایله اؤز ائوینده مشغول اولوردولار.
ایقتیصادیات
دَییشدیرنومیزماتیکا
دَییشدیرآذربایجان تاریخینده ۱۸.عصرین ایکینجی یاریسی ۱۹.عصر بیرینجی روبعو نومیزماتیک نؤقطه‌ای-نظردن چوخ مورکّب بیر زاماندیر. بو دؤور اصلینده تاریخی آذربایجان تورپاقلاری‌نین حیصه –حیصه پارچالانماسی، صفوی ایمپراتورلوغونون سونو، شرقی آوروپانین یئنی روسیه ایمپراتورلوغو قافقاز ایشغاللاری‌نین باشلانیب و سونا چاتماسی دؤورو ایدی. بو دؤور نومیزماتیک ماتئریاللاری اولمادان یازیلی سندلر واسیطه‌سی ایله آراشدیریلماسی مومکون اولان بیر زاماندیر. بونا باخمایاراق، آذربایجانین سون موستقیل پول و پول دؤوریه‌سی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی باخیمیندان موعین آچیلماسی مومکون اولمایان مسله‌لره آیدینلیق گتیره بیلر.
پول بازاریندا قاریشیقلیق قوبالی فتحعلی خانین دؤورونده نیسبتاً ثابیتلشدی. قوبا خانلیغین سیکّه نومیناللاری یالنیز ۱۹. عصرین اوّللرینه عاییددیر. بونلاردان ۵ عددی آذربایجان تاریخی موزه‌سینده ساخلانیلیر، عباسی اولاراق ۲، ۱۹ قرام چکیده ایدی. اوزرینده علاوه ایشاره «راهی» - یعنی ایشله‌یه بیلن سؤزو واردیر. دربندده ده عئینی دیرده پوللار اولموش، آما اوزرینده هئچ بیر علاوه ایشاره اولمامیشدی. ۱۹. عصرین ایکینجی یاریسیندا قوبا ایشغالی‌نین سونا یئتمه‌سی ایله بورانین بازارلاری روسیه‌نین روبل سیستئمینه کئچمیشدی. اهالی‌نین الینده آیری-آیری سیکّه نومونه‌لری اساساً گئییملرده بزک نومونه‌لری کیمی ایستیفاده اولونموشدو.
خانلیقدا یالنیز گوموش و میس سیکّه‌لر ضرب اولونوردو. چونکی قیزیل سیکّه‌لری‌نین ضرب اولونماسینا ایختیار یوخ ایدی. دربندده، قوبادا و سالیاندا ضربخانالار فعالیت گؤستریردی. دربند خانلیغیندا ضرب اولونان سیکّه‌لر قوبا خانلیغیندا ضرب اولونان سیکّه‌لردن داها کئیفیتلی ایدی. خان سیکّه‌لری ایله یاناشی، قاجار شاهلاری‌نین پوللاری – تومن و ریال، تبریز، خوراسان، ایصفاهان و دیگر یئرلرین عباسیلاری و نادری آدلی پول واحیدلری تداوولده ایدی. تورک عباسیلاری، روس روبللاری دا گئنیش ایشله‌نیردی. خان عباسیلاریندا ۴، ۵-دن ۲، ۲۵ قراما قدر گوموش، نادریده ۱۱، ۵ قرام گوموش، قاجار عباسیسیندا ۵، ۳۰ قراما قدر گوموش وار ایدی.
شهرلر و تیجارت
دَییشدیردربند، قوبا، سالیان صنعتکارلیق و تیجارت مرکزلری ایدیلر. بازارلاردا مالدارلیق و اکینچیلیک محصوللاری – ات، بالیق، دری، مئیوه‌لر، صنعتکارلیق محصوللاری، خاریجدن گتیریلن ماللار ساتیلیردی. شهر و ماحال بازارلاریندا موختلیف تیجارت موقاویله‌لری باغلانیردی. تیجارت پراکنده و توپدان‌ساتیش قایدادا آپاریلیردی. ۱۷۹۶-جی ایلده دربندده ۶ کاروانسارا، ۴۵۰ تیجارت صنعتکارلیق دوکانی و ضربخانا وار ایدی.
دربند بؤیوک بازارا مالیک ایدی. دربنده شاماخیدان ایپک و شاماخیدا حاضیرلانمیش ایپک محصولاتی، موولار، دارایی، لایهی، تارکو و اونا قونشو یئرلردن قیزیل بویا، کوبئچه ماهوتو، یاپینجی، میس، اینک یاغی، قوزو دریسی، قورو مئیوه‌لر، کوبئچه‌ده حاضیرلانمیش سیلاح؛ تاپانچالار و قیلینجلار، باکیدان قطران، نئفت و دوز گتیریلیردی. قوبادان و دربندده کناردا یاشایان داغلی خالقلاری: تاباسارانلیلار، قاضی‌قوموقلار، آختیلیلار، روتولولار و باشقالاری اؤز محصوللاری‌نین بیر حیصه‌سینی دربند، دیگر حیصه‌سینی قورو یوللا باکی‌یا گتیریر، عوضینده نئفت، دوز و روس ماللاری آلیردیلار.
قوبا، شابران و موشکور ایله باکی آراسیندا سیخ تیجارت علاقه سی وار ایدی. قوبا دربند و باکینی بوغدا ایله تأمین ائتمکله یاناشی قیزلارا تاخیل ایخراج ائدیردی. ناتورال موبادیله ده یاییلمیشدی. باکی ساکینلری قونشو ویلایتلره دوز و آغ نئفت آپاراراق بوغدا ایله دییشدیریردیلر. گیلان ویلایتی و شاماخیدان شهره پامبیق-پارچا و ایپک پارچالار: قوُتنی، کاناوات، کیسئیی و بوُرمئت گتیریر، بورادا داغلاردا حاضیرلانان و کوبئچی شال آدلانان ظریف ماهوتلا دییشدیریردیلر. دربنددن باکی‌یا خاریجی اؤلکه‌لرین ائلچیلری عادتاً بو یوللا گئتدیکلری اۆچون خالق آراسیندا «ائلچی یولو» آدلانان راحات یول اوزانیردی.
قوبا خانلیغیندا خاریجی تیجارت داها چوخ اینکیشاف ائتمیشدی. بو، خانلیغین ترکیبینده دربند کیمی موهوم لیمانین اولماسی و خزر دنیزی‌نین ان موهوم لیمانی اولان باکی‌نین اوزون مودّت قوبا خانلاریندان آسیلی وضعیتده اولماسی ایله علاقه دار ایدی. داخیلی تیجارتدن فرقلی اولاراق خاریجی تیجارت دئمک اولار کی، بوتونلوکله پئشکارلارین الینده جمعلنمیشدی. قوبالیلار قونشو خانلیقلارلا، ایران، تورکیه و روسیه ایله تیجارت ائدیردیلر. قوبا خانلیغیندان کنارا قارامال، داوار، تاخیل، خام ایپک، میس، بویاق، آغ و قارا ماهوت، خالچا و کتان چیخاریلیر، خانلیغا ایسه روسیه‌دن ماهوت، قند، دمیر، ایراندان مال، باشماق، دویو گتیریلیردی.
خاریجی تیجارتین اینکیشافینی بیر سیرا مانعه‌لر لنگیدیردی. تاجیریر خانلیغین اراضیسیندن کئچرکن خانلارین خئیرینه رهدار روسومو اؤدمه‌لی ایدیلر. سونسوز موحاریبه لر خانلیق تیجارتی‌نین اینکیشافی اۆچون چوخ جیدی مانعه ایدی. تیجارتده موختلیف چکی و اؤلچو واحیدلریندن ایستیفاده اولونماسی دا تیجارتین اینکیشافینا انگل تؤره‌دن اساس سببلردن بیری ایدی. قوبا باکی ایله سیخ تیجارت ایقتیصادی علاقه‌لری ساخلاییردی. قوبادان باکی‌یا ماللاری آرابالاردا، چوخ واخت کاروانلارلا داشیییردیلار. قوبادان باکی‌یا بوغدا، آرپا، قیزیل بویا، خالچالار، موختلیف ماهوت شاللار، آغاج-مئشه معمولاتی، اودون، موختلیف نؤوع تاختالار و دیگر ماللار آپاریلیردی.
قوبادان همچین کند تصروفاتی آلتلری، آرابالار دا آپاریلیردی. بوتون بونلار دیگر ماللارلا دییشیردیلر. سالیاندان باکی‌یا ایپک و پامبیق-پارچا معمولاتی آپاریلیردی. سالیان قوبا خانلیغی‌نین روسیه ایله تیجارتینده بؤیوک رول اویناییردی. بورا شاماخی، گنجه، قاراداغ، اردبیل، ایروان و باشقا خانلیقلاردان تاجیرلر گلیردی. قوبا خانلیغینا ایرانین شهرلریندن – شیراز، ایصفاهان و تهراندان دا ماللار گتیریردیلر. بو شهرلردن باشلیجا اولاراق ایپک و پامبیق پارچالار گتیریردیلر. مازانداراندان خالچالار، پارچالار، شال، پرده‌لر، یاتاق اۆچون اؤرتوک، باشماقلار، دویو، موختلیف مئیوه‌لر گتیریردیلر.
کند تصروفاتی و مالدارلیق
دَییشدیر۱۸.عصر روس مؤلیفی م. چوُلکوْو یازیردی کی، «قوبادا کندلر بؤیوک و گؤزلدیرلر، یاخشی اکینلره و مال-قارایا مالیکدیرلر.» خانلیغین اراضیسی‌نین بؤیوک حیصه‌سی اکینچیلیک اۆچون یارارلی و مونبیت ایدی. خزر دنیزی بویونجا اوزانان دوزنلیک اساس اکینچیلیک رایونو ایدی. سیاح م. بیبئرشتئین یازیردی کی، «آراسی کسیلمه‌ین موحاریبه‌لر اکینچیلیگه بؤیوک زیان وورسا دا، اهاکی اکینچیلیکدن ال چکمه‌میش و اؤزونه لازیم اولان میقداردا تاخیل یئتیشدیریردی.» خانلیغین طبیعی جوغرافی و ایقلیم شراییطی بورادا تاریخاً کند تصروفاتی‌نین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی اۆچون الوئریشلی شراییط یاراتمیشدیر. خانلیغین یئرلشدیگی اراضی‌نین دنیز ساحیلی موتمادی اولاراق دوزنلییه کئچیر. دوزنلیک ساحه‌لر دنیز سویّه‌سیندن ۲۰ مئتر هوندور اولوب، گئتدیکجه یوکسکلیگی ۱۰۰ مئتره چاتان دوزن قورشاقلا عوض اولونور کی، بو دا شیمال شرقه مئییللیدیر.
دنیزکناری و دوزنلیک زولاقدا قیش یومشاق، یای ایستی و نیسبتاً قورو کئچیردی. بو زونادا اساساً شابالیدی و بوز تورپاقلار، دنیزکناریندا ایسه قوملوقلار واردی. دوزن زونادا اساساً اکینچیلیک و مالدارلیق اینکیشاف ائتمیشدی. داغ‌اتگی زونادا تورپاق شابالیدی، آچیق-شابالیدی و بوز شابالیدی ایدی. داغ‌اتگی زونانین تورپاغی و ایقلیم شراییطی مئیوه‌چیلیگین اینکیشافی اۆچون چوخ الوئریشلی شراییط یارادیردی. بورادا آلما، آرمود، گیلاس، آلچا، خوصوصیله ده آلما آغاجلاری چوخ ایدی. خانلیغین داغلیق حیصه‌سینده داغ-مئش، شابالیدی و قارا تورپاق اؤرتوگو وار ایدی. بو اراضیده ایقلیمین سویوق اولماسی اکینچیلیگین اینکیشافینا ایمکان وئرمیردی. بعضی داغ کندلرینده یازلیق تاخیل – آرپا، داری و آز میقداردا بوغدا اکیلیردی.
آلمانین باغچیلیقدا اساس یئر توتماسی اونون ایلک نؤوبه‌ده باشقا مئیوه آغاجلارینا نیسبتاً محصولدار اولماسی و بونا گؤره ده ایقتیصادی باخیمدان هر بیر کندلی تصروفاتی اۆچون علاوه گلیر وئرمه‌سی ایله ایضاح اولونوردو. خانلیغی‌نین روسیه‌یه ایلحاقیندان آز سونرا بورادا اولموش بیر چار مأمورو یازیردی: «قوبا ایالتی‌نین دنیزدن ایچریلره دوغرو اوزانان ۴۰ وئرستلیک اراضیسینده بیر نئچه چای و آرخ واردیر، بورادا بوغدا، آرپا، داری و چلتیک بولدور.» ۱۹. عصرین ۲۰-جی ایللری‌نین سونو – ۳۰-جو ایللری‌نین اوّللرینه دایر معلوماتا گؤره کئچمیش قوبا خانلیغی اراضیسینده ایلده ۲٫۳۹۲٫۵۰۰ پود بوغدا، ۹۳۰ مین پود آرپا، ۱۹۶ مین پود چلتیک توپلانیردی.
خانلیقدا مئیوه‌چیلیک چوخ اینکیشاف ائتمیشدی. بورادا یئتیشدیریلن مئیوه‌لرله نینکی خانلیق اهالیسی، ائلجه ده باکی و شاماخی شهرلری تأمین اولونوردو. آران یئرلرینده اوزومچولوکله ده مشغول اولوردولار. کند تصروفاتی‌نین اساس ساحه‌لری اکینچیلیک و مالدارلیق ایدی. روسیه ایشغاللاری زامانی قوبا خانلیغی‌نین یئرینه یارادیلمیش قوبا ایالتی‌نین عومومی تورپاق فوندو (دربند و اولوس ماحاللاری ایستیثنا اولماقلا) ۱۹۴۸۶۷ روبا ایدی کی، بوندان دا ۵۶۶۴۹ روبا اکین یارارلی، ۹۶۶۲۱ روبا یارارسیز، ۲۱۱۹۲ روبا بیچنک، ۲۰۴۰۶ روبا اوتلاق ساحه‌سی ایدی.
عومومی تورپاق فوندوندا نیسبتده اکینه یارارلی تورپاقلارین آزلیق تشکیل ائتمه‌سی ان چوخو خانلیق اراضیسی‌نین مئشه‌لر و کوللوقلارلا اؤرتولموش داغلاردان عیبارت اولماسی ایله باغلی ایدی. اکین ساحه‌لری‌نین آزلیغی هم ده سووارما سویو چاتیشمادیغیندان گئنیش مونبیت تورپاق ساحه‌لری‌نین تامامیله ایستیفاده‌سیز قالماسی ایله باغلی ایدی. خانلیق اراضیسینسه آخان چایلارین بیر چوخو درین دره‌لردن آخدیغیندان، کندلیلرین اکین ساحه‌لری ایسه هوندورده داغلاردا، داغ یاماجلاریندا یئرلشدیگیندن سووارما چتینلشیردی. سویون بؤلونمه‌سی ایله میرابلار و جووارلار مشغول اولوردولار. بیر سیرا حاللاردا مئشه یئرلری آچیلیر (قیریلیب، یاندیریلیر) اکین اۆچون یارارلی حالا سالینیردی. مئشه‌دن تمیزلنمیش یئر کوله‌واخت، کؤتوکلوک، باتاقلیق، یاخود تالا آدلانیردی. بونا گؤره ده بو جور یئرلرده حیاتا کئچیریلن اکینچیلیگه «تالا اکینچیلیگی» دئییلیردی.
اکینچیلیکده «دینجه قویماً و»هئریک" سیستئملریندن ایستیفاده اولونوردو. تورپاغین محصولدارلیغینی ساخلاماق و یا یوکسلتمک اۆچون بیر نئچه ایل فاصیله‌سیز اولاراق اکیلن ساحه‌نی دینجه قویوردولار. هر ایل اکین ساحه‌لری‌نین اوچده ایکی حیصه‌سی دینجه قویولوردو. سونرالار بو جور تورپاقلاری دینجه قویماق عوضینه بو جور ساحه‌لرده بوستان بیتکیلری اکمگه باشلامیشدیلار. دینجه قویولموش تورپاقلاردان اوتلاق و یا بیچنک کیمی ایستیفاده اولونوردو. دیگر خانلیقلاردا اولدوغو کیمی قوبا خانلیغیندا دا تورپاغی باشلیجا شوملاما آلتی خیش و کوتان ایدی. داغلیق اراضیلرده بعضاً یئرین حدسیز مایلی اولماسی ایله علاقه‌دار کوتان و خیشدان ایستیفاده ائتمک مومکون اولموردو. بئله حاللاردا کندلیلر توخا، یاخود بئلدن ایستیفاده ائدیردیلر.
دیگر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی قوبا خانلیغیندا دا ان گئنیش یاییلمیش اکینچیلیک آلتی خیش ایدی. خیش اونیوئرسال آلت ایدی. اوندان تکجه تورپاغی شوملاماق اۆچون دئییل، همچین دیگر ایشلرده ده ایستیفاده ائدیلیردی. خیشدان سو آرخلاری‌نین چکیلمه‌سینده ده ایستیفاده اولونوردو. خیشا بیر جوت قوشقو pئیوانی قوشولور و بیر نفر طرفیندن ایداره اولونوردو. طبیعی فلاکتلر کند تصروفاتینا چوخ پیس تاثیر گؤستریردی. تورپاغا قوللوق چوخ بسیط سویّه‌ده ایدی. گوبره کیمی گول و قیسماً ده مال پئینیندن ایستیفاده اولونوردو. موحاریبه‌لر، باسقینلار، غارتلر کند تصروفاتینا چوخ داغیدیجی تاثیر گؤستریردی.
ایقلیم شراییطی، اوتلاقلارین بوللوغو خانلیقدا مالدارلیغین دا اینکیشافینا الوئریشلی شراییط یارادیردی. مالدارلیق شابران، موشکور، شئشپره و بئشبارماق ماحاللاریندا داها چوخ اینکیشاف ائتمیشدی. ۱۹. یوزیللیگین ایلک اوتوز ایللیگی‌نین اوّللرینده قوبا خانلیغی اراضیسینده ۲۷ مین آت، ۵۰ مین اؤکوز، ۴۰ مین اینک، ۲۰ مین جامیش و ۲۰ مین باشدان چوخ قویون مؤوجود وضعیتده ایدی. مالقارا خانلیغین تصروفات حیاتیندا عوض‌اولونماز رول اویناییردی. قوشقو قووّه‌سی کیمی اکینچیلیکده کل و اؤکوزلرین عوضی یوخ ایدی. مالدارلیق هم ده ائو و صنعتکارلیق صنایعسی‌نین موهوم خاممال منبعیی ایدی. مالدارلیق دا ایری و خیردا بوینوزلو حئیوانلار چوخ اؤنملی یئر توتوردو.
اکینچیلیکله مشغول اولان اهالی ایری بوینوزلو حئیوانلاری باشلیجا اولاراق قوشقو حئیوانی کیمی ایستیفاده ائتمکله قیسماً ده قیدا منبعیی کیمی ساخلاییردیسا، ائلاتلار ایری بوینوزلو حئیوانلاری باشلیجا اولاراق صنایع و تیجارت مقصدلری اۆچون ساخلاییردیلار. بونا گؤره ده اکینچیلرین تصروفاتی‌نین وضعیتی ایری بوینوزلو حئیوانلارین اولماسیندان آسیلی ایدی. ائلاتلار ان چوخ خیردا بوینوزلو حئیوانلار ساخلاییردیلار. خیردا بوینوزلو حئیوانلارین هم صنایع، هم ده تیجارت اهمیّتینه مالیک ایدی.
مالدارلیقدا آتلارین و ائششکلرین ده اؤز یئری وار ایدی. آت نقلیات واسیطه‌سی ایدی. فاصیله‌سیز فئودال-آرا موحاریبه‌لری و دوشمن باسقینلاری شراییطینده آت دؤیوشلرده مینیک واسیطه‌سی کیمی رول اویناییردی. آت هم ده فئوداللار اۆچون بیر اَیلنجه واسیطه‌سی ایدی. اوجوزلوغونا و دؤزومچولوگونه گؤره چوخ الوئریشلی حئیوان اولان ائششک جوزی قیدا ایله کیفایتلنه‌رک ان آغیر ایشلری یئرینه یئتیریردی. یوخسول کندلرین کؤمکچیسی ایدی. ائششکلردن سو، اودون، اوت داشینماسیندا ایستیفاده اولونوردو. یوللارین اولمادیغی و داغلیق بؤلگه‌لرده ائششکلرین رولو بؤیوک ایدی.
حئیواندارلیق محصوللاری اساساً اعمال اولونوردو. ایری و خیردا بوینوزلو مال-قارانین سودوندن یاغ، پئندیر، خاما و کسمیک حاضیرلانیردی. قویون یونوندان ایپ اَییریر، پالاز، خالچا، مفرش، خورجون توخونوردو. قوزو یونوندن شال توخونوردو. کئچی قزیلیندن کندیر توخویور و یوک حئیوانلاری‌نین پالانلارینی توخوماق اۆچون قالین ساپلار اَییریردیلر. خانلیغین کند تصروفاتیندا قوشچولوق و آریچیلیق دا موعین یئر توتوردو.
قوبا خانلیغیندا موهوم تصروفات ساحه لریندن بیری بالیقچیلیق ایدی. بالیقچیلیق سالیاندا و نیازآباددا اینکیشاف ائتمیشدی. سالیان و نیازآباد نره بالیغی، آغ بالیق، شامای بالیغی، کوتوم و دیگر بالیقلارلا زنگین ایدی. س. قمئلین یازیردی کی، «کور چایی منصبینده شاخه‌لندیگی یئرده قوللار آراسینداکی آداجیقلار چوخ آلچاق سطحه مالیکدیرلر و بالیق اوولاماق اۆچون الوئریشلیدیرلر. دنیزدن کور چایینا چوخلو اوزون‌بورون بالیق و نره بالیغی داخیل اولور. روس ترکیبلری موعین شرطلرله کور چاییندا بالیق اوولاماق حوقوقونو آسانلیقلا الده ائده بیلرلر. ساحیلده دایانان گمیلر ایسته‌نیلن آندا قولدورلاردان سیغینماق اۆچون سیغیناجاق رولونو اوینایا بیلر.»
خانلار بالیق وَتگه‌لرینی یئرلی و روس تاجیرلرینه موقاتیه‌یه وئریردیلر. لاکین باشقالاری دا خان خزینه‌سینه وئرگی وئرمک شرطیله بالیق اوولاماقلا مشغول اولا بیلیردیلر. کور چایی‌نین منصبینده‌کی وَتگه‌لردن خزینه‌نین گلیری ایلده ۵۰ مین گوموش روبلا چاتیردی. خانلیق اراضیسینده دوز گؤللر ده وار ایدی. قوبا شهریندن ۵۰ وئرست آرالیدا دنیز ساحیلینده اوزونو ۱۳۰ ساژئن و ائنی ۱۲۰ ساژئن اولان زنگین بیر دوز گؤلو واردی. همین گؤلدن ساکینلر سربست شکیلده خزینه‌یه هئچ بیر وئرگی اؤدمه‌دن ایستیفاده ائدیردیلر.
وئرگیلر
دَییشدیراکثر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی، قوبا خانلیغی‌نین دا اؤز وئرگیلر مؤوجود ایدی. بو وئرگی لرین سایی دیگر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی ایدی.
- مالجهت و یاخود بهره، حرفی معناسی محصولدان حیصه‌دئمکدیر. کندلی ایستیفاده‌سینده اولان پای تورپاقلاریندان ایستیفاده موقابیلینده محصولون اوندا بیریندن، اوتوزدا دؤردونه‌دک حیصه‌سینی تورپاق صاحیبینه، مولکدارا، یاخود تییولدارا وئرمه‌لی ایدی. قاراباغ خانلیغیندا مالجهت بهره ده آدلانیردی. بهره‌نین میقداری تاخیل محصولونون اوندا بیرینی، باراما محصولونون ایسه بئشده بیرینی تشکیل ائدیردی.
- چؤپ‌باشی، قیشلاقلاردان، یایلاقلاردان ایستیفاده‌یه گؤره توپلانان وئرگی ایدی. کندلی‌نین ۲۰ باشدان آرتیق قویون کئچیسی، ۱۰ باش قارامالی و ۵ باشدان آرتیق آتی اولدوقدا یایلاق و قیشلاق صاحیبینه چؤپ‌باشی اؤدمه‌لی ایدی. «جوت‌باشی-جوت‌پولو» آدلانان بو وئرگینی کندلی تورپاغی بئجردیگی زامان ائل ایچریسینده جوت آدلاندیریلان خیش و یا کوتاندان ایستیفاده‌یه گؤره اؤده‌ایردی. موعین حاللاردا جوت‌باشی محصوللا اؤدنیردی.
- ذکات، موسلمانلارین یوخسوللارین خئیرینه خزینه‌یه اؤددیکلری وئرگی بئله آدلانیردی. اصلینده ذکاتین چوخ حیصه‌سی روحانیلره و سیّدلره چاتیردی.
- فیطره، یوخسوللارین خئیرینه، عادتاً رمضان بایرامی آخشامی هر بیر موسلمانین اؤده‌دیگی وئرگی بئله آدلانیردی.
- تؤیجو، اساساً بو وئرگی کندلیلردن آلینیردی. وئرگینی و یا عومومی بورجو اؤدمک اۆچون جاماعاتدان پول ییغیلیردی. تؤیجو خانین خئیرینه آلینیردی.
- دارغالیق، بو وئرگی کندلیلردن وئرگی توپلایانلارین – کندخودالارین و دارغالارین خئیرینه توپلانیردی. دارغالیغی خان میرزه‌سی توپلایاندا او قوللوقی آدلانیر و توپلانان وئرگی‌نین ۴ فایزینی تشکیل ائدیردی. وئرگینی دارغا ییغاندا ایسه او دارغالیق آدلانیردی.
- بایراملیق و پئشکش، بایراملاردا، خوصوصن قوربان بایرامیندا آپاریلان هدیه بئله آدلانیردی. هم کند، هم شهر اهالیسیندن آلینیردی. پئشکش خانلارا، بیگلر، دیگر فئوداللارا دا وئریلیردی.
تورپاق مولکیّت فورمالاری
دَییشدیردیگر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی قوبا خانلیغیندا دا تورپاق مولکیّتی‌نین اساس فورمالاری واردی: خاصّ(خالیصه)، مولک، تییول و وقف. بوندان علاوه از میقداردا کند ایجماعسی‌نین مولکیّتینده اولان تورپاقلار دا واردی. خان خانلیقدا ان بؤیوک تورپاق صاحیبی ایدی. خان تورپاقلاری‌نین اهمیّتلی حیصه‌سینی خاص تورپاقلاری تشکیل ائدیردی. خانا و عاییله عوضولرینه مخصوص اولان تورپاقلار خاصّ آدلانیردی. خان تورپاقلاری‌نین دیگر حیصه‌سی خان دیوانی‌نین ایداره‌چیلیگینده اولوب دیوانی تورپاقلاری آدلانیردی. اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق خانلیقلار دؤورونده خاصّ تورپاقلاری ایله دیوانی تورپاقلاری آراسیندا فرق گئتدیکجه آرادان قالخیردی.
آیری-آیری شخصلرین مولکیّتینده اولان مولک تورپاقلارینی آلماق، ساتماق، ایرثاً وئرمک، گیروو قویماق اولاردی. مولک صاحیبلیگی هئچ بیر قوللوق شرطی ایله باغلی دئییلدی. مولکون او قدر ده گئنیش یاییلمامیش فورماسی مولکی-خالیصه ایدی. بو جور مولکلر خزینه‌یه وئرگی اؤدنیلمه‌سیندن آزاد ایدیلر. خانلیقدا بیر نئچه کندی، ایری مولکلری اولان مولکدار بیگلر وار ایدی. نادر حاللاردا کندلیلرین ده مولکو اولوردو. مولکلر اساساً خانلیقلاردان یارانماسیندان اوّل کندلردن، تورپاقلاردان عیبارت ایدی. قوبا خانلاری دا مولکلر باغیشلاییردیلار.
خانلیقدا آپاریجی تورپاق مولکیّتی فورمالاریندان بیری تییول تورپاقلاری ایدی. بو شرطی تورپاق مولکیّتی ایدی. تورپاقدان تییول حوقوقو اساسیندا ایستیفاده ائدن شخص تییولدار آدلانیردی. خانلار خیدمت موقابیلینده بیگلره و دیگر شخصلره موعین اراضیلردن وئرگی توپلاماق حوقوقو وئریردیلر. تییول صاحیبی تییولدار وفات ائتدیکده خان همین ساحه‌نی اونون واریثینه وئریردی. آنجاق واریث ده آتاسی کیمی خانا قوللوق گؤسترمه‌لی ایدی. بعضاً خانلار هئچ بیر خیدمتله باغلی اولمایاراق، ایسته‌دیکلری بیر شخصه ده تییول وئره بیلیردیلر. وظیفه‌لر چوخ واخت ایرثاً کئچدیکلرینه گؤره تییول ایرثی مولکیّته - مولکه چئوریله بیلردی.
قوبا خانلیغیندا ۱۸.عصرده وقف تورپاقلاری دا مؤوجود ایدی. بو تورپاق اساساً مسجیدلره و دینی ایداره‌لره وئریلیر، اونلاردان خان خزینه‌سینه وئرگیلر توپلانمیر، ایشچیلرین بوینونا موکلّفیت قویولموردو. بورایا آیری-آیری کندلر، تورپاق ساحه‌لری، باغلار، ائولر، دوکانلار، کاروانسارالار، حاماملار، بازارلاردان گلن گلیرلرین بیر حیصه‌سی داخیل ایدی. وقف شخصی مولکیّتی حساب اولموردو و آللاهین مولکیّتی آدلانیردی. وقف اؤز املاکینی آللاه یولوندا روحانی ایداره‌لرینه و یا روحانیلرین اؤزونه حصر ائتمک باره‌سینده موقاویله دئمکدیر. وقف‌نامه‌یه اساساً تورپاق صاحیبی اؤز مولکوندن ایستیفاده حوقوقوندان هر هانسی دینی موسیسه‌نین و شخصین خئیرینه ایمتیناع ائدیردی.
دؤولت ایداره ائتمه‌سی
دَییشدیرمرکزی ایداره آپاراتی
دَییشدیرقوبا خانلیغیندا ایرثی ایداره‌چیلیک، یعنی مونارشی رئژیمی مؤوجود ایدی. مونارشی‌نین باشیندا غئیری-محدود قانون‌وئریجی، محکمه و ایجرا حاکیمیّتینه مالیک خان دوروردو. حاکیمیّت آتادان بؤیوک اوغولا کئچیردی. خانین حاکیمیّتی موطلق، غئیری-محدود سجیه داشیییردی. خان حاکیمیّتی هم ایجرا فورماسیندا، هم ده فئودال حوقوقونون یاردیمی ایله محکمه فورماسیندا گئرچکلشدیریردی. حوقوق غئیری-رسمی سجیه داشیییردی. اونون منبعیی شرعیت، ایلک نؤوبه‌ده قوران ایدی. حوقوقون دیگر، داها آز واجیب اولمایان منبعیی یئرلی عادتلر ایدی. خانین ایسته‌دیگی شخصلر تورپاق، یاخود تورپاقدان آلینان گلیری باغیشلاماق حوقوقو واردی.
خانین یانیندا «دیوانخاناً و یاخود»خان شوراسی" مؤوجود ایدی. دیوانخانا مشورتچی اورقان ایدی. بورادا موهوم دؤولت مسله‌لری: حرب و صولح وئرگیلرین تعیین اولونماسی و توپلانماسی، ایطاعت گؤسترمه‌ین بیگلره دیوان توتولماسی و اونلارین املاکی‌نین موصادیره اولونماسی، موهوم جینایت ایشلری و دیگر دؤولت اهمیّتلی مسله‌لر نظردن کئچیریلیردی. دیوانخانادا ان یوکسک وظیفه‌لر وزیر، دیوانبیگی، قالابیگی، خزینه‌آغاسی، قوشون‌نویس، فراش‌باشی ایدی.
خانلیقدا خاندان سونرا ایکینجی موهوم شخص وزیر ایدی. او، بوتون ایداره‌چیلیک آپاراتی‌نین باشچیسی و خانین بیرینجی مصلحتچیسی ایدی. وزیرین وظیفه رمزلری قلمدان و ماهوت چالما ایدی. مرکزی خان آپاراتیندا دیگر یوکسک روتبه دیوانبیگی ایدی. دیوانبیگی دیوانین دینی رهبری ایدی، حوقوقی مسله‌لر اوزره باشلیجا مصلحتچی ایدی. دیوانبیگی‌نین و روحانی رهبر شیخ الاسلام صلاحیتلری بعضی مسله‌لرده اوست-اوسته دوشوردو. ماحال، یاخود شهر قاضیلری‌نین حؤکملریندن دیوان‌بیگینه، یاخود شیخ‌الاسلاما شیکایت ائتمک اولاردی.
خانین شخصی تصروفاتینا ائشیک‌آغاسی باشچیلیق ائدیردی. دیوانخانادا قوشون‌نویس، یاخود قوشون میرزه‌سی وظیفه‌سی ده واردی. موهوم وظیفه‌لردن بیری ده خزینه‌دارآغاسی ایدی. او، خزینه‌یه نظارت ائدیردی، خان بو وظیفه‌یه ان یاخین و اینانیلمیش آداملارینی تعیین ائدیردی. بیلاواسیطه خانا تابئع ایدی. دیوانخادا بیر سیرا ایکینجی درجه‌لی وظیفه‌لر – یاساوول، فرّاش، مئهماندار دا وار ایدی. فئودال نردیوانی‌نین نؤوبتی پیلّه‌سینده بیگلر دوروردو. بیگلر چوخسایلی طبقه ایدیلر، خانلارا موختلیف اینضیباطی و حربی قوللوق گؤستریردیلر؛ حاکیم صینفین اؤزه‌گینی تشکیل ائدیردیلر. بیگلر ایرثی و قوللوق بیگلرینه بؤلونوردولر.
بیگلر ایچریسینده ماحاللاری و شهرلری ایداره ائدن نایبلر خوصوصیله نوفوذا مالیک ایدیلر. ماحال نایبلری خانین اؤزو طرفیندن نوفوذلو بیگلرین ایچریسینده تعیین اولونوردو. ماحال نایبی وظیفه‌سی عادتاً ایرثاً، آتادان اوغولا کئچیردی، آنجاق بو زامان خان طرفیندن تصدیقی طلب اولونوردو. نایبلر ماحال اراضیسینده مالیه، پولیس و محکمه ایشلرینه باشچیلیق ائدیردیلر. اونلار وئرگی و موکلّفیتلری بؤلوشدورور، اونلارین توپلانماسینا نظارت ائدیردیلر، ماحالین سرحدلری‌نین موحافیظه‌سینی تأمین ائدیر، محکمه آراشدیرماسی طلب ائتمه‌ین موباحیثه لری حلّ ائدیر، محکمه‌لرین حؤکملرینی ایجرا ائدیردیلر.
شهرده حاکیمیّته قالابیگی باشچیلیق ائدیردی. عئینی زاماندا کلنتر وظیفه‌سی ده وار ایدی. اونلار باشلیجا اولاراق تاجیرلرین فعالیتینه نظارت ائدیردیلر. قالابیگی ایسه شهرده آساییشه و تهلوکه‌سیزلیگه جاواب‌دِه ایدی و بیرباشا خانا تابئع ایدی. اونون سرانجامیندا خوصوصی موحافیظه دسته‌لری وار ایدی. همین دسته‌لر خان سارایی‌نین قارشیسیندا، یاخود قالا دیوارلاری‌نین یانیندا دوروردو. قالابیگی‌نین تابئعچیلیگینده دارغالار و عصاباشیلار واردی. دارغا ان چوخ بازارا نظارت ائدیردی. عصاباشی ایسه گئجه کئشیکچیلری‌نین ریسی ایدی. شهرلرده محلّه یوزباشیلاری وظیفه‌سی ده واردی. شهر ایداره‌چیلیگینده صنعتکار بیرلیکلری همکارلارین دا اؤزونه‌مخصوص یئری وار ایدی.
کندلر کندخودالار طرفیندن ایداره اولونوردو. داها ایری کندلرین کندخودالاری یوزباشی تیتولو داشیییردیلار. کندخودالار بیر قایدا اولاراق کند ایجماعسی طرفیندن سئچیلیر و ماحال نایبی طرفیندن تصدیقله‌نیردی. سونرالار یوزباشی تیتولو داشییان کندخودالار خان طرفیندن تعیین اولونماغا باشلاندی. ایداره ائتمه‌ده یوکسک مأمورلار اساس رول اویناییردیلار. اونلارا ائشیک‌آغاسی، باش مئهتر، خزینه‌دار، سرکره عامیلی(مالیه ایشلر اوزره مامور) گؤسترمک اولار. خانلیقدا محکمه، مالیه، پولیس خیدمتی و اوردویا خوصوصی فیکیر وئریلیردی.
خانلیغین ایداره اولونماسینا محکمه بؤیوک یئر توتوردو. محکمه سیستئمی دئمک اولار کی، بوتونلوکله روحانیلرین نظارتی آلتیندا ایدی. شرعیت محکمه‌لرینه اساساً کند، ماحال قاضیلاری و خانلیغین باش قاضیسی باشچیلیق ائدیردی. محکمه‌ده موسلمان حوقوقو بؤیوک تاثیره مالیک ایدی. و. ایوانئوکو یازیردی کی، «داها چوخ عادی حوقوق اسناسیندا و اؤز بیلدیگی کیمی حرکت ائدن خانلارین اؤزلری ده، بیر چوخ حاللاردا عالیم آخوندلارین مصلحتینه قولاق آسیر و حتّی بیر قدر دولاشیق و مورکّب ایشلری اونلارین موحاکیمه‌سینه وئریردیلر.»
اینضیباطی اراضی بؤلگوسو
دَییشدیرقوبا خانلیغی دربند خانلیغی، شکی خانلیغی، شاماخی خانلیغی، باکی خانلیغی، تاباساران سلطانلیغی ایله همسرحد ایدی. خانلیغین مرکزی قوبا شهری ایدی. خانلیغین اراضیسی اینضیباطی جهتدن ماحاللارا بؤلونوردو. ۱۷۹۶-جی ایلده روس حربیچیلری‌نین ترتیب ائتدیگی معلوماتا گؤره تابئع اولونموش اراضیلر قوبا خانلیغیندان آیریلدیقدان سونرا خانلیغین ترکیبینده جمعی ۱۲ ماحال، ۳ شهر، ۱ سلطانلیق وار ایدی. بونلاردان ان بؤیوگو سیرت و تیپ ماحاللاری‌نین اراضیسینی احاطه ائدن قوبا ماحالی ایدی. قوبا ماحالی چوخ ایری اولدوغونا گؤره، ایکی نایب طرفیندن ایداره اولونوردو. خانلیغین ترکیبینه داخیل اولان ماحاللار، سلطانلیقلار، شهرلر آشاغیداکیلار ایدی:
- قوبا شهری
- دربند شهری
- سالیان شهری
- برمک ماحالی
- سدان ماحالی
- شئشپارا ماحالی
- سیرت ماحالی
- تیپ ماحالی
- شابران ماحالی
- موشکور ماحالی
- آنیخدره ماحالی
- بودوق ماحالی
- خینالیق ماحالی
- اولوس ماحالی
- دربند ماحالی
- سالیان سلطانلیغی
اوردو
دَییشدیرخان حاکیمیّتی‌نین اساس دایاغی اوردو ایدی. دیگر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی قوبا خانلیغیندا دا سیلاحلی قووّه‌لرین اؤزه‌گینی خان قواردیاسی، ماعافلار و بیگ دروژینالاری تشکیل ائدیردی. و.م. ایوانئنکو یازیردی: «خان قوشونلاری آدینی چکدیگیمیز ماعافلاردان، لازیم گلدیگی تقدیرده اونلارا قوشولان کندلری و ماحاللاری ایداره ائدن بیگلرین سیلاحلی دسته‌لریندن عیبارت ایدی. بو اوصوللا تشکیل اولونان قوشونون عسگرلری اؤز تصروفاتلاریندان یالنیز قیسا مودّته آیریلیر و غارت اولونموش غنیمتلره و وئرگیلردن آزاد ائدیلمک، موختلیف نؤولو خیردا ایجاره‌لر و س. شکلینده خوصوصی خان لوطفو ایله تلطیف اولونوردولار.» قوبا خانی بؤیوک میقداردا سیلاحلی نؤکره و ماعافلارا مالیک ایدی.
خانلیغین قودرتی اونون مالیک اولدوغو حربی قووّه‌نین میقداری و کئیفیتیندن آسیلی ایدی. قیسماً یوکسک روحلو، یاخشی سیلاحلانمیش و باجاریقلی دؤیوشچولره مالیک اولمایان خانلیق، شوبهه‌سیز کی، اوزون مودّت اؤز ایستیقلالیتینی قورویا بیلمزدی. حربی قووّه تکجه خاریجی تهلوکه‌دن قورونماق اۆچون دئییل، هم ده داخیلی امین آمانلیغی قوروماق اۆچون لازیم ایدی. محض بونا گؤره ده حربی قووّه‌لر حاقّیندا قایغی خانلیغین باشلیجا وظیفه‌سی ساییلیردی. اوردو موحاریبه باشلانماسی عرفه‌سینده ییغیلیردی. نایبلر، طایفا باشچیلاری و ایری فئوداللار خانین طلبینی ائشیدن کیمی اونا دؤیوشچو یوللامالی ایدیلر. قوبا خانلاری‌نین سرانجامیندا ۱۰ میندن ۲۵ مینه قدر سیلاحلی دؤیوشچو اولا بیلیردی.
دایمی دؤیوشچولر سیلاحی، آتی و دؤیوشچو اۆچون لازیم اولان دیگر لوازیماتی دیوانخانادان آلیردیلار. اونلار گونون موعین حیصه‌سینی حربی تجروبه‌لرینی آرتیرماق مقصدیله تشکیل اولونان تعلیم کئچمکله مشغول اولوردولار. قوبا خانلیغیندا حربی نؤکرلر – خان قواردییاسی‌نین اؤزه‌گینی تشکیل ائدیردیلر. خانلیقدا حربی نؤکرلرله یاناشی «نام‌نویس» دا وار ایدی. اونلار حربی عملیاتلار زامانی تام سیلاحلانمیش شکیلده خانین سوواری قوشونوندا ووروشوردولار. بونا گؤره ده هئچ بیر دیگر موکلّفیّت داشیمیر و وئرگی اؤدمیردیلر.
دایمی سیلاحلی قووّه‌لر قیسماً موعاصیر سیلاحلارلا سیلاحلانمیشدیلار. بونونلا برابر آتا-بابادان قالمیش دؤیوش آلتلریندن ده ایستیفاده اولونوردو. قوشون موختلیف تیپلی و مارکالی «دایان دوْلدوروم» توفنگلرله سیلاحلانیردی. توفنگچیلر خان قوشونوندان اؤن سیرالاردا یئریییر، خانین کئچه‌جگی یئرلرده تهلوکه‌لی و شوبهه‌لی حادیثه‌لری آرادان قالدیریردیلار. توفنگچی دسته‌سینده باشچیلیق ائدن ظابیط «توفنگچی باشی» آدلانیردی. دایمی قوشون «زنبورک» آدلانان یونگول و دوه‌لرین اوستونده داشینان توپلارا مالیک ایدی. قوشون اوزرینده عالی کوماندانلیق خانا مخصوص ایدی. قوشون اون، یوز و مین نفره آیریلیردی. بو دسته‌لره مووافیق اولاراق اون‌باشی، یوزباشی و مین‌باشی باشچیلیق ائدیردی.
خانلیقدا دایمی قوشوندان باشقا دیوانخانادا سویوق سیلاحلارلا سیلاحلانمیش بیر چوخ یاساوول، فرّاش و نؤکرلر ده وار ایدی. یاساوول خان بیر یئردن باشقا یئره کئچرکن اونون کئچه‌جگی یوللاری موحافیظه ائدن و خانین اطرافیندا دولاشان شخصلر، فرّاش ایسه دیوانخانادا تمیزلیک ایشلرینه باخان و داخیلی قایدا-قانونا نظارت ائدن شخصلره دئییلیردی. خان قوشونلاری‌نین ترکیبینده موزدلولار دا اولوردو. عادتاً موزدلولار داغیستانلی دؤیوشچولردن توپلانیردی. ۱۷۷۰-جی ایلین آپرئلینده فتحعلی خانین ۱۰ مین موزدلو دؤیوشچوسو واردی. موزدلولار باها باشا گلیر و آز اعتیبارلی اولوردولار.
اتنیک ترکیب
دَییشدیرخانلیغین بیر نئچه کندینده - روُستوْو ماحالی‌نین کیلوار، موشکور ماحالی‌نین بیرینجی و ایکینجی باراخوُم، قاراجاغلی، بؤیوک و بالاجا خاچماز، قاراقوُرتلو کندلرینده ائرمنی یاشاییردی. اونلارین بیر قیسمی گریگوریان ایران دیللی تاتلار، دیگر قیسمی خئیلی درجه‌ده ائرمنیلشدیریلمگه معروض قالمیش آلبانلار، بیر قیسمی ده گلمه ائرمنیلر ایدی. ۲۲ ائوی اولان کیلوار کندینده ایکی کئشیش و بیر کیلسه، جمعی ۱۵ حَیَطدن عیبارت بیرینجی باراخوُم کندینده بیر کیلسه و بیر کئشیش، ایکینجی باراخوُم کندینده بیر کیلسه بیر کئشیش، قاراجاغلیدا بیر کیلسه و دؤرد کئشیش، قاراقوتلودا بیر کیلسه واردی.
۱۸۱۰.جو ایل قوبا عوصیانی نتیجه‌سینده اهالی‌نین سوسیال سیلکی استروکتوروندا موعین دَییشیکلیک یاراتمیشدی. قوبا بیگلری‌نین بؤیوک اکثریتی شیخ علی خانین طرفیندن روس قوشونلارینا قارشی ووروشدوغوندان، گوجلو رئپرئسسییایا معروض قالمیشدیلار. بیر حیصه‌سی سورگونه گؤندریلمیش، دیگر بیر حیصه‌سی‌نین ایسه لیاقتی تاپدانیر، کندلری اللریندن آلینیر، قوللوق گؤسترنلره وئریلیردی. همین دؤوره دایر تاریخی سندلرده قوبا شهری‌نین اهالیسی‌نین عومومی سایی ۳۱۰ حَیَط گؤستریلیر. منبعده کولقاتدا ۱۲۴ حَیَط اولدوغو گؤستریلیر. م. باهارلی قوبا خانلیغیندا ۳۵۰۰۰ نفرین یاشادیغینی یازیردی.
منبعیه گؤره ۱۷۹۶-جی ایلده قوبا خانلیغی اراضیسینده (دربند و اطرافی ایستیثنا اولماقلا) جمعی ۱ شهر، ۲۴۵ کند و ۶۳۶۴ حَیَط واردی. ۱۸.عصرده قوبادا ۶۰۰ ائو اولموشدور کی، بو دا شهر ده تخمیناً ۳ مین نفرین یاشادیغینی گؤستریر. قوبادان بیر قدر آرالی-قوُدیال‌چای‌ین سول ساحیلینده یهودیلرین یاشادیغی کولقات قصبه‌سی مؤوجود ایدی. پ.ق. بوُتکوْوون معلوماتینا گؤره بورادا ۱۷۹۶-جی ایلده ۲۰۰ ائو وار ایدی. شهرین اهالیسی‌نین سایی‌نین ۷۰-جی ایللرده ۷ مین نفر، شهرده‌کی ائولرین سایی‌نین ایسه ۲ مینه چاتماسی حاقّیندا منبعلرده معلومات وئریلیر.
قوبا شهری‌نین اهالیسی اساساً بیگ، روحانی، صنعتکار و تاجیرلردن عیبارت ایدی. بعضی منبعلرده بورادا اهالی‌نین خئیلی حیصه‌سی‌نین صنعتکارلاردان عیبارت اولدوغو گؤستریلیر. موشکور ماحالیندا ۲۰ کند، همین کندلرده جمعی ۲۹۹ حَیَط واردی. کندلردن ۱۰-او قوسارچایین آشاغی آخاریندا دوزنلیکده، ۷-جی قوُدیال‌چای‌ین آشاغی آخاریندا دوزنلیکده، ۳-او قاراچایین آشاغی آخاریندا دوزنلیکده یئرلشیردی. بو کندلردن ان بؤیوکلری ۶۰ حَیَطدن عیبارت قاراجاغلی، ۴۵ حَیَطدن عیبارت بؤیوک خاچماز، ۴۰ حَیَطدن عیبارت نابورلو ایدی. قوبا ماحالی‌نین دوزنلیک حیصه‌سینده‌کی کندلرده عئینی تصروفات شراییطینه مالیک ایدی.
قایناق‌لار
دَییشدیر- Абдуллаев Г.Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку: "Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР", 1965.
- Ш.С. Фатуллаев. Градостроительное развитиегорода Кубы в конце XVIII и XIX вв. №1. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri (Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası), 1974.
- Левиатов Вадим Николаевич. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку: "Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР", 1948, 227 səh.
- İsgəndər bəy Hacınski. Qubalı Fətəli xanın həyatı. Bakı: "Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı", 1959, 228 səh.
- Mustafazadə Tofiq. Quba xanlığı. Bakı: "Elm", 2005. 480 səh + 1 xəritə.
- Azərbaycan tarixi. XIII-XVIII əsrlər. III cild. Bakı: "Elm", 2007. 692 + 56 səh.
- Bayramova Nailə. Şamaxı xanlığı, Bakı: "Təhsil", 2009, 396 səh.
- Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. (tərcümə edən: M.Əsgərli). Bakı: "Minarə", 2000, 224 səh.
- Mustafayev C. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya ilə diplomatik əlaqələri./ Azərbaycan Beynəlxalq çoxcəhətli qarşılıqlı əlaqələrdə, 2-ci Bakı Beynəlxalq Simpoziumunun məruzələri. Bakı: "Elm", 1997.