قویون
قویون (لاتینجه: Ovis) — ممه‌لی حئیوان جینسی. قویونلارین ارککلری قوچ آدلانیر. آذربایجاندا حئیواندارلیقدا گئنیش ایستیفاده ائدیلیر. قدیم تاریخی قایناق‌لره گؤره آذربایجاندا قویونچولوق هر زامان گئنیش یاییلمیش‌دیر.
| قويون | |
|---|---|
| |
| Bighorn sheep | |
علمی قوروپلاشدیرما 
| |
| عالم: | حئیوان |
| تیپ: | خوْردالیلار |
| صینیف: | ممه‌لیلر |
| عائله: | Bovidae |
| آلت‌عائله: | Caprinae |
| جینس: | Ovis کارل لینه، ۱۷۵۸ |
| Species | |
|
See text. | |
.jpg)
تۆره لری
دَییشدیر- آلتای قویونو(اوْویس آممون آممون لینناوس)
- آرخار (اوْویس آممون)
- او قویونو (اوْویس آریس)
- قار قویونو (اوْویس جانادنسیس)
- اوْویس داللی
- موفلون (اوْویس موسیمون)
- آسیا موفلونو (اوْویس اوْرینتالیس)
- اوْویس ویگنی
قویون دونیا مدنیتین‌ده
دَییشدیرمحصولدارلیق رمزی
دَییشدیرمحصولدارلیق رمزی اوْلان قوچ (قویون) قدیم شرق‌ده داها چوْخ پرستیش اوْلونان حئیوانلاردان بیری اوْلموش‌دور. مقدس حساب اوْلونان قویونلار بیر سیرا اللهلارین مبدلرین‌ده ساخلانیلیردی. مثلاً، میصرده قویونو خنوم اللهینین، هراکلوپول‌دا هریشافا اللهینین تجسسومو حساب ادیردیلر. قویونا داها چوْخ پرستیش اوْلونان مندس‌ده ایسه مقدس قویون بانبژد ("ژد حاکمینین جانی") آدلاندیریلیردی.
ارکه‌ن تونج دؤورونون محصولدارلیق رمزینه چوریله‌ن قوچ (قویون) سوْنراکی دؤورلرده بۇ او حئیوانینا اوْلان اینانج و موناسیبت ینی فوْرما و مضمونو الده اتمیش‌دیر. بئله کی، مۆختلیف میفوپوتیک سیستملرده قوچ (قویون) اؤزونون بؤیوک ثابت‌لییه، دؤزوم‌لویه و بیرلییه مالیک سیموولیک اهمیتینه گؤره سچیلیر. میفولوژی گؤروشلرده قوچ (قویون) داها چوْخ اؤزون‌ده اۇتان‌جاق‌لیق، جسارت‌سیزلیک، مولاییم‌لیک، یازیق‌لیق، پاسسیولیک، صبرلی‌لیک، ساده‌لیک، گوناه‌سیزلیق، اۆزویولالیق، ظریف‌لیک، قوربان‌لیق کیمی کیفیتلری تجسّوم اتدیریر. لاکین سرسری‌لیک، تشببوسسوزلوک، تقلیدچی‌لیک، ترس‌لیک، آخماق‌لیق و س. بۇ کیمی جهتلر ده قوچون (قویونون) خۆصوصی کیفیتلرین‌دن حساب اوْلونور.
دونیا دینلرین‌ده قویون
دَییشدیردونیا دینلرین‌ده چوبان-قویون-سورو آللقوریک سیمووللارینا تز-تز راست گلمک اوْلار: بیر طرف‌دن باشچی/چوبان اوْلان تانریلار و پیغمبرلر، دیگر طرف‌دن ایسه سورو کیمی باشا دۆشوله‌ن اینسان کۆتله‌سی. قویونلارین آراسیندا دوز یول‌دا اوْلان (یعنی چوبانا تابع اوْلان) اینسانلار و یوللارینی آزمیشلار واردیر. یوللارینی آزمیشلار تانرینین (و یا تانریلارین) یولو ایله گتمه‌یه‌ن اینسانلاردیر و اوْنلار زولمت‌ده اوْلان آداملار کیمی تصوّر ائدیلیر. بۇ جور تصوّرلر ان قدیم زامانلاردا یارانمیش‌دیر و مۆعاصیر دینلرده ده واردیر.
آرخئولوژی (باستان شیناسلیق) قازینتیلار زامانی قدیم بین‌النهریندا تانریلارین تاپیناقلارینین (مبدلرینین) خارابالیقلارین‌دا قویون هیکللری تاپیلمیش‌دیر. اوْنلار دینی مراسیملرده ایستیفاده ائدیلیردی. مثلاً، نیو-یورکون متروپولیتان (سوْل‌دا) و لندنون بریتانیا (ساغ‌دا) موزه ییلرینین اکسپوناتلاری اوْلان بۇ قویون باشلاری سومرین اۇروک شهرینین تاپیناقلارینین خارابالیقلارین‌دا تاپیلمیش‌دیر (ا.ا. ۳۳۰۰–۳۱۰۰-جو ایللر). بلکه ده بۇ قویونلار تانریلارالارا کسیلمیش قوربان‌لیق حئیوانلاری سیموولیزه ادیردی.
همین یردن تاپیلمیش و همین دؤوره عایید اوْلان واننانین اۆزرینده ده قویونلارین شکیللری واردیر (بریتانیا موزه ییینین اکسپوناتی‌دیر). اوْلا بیل‌سین کی، بۇ واننا ایناننا (ایشتار) تانریجاسینا عبادت زامانی ایشلنیلیردی. شکیل‌ده قامیش اوینین یانینا یاخینلاشان قویونلار چکیلمیش‌دیر. اوْرادا داها ایکی قوزو واردیر. بۇ شکی‌لی یالنیز واننانی اۇجا یرده قویان‌دا یاخشی گؤرمک اوْلور. بونا گؤره ده اوْلا بیل‌سین کی، اوْ تاپیناقلاردا (مبدلرده) عبادت زامانی ایشلنیلیب. شکیل‌ده قامیشلاردان قۇرولموش او - اۇروک‌دا ایناننا ایلاهه‌سینین رمزی اوْلموش‌دور. اوْلا بیل‌سین کی، بۇ قویونلار ایناننا تانریجاسینا تابع اوْلان، و اوْنون گؤستردیی یوللا گئدن اینسانلاری تجسّوم ادیر. دمه‌لی بۇ جور اینانجلار هله ا.ا. ۴-جو مینیل‌لیک‌ده اوْلموش‌دور و سومرلردن باشقا خالقلارا کچمیش‌دیر.
ماراقلی‌دیر کی، بونا بنزر قویون هیکللرینه قدیم تورکلرین مدنی ارثین‌ده ده راست گلمک اوْلار. اوْنلار دا قوربان‌لیق قویونلارینین شکیللرینی چکیر، هیکللرینی یاپیردیلار. بۇ عادت حتی تورکلرین ایسلامی قبول اتدیین‌دن سوْنرا دا داوام اتمیش‌دیر. آذربایجان اراضی‌سین‌ده یارانان اوْرتا عصر تورک دؤولتلری قارا-قویون‌لو و آغ-قویون‌لو آدلانیردیرلار. قویون شکی‌لی بۇ دؤولتلرین رسمی سمبولو اوْلموش‌دور. بلکه بۇ عادت ده قدیم تورکلرین سومرلرین نس‌لی اوْلدوغونون داها بیر دلی‌لی‌دیر. آذربایجاندا و تۆرکیه‌ده بونلارا بنزر قدیم قویون هیکللری واردیر.
هله ۱۹-جو یوزیللیین اوْرتالارین‌دا اینگیلیس آراش‌دیرماچی‌سی راولینسون شومر دیلینده‌کی بعضی سؤزلرین تورک سؤزلری ایله بنزرلیینی ادعا اتمیش‌دیر. بۇندان سوْنرا عالیملر آراسیندا بۇ مسئله اطرافین‌دا چوْخ چکیشمه‌لر اوْلموش‌دور. بونا قارشی اوْلانلار شومر دیلینده‌کی باشقا سؤزلرین قافقاز، هیند، اندونزی دیللرینه داها یاخین اوْلماسینی ادعا ائتمیشدیرلر. حاضیردا بۇ موذاکیره‌لر داوام اتمک‌ده‌دیر. آنجاق، شومرلرین تورک سویلارین‌دان اوْلماسینا بیر احتیمال کیمی قویون رسملری دا گؤستریله بیلر. بلکه ده کیشیلیین و گۆجون سمبولو اوْلان بۇ تصاویری شومرلرین سویون‌دان اوْلان تورکلر بۆتون یاخین شرق‌ده یایمیشدیرلار.
بۇندان باشقا هله قدیم میصرده اینسانلار قویون باش‌لی هنوم تانری‌سینا تاپینمیشدیرلار. اوْنون مبه‌دی الفانتینا آداسین‌دا اوْلموش و ایندی اینگیلیس‌نین "آسهمولان"موزه ییین‌ده اوْرادان آپاریلمیش بارلیفی یرلشدیریلمیش‌دیر. اوْ اینسانلاری و حئیوانلاری گیل‌دن یارادان دولوس‌چو تانری ایدی. تانری هنوم اینسان تالیینی ده چؤزوردو. عئینی زامان‌دا هنوم وریملیلیین (مونبیتلیین) تانری‌سی، نیل چایینین قورویوجوسو و سو وئریلمه‌سینین تأمینات‌چی‌سی کیمی ده تانینمیش‌دیر. هم ده هنوم آمون و را کیمی تانریلارین تجسسومو کیمی قبول ائدیلیردی. قویون و منویات (روح) قدیم قیپتی دیلینده "با" سؤزو ایله ایفاده ائدیلیردی. بونا گؤره ده بۇ تانری قویون باش‌لی اوْلموش‌دور.
میصرده روح و قویونون عئینی سؤزله ایفاده ادیلمه‌سین‌دن ایرلی گلمیش‌دیر. «با» سؤزو یارادیجی، روهوره‌ن قویون تانری اوْبرازین‌دا اوْلان هنوما عایید ادیلمیش‌دیر. سوْنرا بۇ آنلاییش بۆتون دونیادا یاییلمیش، حتی قدیم تورکلرین اینانجلارینا دا کچه بیلردی. باشقا میصر تانریلاری دا قویون گؤرکه‌مین‌ده تصویر ائدیلیرلر. بونون نومونه‌سی تانری رانین تبسدئ قویون اوْبرازینی گؤسترمک اوْلار.
قدیم تورکلر میصرله هر زامان علاقه‌ده اوْلموش‌دورلار. هله میلاددان اوّل ۳-جو مینیل‌لیک‌ده "هیکسوسلار" آدلانان بیر خالق میصری اله کچیرمیش، اوْرادا اؤز حاکمیّتلرینی قورموش‌دور. بیر چوْخ عالیملر اوْنلارین تورکلر اوْلدوقلارینی گومان ائدیرلر. داها سوْنرا، آرتیق ایسلاملاشمادان سوْنرا، مین ایله یاخین زامان اۆچون میصری ایهشیدیلر، تولونیلر، مملوک، عثمانلی کیمی تورک سوی‌لو سولالری ایداره ائتمیشدیرلر. بئله‌جه تورکلرین میفولوگییاسینا قویون تصاویری بۇ علاقه‌لرین نتیجه‌سینده کچه بیلردی. دیگر طرف‌دن، هر شیین عکسینه اوْلدوغونو دا تخمین ائتمک اوْلار. بلکه ده میصر میفولوگییاسینا قویون تصاویری تورکلر واسطه‌سی ایله کچمیش‌دیر (هیکسوسلارین واسطه‌سی ایله).
عئینی زامان‌دا، قئید اوْلونمالی‌دیر کی، طبیعتی تجسّوم ادن چوبان تانری‌سی اوْبرازی مۆختلیف مدنیتلرده یر آلمیش‌دیر. قدیم سومرلر، یونانلار، روملیلار قویونلارین اطرافین‌دا اوْلان چوبان تانریلارینین تصاویرینی یاراتمیش‌دیلار. ماراقلی‌دیر کی، مونوتیست (تک تانری‌لی) دینی عنعنه‌لرده ده بعضی مقدس آداملار و پیغمبرلر ده بللی زامان چوبان‌لیقلا ایله مشغول اوْلموش‌دورلار. اوْنلار بۇ کیفیت‌ده قبول ائدیلیب، تصویر اوْلونوردولار. مثلاً خریستیانلیغ‌دا عیسی بعضی حاللاردا قویونلاری اوْتاران چوبان کیمی تصوّر ائدیلیر. عهدی-جدیدده عیسی دییر: «من یاخشی چوبانام؛ یاخشی چوبان قویونلار اۇغرون‌دا جانینی ورر» (یهیا اینجی‌لی ۱۰: ۱۱). روایتلره گؤره، عیسی حئیوانلار اۆچون یم‌لیک کیمی نظرده توتولان یرده دوغولموش‌دور[۱] و اوْنو ایلک زیارت ال‌نلر چوبانلار اوْلموش‌دورلار (لوکاس اینجی‌لی ۲:۱۵٬۱۶). ۱۰۰پخ|تهومبنایل|ان یاخشی چوبان (عیسی) . کریستیان کشیشلری ده اؤزلرینی «پاستور» (چوبان) آدلان‌دیریرلار. یعنی بورادا اینسانلار یوللارینی آزمیش قویونلارا بنزدیلیر. پاستورلار ایسه، بۇ سورونو یؤنلدیب، اوْنو نجات یولونا چکیر. سورودن گرییه قالمیش و آزمیش قویون قورخو و دهشت ایچین‌ده اوْلور، هارا گتدیینی، نه اتدیینی آنلامیر. تانری یولون‌دان آزمیش اینسانلار دا اوْنلارا بنزردیرلر. بۇ جور اینسانلار زولمته قرق اوْلورلار و اؤز چوبانینی تاپمامیش خلاص اوْلا بیلمیرلر.
بئله‌لیکله، آزمیش قویون اوْبرازی دین‌دن چیخمیش و یا گوناهکار اینسانی نظرده توتور. اؤز چوبانینی و سوروسونو تاپمامیش اینسان، بۇ وضعیت‌ده زولمت ایچین‌ده قالماغا محکوم‌دور. چوبان ایسه گجه-گوندوز سوروسونون ایچین‌ده‌دیر، اوْنا باخیر و قورویور.
عهدی-اتیق‌ده آدمین اوْغلو هابیل (یارادیلیش ۴: ۲) و پیغمبر آموس چوبان اوْلموش‌دورلار.[۲] آموس بیتلهمین جیوارین‌دا دوغولموش ایسرایل‌ده پیغمبرلیک اتمیش، یهودیلری تک اوْلان تانرییا عبادت اتمه‌یه چاغیریردی. پیغمبرلر موسی (چیخیش ۳: ۱) و یاقوب (یارادیلیش، ۲۹) دا بیر مدت اؤز قاییناتالاری ایوفورون و لاوانین قویونلارینی اوْتارمیشدیرلار؛ پیغمبر یوسیف ده اؤز قارداشلاری ایله بیرلیک‌ده قویون اوْتارمیش‌دیر (یارادیلیش ۳۷:۲). بونا گؤره یهودی عنعنه‌سین‌ده میللتین چوبانی (یؤنل‌دنی) آنلاییشی واردیر. روایتلرین بیرین‌ده تانری موسایا دییر: «ای موسی، منیم خالقیمین (ایسرایل خالقینین) چوبانی اوْل»موسی – اعتیبارلی چوبان‌دیر (یهودی خالق ناغی‌لی).
قوران‌دا دا بعضی آی‌لرده پیغمبرلرله اینسانلارین موناسیبتلری چوبان-سورو موناسیبتلرینه بنزدیلیر، مثلاً: «کافیرلرین مثلی چیغیرتی و باغیرتی‌دان باشقا بیر شی آنلامایانلاری (حئیوانلاری) هایلایانین (چوبانین) مثلینه بنزییر. اوْنلار کار، لال و کوردورلار، حاقی آنلامازلار» (قوران، ۲:۱۷۱).[۳] بورادا ایمان‌سیز اینسانلار حئیوان سوروسونه بنزدیلیر. حئیوانلاری اوْتاران چوبان اوْنلاری دوز یولا یؤنلتمک ایستیینه باخمایاراق، هچ بیر نتیجه الده اده بیلمیر. آزمیش اینسانلار پیس عمللرینه داوام ائدیرلر. بۇندان باشقا محمد پیغمبر ده حیاتینین بللی دؤورونده قویون اوْتارمیش‌دی.[۴]
بئله‌لیکله، قویون، سورو و اوْنلاری یؤنل‌دن چوبان ایده سی ان قدیم زامانلاردان مۆختلیف دینی اینانجلاردا یر آلمیش‌دیر. هله سومر-آکد عنعنه‌سین‌ده قویونلارین تانریلارین رمزلری ایله تسویرلرینه راست گلمک اوْلار.
چوْخ گومان کی، اوْ دؤورلرده اوْنلار تانریلار طرفیندن یؤنل‌دیله‌ن اینسانلاری سیموولیزه اتمیش‌دیر. عئینی موتیولره هیند عنعنه‌سین‌ده ده راست گلمک اوْلار. اوْرادا دا چوبان تانریلاری تصاویری واردیر. اوْنلاردان ان تاتنینمیشی کریشنادیر. اوْنو چوْخ واخت فلیتادا چالان چوبان اوْغلان کیمی تصویر ائدیرلر. اوْ هم‌ده چوبانلارلا دوستلوق ادیر.
بۆتون بۇ حاللار طبیعی قیمتلندیریلمه‌لهی‌دیر، چونکی حئیواندارلیق قدیم اینسانلارین معیشتینین و امیینین اساسینی تشکیل اتمیش‌دیر. اوْنلار طبیعت پروسسلرینین اؤنون‌ده اؤز آجیزلیینی و وابسته‌لیغینی حیس ادیب، اوْنلاری ایلاهلش‌دیریردیلر. بونا گؤره ده بۇ مؤوضوع اطرافین‌دا مۆختلیف آللقوریک فیکیرلر و بنزتمه‌لر یارانا بیلردی. چوبان چوْخ واخت تانری اوْبرازین‌دا چیخیش ادیردی، اینسانلار ایسه قویونلارا، تانریلار طرفیندن ایداره اوْلونان سورویه بنزدیلیردیلر. چوبانا (تانرییا) تابع اوْلانلار مجازی معنادا دوز یولون یول‌چولاری، سورودن آزمیش قویونلار ایسه زولمت‌ده اوْلان دین‌سیز آداملار کیمی باشا دوشولوردو.
گله‌جک‌ده بۇ مجاز (آللقورییا) مۆختلیف خالقلارین موحیطین‌ده یاییلمیش‌دیر و حتی تک تانری‌لی (مونوتیست) دینلرین آردیجیللاری ترفین‌دن ده ایستیفاده ادیلمیش‌دیر.
مثلاً، خریستیانلیغ‌دا عیسی، قدیم دینلرده اوْلدوغو کیمی، چوبان کیمی تصوّر ائدیلن تانری‌دیر. گؤرونور کو، قدیم دینلرین بۇ جور باخیشین فورمالاشماسینا بیرباشا تأثیری اوْلموش‌دور، چونکی مسیحیتین فورمالاشدیغی رومدا چوبان تانری‌سی تصاویری چوْخ یاییلمیش‌دیر.
یهودی‌لیک و ایسلام‌دا ایسه چوبان-سورو تصاویرینا باشقا جور باخیلیر. بورادا چوبانلار کیمی تانریلار دییل، پیقمبرلر آللقوریک تصویر اوْلونور. عهدی اتیق، عهدی جدید و قوران‌دا اینسانلارلا پیغمبرلرین موناسیبتلری چوبان-قویون-سورو موستوی‌سین‌ده آللقوریک نظردن کچیریلمیش‌دیر. بۇندان باشقا بعضی پیغمبرلر چوبان اوْلموش، بعضیلری ایسه عؤمرونون بللی دؤورونو قویون اوْتارمیش‌دی.
شکیللر
دَییشدیر
بیرده باخ
دَییشدیرخاریجی کچیدلر
دَییشدیر- آذربایجاندا قوچ (قویون) آیینی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- بوشبوینوزلولار Archived 2016-03-06 at the Wayback Machine.
نوعلاری
دَییشدیر- آلتای قوْیونو
- آرخار
- ائو قوْیونو
- قار قوْیونو
- اوْویس داللی
- مۇفلوْن
- آسیا مۇفلوْنو
- اوْویس ویگنئی
قایناقلار
دَییشدیرآذربایجان جۆمهوریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Qoyun»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. ( تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).