مهستي گنجوي – 12. عصرده ياشاميش منشأجه آذربایجان تورکلريندن[۱] اولان شاعیر، صوفي اخي طريقتي‌نين عوضوو ایدی. 2013-جو ايلده یونسکو-نون باش کونفرانسي‌نين 36-جي اوتوروموندا مهستي گنجوي‌نين 900 ايلليک ایل‌دؤنومونو دونيا سویه‌سينده قئيد ائديلمه‌سي حاقّيندا قرار قبول ائديليب.

مهستی گنجوی
دوْغوم تاریخ12 مای 1089
گنجه ، آذربایجان
اؤلوم تاریخ15 اییون 1160
ایششاعیره
حیات یوْلداشیاحمد

یاشاییشی دَییشدیر

۱۱- عصرين سونلاري ، 12- عصرين اوللرينده ائلدنیزلر دؤورونده ياشاميش بؤيوک فارس دیللی[۲] آذربایجان شاعيره‌سي مهستي گنجوي آذربايجان و موسلمان اينتيباهي‌نين پارلاق نوماينده‌سي اولماقلا اؤز شعرلرينده صنعتکار، شاعير، موغني و موطريب اوبرازلاريني ترنّوم ائدن يئني شهر پئزيياسي‌نين تمثيلچيسي ايدي. مهستي هر شئيده بيرينجيليک قازانميشدير. او، ايلک مشهور آذربايجان شاعيره‌سي، ايلک شاهماتچي قادين، ايلک گؤرکملي قادين موسيقيچيميز و چوخ احتيمال کي، ايلک قادين بسته‌کاريميزدير. اونون ترجومه‌يي-حالي روايتلر و موعمالار هاله‌سينه بورونوب، شاعيره‌نين حياتي باره‌ده معلوم اولان فاکتلارسا هر حالدا همين دؤورون موسلمان جمعيتي‌نين آنلاييشيندا حددن آرتيق غئيري-عاديليگي ايله فرقله‌نير. البته کي، اگر بو فاکتلارا سؤزون حقيقي معناسيندا ياناشيلارسا. روايتلره اساسن، او، گنجه‌نين خرابات محلّه سينده ياشاميش، واختيني قوناقليقلاردا، موسيقي و رقص مجليسلرينده کئچيرميشدير. اونون شئعرلرينده شراب و عشق دويغوسو ترنّوم اولونور. شاعيره‌نين اثرلري ايچريسينده گنجه‌نين خرابات محلّه سينده ياشايان گنج صنعتکارلارا، درزي لره، اَييريجيلره، قيزيل آختارانلارا و باشقالارينا حصر ائتديگي شئعرلر سيلسيله‌سي داها چوخ مشهوردور.

مهستي گنجوي تقريبن 1089 -جو ايلده گنجه شهرينده دوغولموش و عؤمرونون سونونا قدر بورادا ياشاميشدير. اونون اصل آدي منيجه ايدي، مهستي آديني ايسه اؤزونه ادبي تخلوص کيمي گؤتورموشدو. همين تخلوصون منشايي باره‌ده بير نئچه روايت واردير. بونلاردان بيرينده دئييلير کي، گويا سولطان سنجرله صؤحبتلريندن بيرينده منيجه اؤز موحيطينده هاميدان کيچيک و گؤرونمز اولدوغونو سؤيله‌يير. سولطان ايسه اونونلا راضيلاشماييب دئيير کي، " تو، مه-هستي "  يعني،  " سن هاميدان بؤيوکسن " ). و گويا  " مه-هستي " - " مهستي " يه چئوريليب، اونون تخلوصو اولور. ديگر بير فرضييه يه گؤره،  " مهستي "   " مه "  و  " ستي "  اولماقلا ايکي سؤزدن عيبارت  و  " بؤيوک خانيم "  آنلامينا گلير. نهايت، باشقا بير احتيمالا اساسن، بو آد  " ماه "  و  " ستي "  ( " آي خانيم " ) سؤزلريندن دوزه ليب (نيظامي‌نين مهين بانوسو دا بونون آنالوقودور). مهستي ياخشي تحصيل آلميش و اثرلريندن ده گؤروندوگو کيمي، آشاغيداکي شهر و ويلايتلرده اولموشدور: روم، مرو، بلخ، نيشاپور، هئرات، گنجه، خوراسان، ايراق، زوزن، آرران و س. بير مودّت او، بؤيوک سولطان سنجرين ساراييندا ياشاميش، اونون قبوللاريندا و بورادا کئچيريلن ادبي مجليسلرده ايشتيراک ائتميشدير. دئييلنلره گؤره، سولطان سنجرين ديقّتيني اونون گؤزله‌نيلمه‌دن ياغان قار حاقّیندا بداهه‌تن سؤيله‌ديگي بير روباعی چکميشدير:  " گؤيلر سنه گوموشو خالچا گؤندريب کي، آتي‌نين نالي بولانماسين. "  سولطان بو روباعیني ائشيتديکدن سونرا شاعيره‌ني  " مه-هيستي "  ( " ان بؤيوک " ) آدي ايله موکافاتلانديرميش و اونو اؤز ياخين احاطه سينه قبول ائتميشدي. مهستي عؤمرونون چوخ حيصه سيني گنجه ده کئچيرميش، سولطان محمدين و اونون اوغلو سولطان محمودون ساراي حياتيندا ياخيندان ايشتيراک ائتميشدي.

بؤيوک شاعيره‌نين حياتي باره‌ده معلوماتلار اساساً اليازما نوسخه‌لري آذربايجان اليازمالار اينستيتوتوندا، ايستامبولدا و لندنده ساخلانان 13- عصره عاييد ائديلن  " مهستي و امير احمد  داستانيندان گؤتورولور. آذربايجان ادبياتشوناسلاري‌نين سون تدقيقاتلاري گؤسترير کي،  " داستانی " ين مؤليفي 13. عصرده ياشاميش آذربايجان شاعيري و عاليمي عبداله جوهری زرگر تبريزي‌دير و بوراداکي قهرمانلار، او جومله دن شاعير امير احمد، گنجه شاهي (سولطان محمد) و ايکي گنجه شاهي (سولطان ماحمود) رئال شخصيتلردير.

"امیر احمد و مهستی‌" داستانی‌ دَییشدیر

داستانين قيسا مضمونو بئله دير: بلخ شهرينده ياشايان بير ايلاهيات عاليمي‌نين قيزي اولور. او، اوشاغين طالعيينه باخديرماق اۆچون مونجّيملره موراجيعت ائدير. اولدوزلار قيزين بؤيوک گله‌جگيندن، خالقين رغبت و محبتيني قازاناجاغيندان خبر وئرير. همچنین معلوم اولور کي، قيزين طالعيي خراباتلا (ايچکي ايچيلن يئر، مئيخانا) ايله باغلي اولاجاقدير. آتاسي قيزي تربيه اولونماق اۆچون مکتبه وئرير. اون سککيز ياشينا قدر بورادا اوخويان قيز ياخشي تحصيل گؤرور. بوندان سونرا آتاسي قيزيني موتخصيصلرين يانينا آپاراراق، اونا 12 موغامي و بونلارين 24 شؤعبه‌سيني اؤيرتمه‌لريني خواهيش ائدير. او، همچنین خواهيش ائدير کي، موسيقيچيلر قيزا چنگ، عود و بربد آلتلرينده چالماغي اؤيرتسينلر. جاماعات حئيرتله اوندان سوروشور:  " بو نئجه اولان شئيدير؟ سن اول قيزينا ياخشي تحصيل وئرير، اونا قورآني اؤيره ديرسن، سونرا ايسه اونو رقاصه‌ليگه حاضيرلاييرسان؟ يوخسا سن ايسته‌ييرسن کي، قيزين آزغين و اخلاقسيز اولسون؟ "  آتا جاواب وئرير کي، اگر اونون آلنيندا خراباتا دوشمک وارسا، قوي بونا دا حاضير اولسون. آتاسي‌نين وفاتيندان سونرا مهستي گنجه يه کؤچور و خرابات محلّه سينده ياشايير. اونو تئز-تئز سارايا دعوت ائديرديلر. نؤوبتي ضيافتلرين بيرينده شاه صاباحکي گؤروشون شرطلريني سؤيله‌يير: گئجيکن جريمه اولاراق اوچ بوينوز شراب ايچمه‌ليدير. ايش ائله گتيرير کي، مهستي گئجيکه‌سي اولور. او، شرطه تابع اولاراق، دال-بادال ايکي ايري بوينوزو دولدوروب ايچير. سونرا اۆچونجو بوينوزو دولدورور، اوزونو شاها طرف توتوب بداهه‌تن شئعرله اونا موراجيعت ائدير کي، ائي شاه، من اؤکوز دئييلم و بوينوز منه ياراشماز. آنجاق اگر من حتّی اؤکوز اولسايديم بئله، ايکي بوينوز بسيم ايدي. بو شئعر شاهين او قدر خوشونا گلير کي، قيمتلي داش-قاشلا بزه‌ديلميش بو بوينوزو شاعيره يه باغيشلايير.

  اوزون ايللرين اينتيظاريندان سونرا نهايت، گنجه خطيبي‌نين بير اوغلو اولور. اوشاغين آديني امير احمد قويورلار. اونو کؤرپه‌ليگيندن تربيه‌چييه وئرير، دؤرد ياشيندان ايسه مکتبه گؤندريرلر. امير احمد اؤزونو اولدوقجا باجاريقلي و ايستئعدادلي بير اوشاق کيمي گؤسترير و دوغما شهريندن بيرجه آدديم آرالانماسا دا، اونون کامالي‌نين شؤهرتي اوزاقلارا ياييلير. بير دفعه  امير احمد يوخوسوندا گؤرور کي،جنّته دوشوب و بير حوری شراب دولو پياله ايله اونو قارشيلايير. امير احمد شرابي نوش ائدير و همين آندان او حوری‌نين گؤزلليگي ايله مست اولور. سحر آتاسي گؤرور کي، امير احمد پريشاندير. اونون غوصه‌سيني داغيتماقدان اؤترو 400 آتلي گؤتوروب، گنجه‌ني گزمه‌سينه ايجازه وئرير. امير احمد محلّه‌لرين بيريندن کئچنده موسيقي صدالاري ائشيدير و اؤيره‌نير کي، بورا خراباتدير. اوراداکي مئيخانه لردن بيرينده دؤرد موتکّه‌نين اوستونده اوزانميش بير قيز گؤرور. بو، مهستي گنجوي ايدي. امير اونون يوخودا گؤردوگو حوری اولدوغونو کسديرير. گنجلر بير-بيرينه عاشيق اولور و روباعیلرله شئعرلشيرلر. همين گئجه ياتمازدان اول اوغلونون قورآن عوضينه روباعیلر اوخودوغونو گؤرن خطيب برک تعجّوبله‌نير. خراباتدان قاييتميش اوغلونون داورانيشي اونو ناراحات ائدير. خطيب حتّی اونو حکيمه ده گؤسترير، سونرا ايسه ائولنديرمک قرارينا گلير. لاکين هئچ نه‌ين خئيري يوخدور. امير احمد دئديگيندن دؤنمور و تکباشينا خراباتا، مهستي‌نين يانينا گئدير. مهستي‌نين آناسي اونون کيمين اوغلو اولدوغونو بيلنده خوشاگلمز حاديثه  باش وئره‌جگيندن قورخوب، اونو ائولرينه گؤندرمگي خواهيش ائدير. جاوانلارسا اونون سؤزلرينه محل قويمورلار. خطيب اوغلونو گئري قايتارماق ايسته يير و حتّی گنجه شاهينا شيکايت ده ائدير، لاکين اوغلان ايپه-ساپا ياتمير. بئله اولدوقدا آتاسي امير احمدين آردينجا اؤز آداملاريني گؤندرير. اونلار اونو توتوب، زيندانا آتيرلار. اوچ گون - اوچ گئجه آتاسي‌نين اخلاقا داير نصيحتلريني دينله‌ديکدن سونرا امير احمد اونون دئديکلرينه راضي اولدوغونو بيلديرير و آزادليغا چيخير. خطيب سئوينديگيندن زنگين بيرضيافت دوزلدير.ضيافت باشا چاتاندان و قوناقلار داغيليشاندان سونرا ايسه امير احمد باش گؤتوروب، يئنه خرابات طرفه گئدير.

داستانين سونوندا بيلديريلير کي، سئوگيليلر دوغما گنجه‌يه قاييدير، اؤز نيكاحلاريني رسمي شکيلده باغلاييرلار و بو نيكاحدان اونلارين ايکي اؤولادي اولور.

داستاندا اونون نيظامي گنجوي‌نين يانيندا باسديريلديغي گؤستريلير. دوغرودان دا 1923-جو ايلده نيظامي‌نين مزاري شاه عباس مسجيدينده باسديريلماقدان اؤترو چيخاريلارکن اونون يانيندا بير قادين جسدي ده تاپيلميشدير. آکادئميک آراسلي بو ايکي داهي شخصين ياشاديغي تاريخلري اوزلاشديرماق غئيري-مومکون اولسا بئله، اونلارين تانيشليغيني ايستيثنا ائتمير. او، حتّی نيظامي‌نين بير شئعريني ده ميثال گتيره رک، بو ميصراعلارين مهستييه ايتحاف اولوندوغونو احتيمال ائدير:

سنين صنعتين موسيقي چالماقديرسامن زيل و بم سسلري دينله‌مک ايسته ييرم
سورمه‌لي کيپريکلريني يانا دارتمابير اوخ آت، گؤزله ييرم

صوفیلر بئله حساب ائديرديلر کي، اينسان حياتي‌نين عالي مقصدي آللاها محبت اولماليدير. آللاها ميستيک محبت واسيطه سيله موعين وضعيتده-ائکستازدا (حال) اونا قوووشماق، سونرا ايسه اوندا اريمک ده مومکوندور. بو حالا چاتماق ايسه يالنيز موتمادي مشغله‌لر کئچميش، صوفی شئعرلريني ريتميک موسيقي آلتيندا دينله‌ميش ( بعضن رقصلرله ده موشاييعت اولونان بو مراسيمي  " سماع "  آدلانديريرديلار) طريقت نوماينده‌سينه نصيب اولا بيلردي. آکادئميک ي. ائ. بئرتئلسين يازديغينا گؤره، بو شئعرلر ائروتيک سجيييه‌لي دونيوي مضمونا، هابئله خوصوصي تئرمينولوگييا ايله قلمه آلينان صيرف صوفی مضمونا ماليک اولا بيلردي. هر ايکي حالدا بو شئعرلر  " ائکستاز حالينا دوشمگي آسانلاشديران ستيمول رولونو اوينامالي ايدي " . صيرف صوفی شئعرلرينده آللاهين درکينه گؤستريلن عهدلر محبتله عئيني‌لشديريلير، آللاهين اؤزو دوست، يار آدلانديريلير. صوفی يا عاشيقه، ياخود رينده (عياشا) بنزه‌ديلير. همين تئرمينولوگييايا گؤره، صوفی‌نين ائکستاز وضعيتي مئيله سرمست اولماق، طريقت نوماينده‌لري‌نين جمعلشديکلري يئرسه خارابات، مئيخانه آدلانديريلير. صوفیلرين اکثريتي مسجيد عوضينه اؤز توپلانتيلارينا گئدير، حديثلر اوخوماغي خراباتدا شئعرلر دينله‌مک، شرقيلر سؤيله‌مک و رقص ائتمکله عوضله‌ييرلر. لندن‌ده صوفی نعمت الهی‌لر جرياني‌نين اساسيني قويموش دوکتور جاواد نوربخش  " خرابات "  سؤزونو  " "Town of Ruins""  شکلينده ترجومه ائده‌رک، بو آنلاييش آلتيندا صوفیلرين توپلانديقلاري يئري نظرده توتور. او، يازير کي، بوتون بو تميزلنمه مرحله لريني کئچن صوفی کاميل اينسانا چئوريلير و حقيقتاً آستاناسينا چاتير:  " حقيقت مقامينا بو سياحتي  " روحانيات اونيوئرسيتئتي " نده، خراباتدا تحصيل آلماقلا عئيني‌لشديرمک اولار. بو حقيقي  " عالي تحصيل مرکزي " نده پروفئسورلار يوخدور و يئگانه موعلّيم موطلق موقدّس و کاميل عشقدير. بورادا يئگانه اوستاد دا عشقدير، درسليکلري ده عشق عوض ائدير، کاميل اينسانين اؤزو ده عشقدير. "  بونلاري بيلديکدن سونرا آنلاشيلير کي، روحاني آتا اؤز قيزي مهستيني نئجه بو خراباتا گؤندريرميشدير. بونلاردان خبردار اولمايان اوخوجو ميثال اۆچون، صوفی شاعيره‌سي ربیعي‌نين (وف. 801) ائهتيراسلي عشقي و شراب مجليسيني ترنّوم ائله‌ين شئعرينده آللاها موراجيعتي نئجه آنلايا بيلردي؟

من اؤز قلبيمده سني هم صؤحبت ائتمیشم،

  جيسميمي ايسه ايسته ينلره بخش ائتميشم.

  جيسميم اونون ايختيياريندادير

  قلبيم ايسه اورک همدميمين.

  ياخود دا ابو-سعيد آدلي شاعيرين ميصراعلاريني گؤتورک:

  ايلاهي! 0 گؤزل دوستا يئتمک اۆچون منه يول آچ،

  رواج وئر کي، اينيلتيلريم اونا چاتسين.

  قوي هيجران گونلرينده اغيارلا اولان رفيقيم

  يئنيدن منه گلسين، من ده اونا قوووشوم.

خراباتين صنعتکار محلّه سي کيمي تصوير اولونماسينا و مهستي‌نين اؤز شئعرلرينده يارا-آللاها دئييل، موختليف صنعت صاحیبي اولان (درزي، زرگر، پاپاقچي و س.) گنج صنعتکارلارا عشق ائعلان ائتمه‌سينه گلينجه، بو فاکتلار شاعيره‌نين هانسيسا صنعتکارلار مکتبينه منسوبلوغوندان و مومکوندور کي، اورادا قبول ائديلميش مخصوصي سيمووليکادان خبر وئرير.

بئله مكتبلردن بيري نيظامي‌نين ده داخيل اولدوغو تورک اخيلر تشکيلاتي ايدي کي، صوفیلره ياخينليغي ايله مشهوردور. عرب سياحي ابن بطوطه اخيلر باره ده يازير:  " اونلار بوتون تورکمن و روم ويلايتلرينده، هر کندده، هر شهرده ياشاييرديلار. و دونيادا غريبلره اونلار قدر جان يانديران، آجلاري دويورماق اۆچون اونلار قدر چاليشان، احتياج چکنلرين دردينه اونلار قدر قالان، ظاليملارين اللريني کسن، حربي رهبرلر آراسيندا ظولمه يول وئرنلري اؤلدورن آداملار تاپماق مومکون دئييل. گنجلر، سوبايلار و تنها آداملار آراسيندان اؤز آداملاريني سئچن شخصلره اخيلر دئييرلر. "  

بئله ليکله معلوم اولور کي، گنج صنعتکارلارا حصر اولونموش شئعرلر مخصوصي اولاراق صوفی مجليسلرينده ايفا ائديلمک مقصديله يازيلميشدير و صؤحبت بيزيم آنلاديغيميز معنادا محبتدن گئتمير. همين شئعرلرين اکثر قيسمي دونيوي آنلام داشييير و يالنيز بير نئچه‌سينده صوفی ايصطيلاحلاريندان ايستيفاده ائديلير. بورادا خاطيرلاماق يئرينه دوشر کي، مهستي‌نين سلفلريندن اولان قطران تبريزي ده اؤزونون صوفیانه شئعرلرينده يار-آللاه عوضينه مدح ائتديگي حاکيملره اوز توتوردو. زومرود خانيم قولوزاده‌نين ده يازديغي کيمي،  " شاعير تئز-تئز حؤکمدارلارين فيزيکي گؤزلليگيني - آل دوداقلاريني، نرگيز گؤزلريني، خاللاريني، بنؤوشه‌يه بنزر زولفونو ترنّوم ائدير، اونلارا بسله ديگي اينجه و چيلغين سئوگيدن سؤز آچير، اونلارلا آيريليغين درديندن، ووصالين خوشبختليگيندن دانيشير. "  

ديگر آذربايجان شاعيري، صوفی فلسفه‌سي ايله مشغول اولان حبيبي خراباتي اؤزونون دوستو، کؤنول باغچاسي‌نين چيچگي، روحو آدلانديرير، خاراباتدان خواهيش ائدير کي،  " بير قدح شرابلا اونو سرمست ائتسين " ،  " ووصالا قوووشدورسون " . خراباتين عادي بير مئي ائوي، صنعتکار محلّه سي دئييل، صوفیلر مجليسي اولماسي  " داستان " ين باشقا بير ائپيزودو ايله ده تصديق ائديلير. امير احمدي خراباتدان قايتارماقدان اؤترو اونون اصيلزاده عميسي پير عثمان گلير. امير احمد شرط قويور کي، اگر عميسي بير جام شراب ايچرسه، او، خراباتي ترک ائده‌جک. مجبور قاليب بير جامي ايچن پير عثمان آرتيق اؤزونو ساخلايا بيلمير، ايکينجي،اۆچونجونو ده ايچير و خراباتي مست حالدا ترک ائدير. بوندان سونرا اونو تانيماق مومکون دئييل. او، خراباتين دايمي ساکينينه چئوريلير. شوبهه يوخدور کي، بورادا پير عثمانين صوفی گؤروشلري تصوير ائديلير، بو، مستليک محض معنوي ماهيت داشيديغيندان، داستاندا سرمست اولماق دئييلديکده روحي ائکستاز نظرده توتولور. عمر خيامي خاطيرلاياق:

بير اليميزده قدح، بيرينده قورآن

  گاه آييق اولوروق،گاه سرخوش.

  بيز بو فاني دونيادا کيميک؟

  کافير دئييليک، آما حقيقي موسلمان دا دئييليک.

آزاد محبته، شراب و رقص مجليسلرينه چاغيريش، خوصوصيله ده بو چاغيريشين قادين ديليندن ائشيديلمه‌سي دينين ايجتيماعي حياتين بوتون ساحه‌لرينده حؤکمرانليق سوردوگو همين دؤورلرده حتّی اؤزونون صوفی آنلاميندا بئله حاکيم ديني احکاملارا و دؤولتين شخصيت آزادليغينا گؤسترديگي تضيق سيياستينه قارشي گيزلي بير ائعتيراض دا ساييلا بيلردي.

مهستي گنجوي‌نين خالق شئعري طرزينه ياخين فورمالي روباعیلري و اؤز فلسفي ماهيتي ائعتيباريله درين مضمونلو شئعرلري آذربايجان و عومومً شرق پوئزيياسي تاريخينده مؤهوم رول اويناميشدير. بير چوخ تدقيقاتچيلار مهستي‌نين روباعیلريني عمر خيام مکتبينه عاييد ائديرلر. بونا باخماياراق، چاغداش ادبياتشوناسلارين اکثريتي‌نين فيکرينجه، شاعيره اساسي قطران تبريزي و عزت‌الدين شيرواني طرفيندن قويولموش آذربايجان شئعیر مکتبي‌نين عنعنه‌لريندن بهره‌لنميشدير.

قایناقلار دَییشدیر