مونتسکیو
شارل لوئی دو مونتسکیو (فر. Charles-Louis de Secondat, Baron de La Brède et de Montesquieu)؛ 18 ژانویه 1689 — 10 فوریه 1755) — فرانسه‌لی یازیچی، معاریفچی فیلوسوف، سیاسی موتفکّیر، سوسیولوق و تاریخچی.
مونتسکیو | |
|---|---|
 تانینمامیش بیر رسامین پورتره‌سی, 1753-1794 | |
| دوغوم | 18 ژانویه 1689 فرانسه ، بوردو |
| اؤلوم | ۱۰ فوریه ۱۷۵۵ (۶۶ یاش) |
| Era | 18. عصر فلسفه‌سی |
| Region | غرب فلسفه‌سی |
| School | آیدینلانما چاغی کلاسیک لیبرالیسم |
Main interests | سیاست فلسفه‌سی |
| ایمضاسی | |
 | |
یاشاییشی دَییشدیر
18. عصر فرانسه فیلوسوفو، معاریفچی، یازیچی، تاریخچی، ایقتیصادچی و حوقوق‌شوناس اولان شارل دو مونتسکیو 18 ژانویه 1689-جو ایلده، بؤیوک فرانسه بورژوا اینقیلابیندان 100 ایل اول، فرانسه‌نین بوردو شهری یاخین‌لیغیندا آتالاری‌نین مالیکانه‌سی اولان بوردو قالاسیندا اورتا سویه‌لی حربچی آریستوکرات عاییله‌سینده دونیایا گلمیشدیر. او، کالوینیست-پروتستانت کیلیساسی راهیب‌لری مکتبینده اوخوموش، لاتین و یونان دی‌للرینی اؤیرنمیشدیر. مونتسکیو طیب و حوقوق علم‌لرینی دریندن اؤیرنمیش، فلسفه و ایلاهیات ایله ده مشغول اولموشدور. او، 1714-جو ایلده، هله 25 یاشی اولارکن، بوردو عالی محکمه‌سینه عوضو تعیین ائدیلمیش، 1716-جی ایلده ایسه عمیسی‌نین اؤلوموندن سونرا اونون یئرینه همین محکمه‌نین ریاستینه گتیریلمیشدیر. مونتسکیو 12 ایل فاصیله‌سیز اولاراق اؤز دوغما بوردو شهرینده " پارلامنت "ه-یئرلی شورایا و محکمه‌یه رهبرلیک ائتمیشدیر. اونون سیاسی علم‌لره ماراغی محض بو ایل‌لرده یارانمیشدیر. مونتسکیو 1712-جی ایلده یارادیلان بوردو آکادمی‌سی‌نین عوضوو اولموشدور. موتفکّیر موختلیف ایل‌لرده " تفکّور سیستمی " (1716)، " دوها فرق‌لری " (1717) و " ایران مکتوب‌لاری " (1721) اثرلرینی نشر ائتدیرمیشدیر. " ایران مکتوب‌لاری " اثری هولندین آمستردام شهرینده نشر ائدیلمیشدیر. اثرین ایلک نشرینده مؤلیفین آدی گیزلی ساخلانیلمیشدیر. چونکی بئله جسارتله یازیلمیش تنقیدی بیر اثر غدار 14. لودوویقین (1638-1715) اؤلوموندن 6 ایل سونرا یئنه ده داوام ائدن دهشتلی ایستیبداد دؤورونده چاپ اولونموشدور. آیری-آیری شخص‌لر آراسیندا مکتوبلاشما فورماسیندا رومان ژانریندا یازیلمیش بو اثرده فرانسه‌نین 14. لودوویق دؤورو، او زامانکی ایران دؤولتی‌نین وضعیتی کسکین، ایفشاتئدیجی تنقید آتشینه توتولموشدور. مونتسکیو بو اثرده شرق دسپوتیزمی و اوروپا موطلق مونارشی‌سینه منفی موناسیبتینی بیلدیرمیش، بوندان علاوه ، فیلوسوف، اثرده او دؤورون اوروپا سیاستی، ایسلام و مسحیت دینی، موختلیف دونیا اؤلکه‌لرینده اهالی‌نین آرتما و آزالما سبب‌لری، مونارشی و جومهوریت ایداره‌چی‌لیک فورمالاری و اونلارین تاریخی حاقیندا، ائلجه ده فلسفه و حوقوق علمینه دایر ماراقلی و دَیرلی فیکیرلر ایره‌لی سورموشدور. 161 مکتوبدان عیبارت اولان ایکی جیلدلیک " ایران مکتوب‌لاری " اثری مونتسکیونو مشهورلاشدیردی و اونا بؤیوک شؤهرت گتیردی. مؤلیف بو اثری‌نین ایکینجی نشرینی یئنه 1721-جی ایلده، اوچونجو نشرینی ایسه اؤلوموندن بیر ایل اوّل، یعنی 1754-جو ایلده بعضی علاوه لرله نشر ائتدیردی. وفاتیندان سونرا ایسه اثر دفعه‌لرله 1758، 1897، 1929 و 1954-جو ایل‌لرده یئنیدن نشر ائدیلمیشدیر. حیاتی‌نین پاریس دؤورونه‌دک " ایران مکتوب‌لاری "-ندان سونرا مونتسکیو آشاغیداکی اثرلری یازمیشدیر: Dialoque de Sylla et d’Eucrate (1722)، De La Politique (1723)، Reflexions Sur La Monarchie Universelle (1724). 1726-جی ایلده مونتسکیو پاریسه کؤچموش و ایکی ایلدن سونرا فرانسا آکادمی‌سینه عوضو سئچیلمیشدیر. 1729-جو ایلده اینگیلیسه گئده‌رک لورد چسترفیلد دین ایکی ایل قوناغی اولموشدور. مونتسکیو اینگیس‌ده اولارکن لندن کرال جمعیتی عوضولوگونه قبول اولونموشدور. 1731-جی ایلده تکرار فرانسه‌يه دؤنه‌رک بوردو آکادمی‌سینده بیر چوخ موحاضیره‌لر اوخوموشدور. 1734-جو ایلده " روملو‌لارین یوکسلیش و سوقوطونون سبب‌لرینه دایر دوشونجه‌لر" آدلی مشهور اثرینی نشر ائتدیرمیشدیر. او، بو اثرینده دسپوتیزمین یارانما سبب‌لرینی ایضاح ائده‌رک رومانین تاریخی نومونه‌سینده ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، هارادا وطنداش‌لار آزاددیرلارسا، عدالتلی قایدا-قانون‌لار حؤکم سورورسه، اورادا نورمال جمعیت اولار. مونتسکیو اوروپا اؤلکه‌لرینه بیر چوخ سیاحت‌لر ائتمیش، موختلیف اؤلکه‌لرین دؤولت حاکیمیتی قورولوشونون فرقلی فورمالارینی (جومهوریت و مونارشی) موقاییسه ائده رک تحلیل‌لر آپارمیش و بئله نتیجه یه گلمیشدیر کی، دیگر دؤولت ایداره فورمالاری ایله موقاییسه‌ده جومهوریت ایداره‌چی‌لیک فورماسی اهالی‌نین بؤیوک اکثریتی اوچون آزادلیق و حوقوق برابرلیگینی داها دا چوخ تأمین ائدیر. مونتسکیو تاریخده ایلک دفعه اولاراق سیاسی پروسه‌لرین اینکیشافی قانونااویغون‌لوقلاری ایله باغلی عومومی‌لشدیریلمیش نتیجه‌لر چیخارماق اوچون موختلیف اؤلکه حوقوق‌لاری‌نین موقاییسه‌لی اؤیرنیلمه‌سیندن شوعورلو و سیستملی شکیلده ایستیفاده ائتمیشدیر. او، حساب ائدیردی کی، دؤولت ایداره‌چی لیک فورمالاری دؤولت اراضی‌سی‌نین ساحه‌سی ایله علاقه داردیر. بئله کی، اراضی‌سی کیچیک اولان دؤولت جومهوریت، اورتا اؤلچولو اراضی‌سی اولان دؤولت مونارشی، گئنیش اراضی‌یه مالیک اولان دؤولت ایسه دسپوتیا اولمالی‌دیر. بونا باخمایاراق، او، گئنیش اراضی‌یه مالیک اولان دؤولت‌لرده ده جومهوریت یاراتماغین مومکون‌لوگونو اینکار ائتمیردی، یالنیز او حالدا کی، بو جومهوریت فدراتیو شکیلده قورولموش اولسون. مونتسکیونون 1748-جی ایلده ژنوده مشهور ایکی جیلدلیک شاه اثری- " قانون‌لارین روحو " چاپ ائدیلمیشدیر. مؤلیف بو اثر اوزرینده 20 ایل ایشله‌میشدیر. او، اثرده لاکین عنعنه لرینی داوام ائتدیره رک لیبرال دموکراتیک قورولوشون پرینسیپ‌لرینی موعین‌لشدیرمیشدیر. مونتسکیو اوروپادا موطلق مونارشی‌لری موشاهیده ائدیب تحلیل‌لر آپاراراق کرال حاکیمیتی‌نین وطنداش‌لارا قارشی اؤزباشینالیغینی آرادان قالدیرماق اوچون ال‌وئریشلی یول‌لار آختاریردی. بو مقصدله او، " قانون‌لارین روحو " اثرینده حوقوقی دؤولت و حاکیمیتین بؤلگو پرینسیپی کونسپسیاسینی ایره‌لی سورموشدور. مونتسکیو حساب ائدیردی کی، وطنداش جمعیتینده سیاسی آزادلیق حوقوقی دؤولتین قورولماسیندا اساس رول اویناییر. او، کونکرت اولاراق سیاسی آزادلیق حاقیندا ایکی نؤوع قانون اولدوغونو گؤستریردی: 1) دؤولت قورولوشونا موناسیبتده سیاسی آزادلیق یارادان قانون‌لار؛ 2) وطنداشا موناسیبتده سیاسی آزادلیق یارادان قانون‌لار. مونتسکیونون سیاسی آزادلیق ایدئیاسی وطنداش آزادلیغی ایدئیاسی ایله علاقه‌دار ایدی کی، بونون دا اساسینی اؤلکه وطنداش‌لاری‌نین تهلوکه‌سیزلیگی تشکیل ائدیردی. او یازیردی: "آزادلیق اودور کی، قانون‌لارلا ایجازه وئریلن شئیی ائده بیله‌سن. اگر وطنداش بو قانون‌لارلا قاداغان اولونموش شئیی ائده بیلرسه، اوندا اونون آزادلیغی اولمازدی، بئله کی، همین شئیی دیگر وطنداش‌لار دا ائده بیلر " . مونتسکیو سیاسی آزادلیق دئیرکن، قانونچولوغون و تهلوکه‌سیزلیگین برقرار اولماسینی نظرده توتوردو. بونا نایل اولماق اوچون ایسه او، حاکیمیتین بؤلگو پرینسیپی کونسپسیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. بو کونسپسیایا گؤره دؤولت حاکیمیتی موختلیف اورقان‌لاردا جمع‌لشن و بیر-بیرینی قارشی‌لیقلی صورتده محدودلاشدیران و تارازلاشدیران قانون‌وئریجی‌‌لیک، ایجرا و محکمه حاکیمیتینه بؤلونور و بونلار ایچریسینده قانون-وئریجی‌لیک حاکیمیتی آپاریجی و موعین‌ائدیجی مؤوقعیه مالیکدیر. مونتسکیونون بو کونسپسیاسی سونرالار دؤولت حوقوقو نظریه‌سینده بؤیوک عکس-صدا دوغوردو. اؤنجه بؤیوک بریتانیادا آنایاسا اینکیشافا تاثیر ائدن، هابئله آمریکا بیرلشمیش دؤولت‌لر آنایاساسیندا اؤز عکسینی تاپان بو کونسپسیا، سونرالار موعاصیر دونیانین بوتون دموکراتیک دؤولت‌لری‌نین آنایاساسیندا تثبیت ائدیلمیشدیر. مونتسکیو " قانون‌لارین روحو " اثرینده گؤستریردی کی، طبیعتین و جمعیتین وحدتی فاکتیندان بئله نتیجه‌یه گلمک اولار کی، طبیعت حادیثه‌لری کیمی ایجتیماعی حادیثه‌لر ده دایمی فعالیت گؤسترن قانون‌لارا تابع‌دیر. او، حساب ائدیردی کی، محض قانون بو یا دیگر موناسیبت‌لری شرط‌لندیرن، موعین‌لشدیرن، جانلاندیران عقلی باشلانغیج‌دیر، باشقا سؤزله، بو موناسیبت‌لر ده اینسان عاغلی‌نین و شوعورونون بیرباشا ایشتیراک ائتمه‌سی‌دیر. مونتسکیونون فیکرینجه، قانونون عومومی آنلاییشی، بوتون قانون‌لاری-یعنی، هم دونیادا مؤوجود اولان دَییشمز طبیعی قانون‌لاری، هم ده شوعورلو وارلیق دونیاسیندا فعالیت گؤسترن دَییشکن قانون‌لاری احتیوا ائدیر. او، گؤستریردی کی، هر بیر قانونون مؤوجود اولماسی‌نین سببی واردیر. چونکی هر بیر قانون فیزیکی، معنوی و سوسیال گئرچک‌لیگین بیر المنتی ایله علاقه‌داردیر. او، قانونو " اشیانین طبیعتیندن دوغان ضروری علاقه‌لر" آدلاندیریردی. مونتسکیو اورتا عصر دسپوتیک قانون وئریجی‌لیگی‌نین آمان‌سیزلیغینی و غدارلیغینی، اونون خالقا ضید کاراکترینی کسکین ایفشا ائدیردی. بو باخیمدان او یازیردی کی، دسپوتیک دؤولتده قانون اولا بیلمز. مونتسکیو یا گؤره قانونون غدار اولماسی اونون حیاتا کئچمه‌سینه مانعچی‌لیک تؤره‌دیر. او، یازیردی: " قانونچولوغون کؤلگه‌سینده و عدالت بایراغی آلتیندا چیخیش ائدن ایستیبداد داها غداردیر" . مونتسکیو، " قانون‌لار خالقین روحونا اویغون گلمه‌لی‌دیر " فیکرینی ایره‌لی سوروردو. بو موناسیبتله او، یازیردی کی، قانون حاضیرلانارکن و قبول اولونارکن خالقین ایدراک سویه‌سی، اونو خالقین قبول ائتمگه حاضیر اولما وضعیتی موطلق نظره آلینمالی‌دیر. فیلوسوفون فیکرینجه، قانون‌لار یارادیلارکن اونون داها تاثیرلی اولماسی اوچون خالقین عادت و عنعنه‌لری ده نظره آلینمالی‌دیر. مونتسکیو یازیردی کی، قانون خالقین شوعور سویه‌سیندن چوخ ایره‌لی گئتمه‌ملی‌دیر، عکس تقدیرده، اونون حیاتدان تجرید اولونماسی تهلوکه‌سی یارانار. مونتسکیو بو فیکیرلرینده حاقلی ایدی. حقیقتاً ده تاریخی تجروبه گؤستریر کی، قانون‌لارین دوزگون باشا دوشولمه‌مه‌سیندن اؤلکه‌ده اؤزباشینالیق‌لار یارانا بیلر. مونتسکیویا گؤره خالق‌لار آراسینداکی علاقه‌لر دؤولت حوقوقو ایله، ایداره ائدن‌لرله ایداره اولونان‌لار آراسینداکی موناسیبت‌لر ایسه مدنی حوقوق واسیطه‌سی ایله نیظاما سالینیر. او، قئید ائدیردی کی، قانون گئنیش آنلامدا اینسان عاغلی‌نین محصولودور، هر جمعیتین، خالقین سیاسی و مدنی قانون‌لاری عاغلین گئرچکلشمه‌سی‌دیر. بو قانون‌لار ایچریسینده یاراندیغی جمعیتین، خالقین روحونا اویغون اولمالی‌دیر. مونتسکیو اینسان‌لارین طبیعی ماهیتیندن دوغان طبیعی قانون‌لارین قانون‌وئریجی‌‌لر طرفیندن حاضیرلانان " پوزیتیو " (موثبت) قانون‌لاردان فرق‌لندیریردی و پوزیتیو قانون‌لارین اؤزلرینی ده اوچ نؤوعه-بین‌الخالق قانون‌لار، ایجتیماعی-سیاسی قانون‌لار و وطنداش‌لیق قانون‌لارینا بؤلوردو. مونتسکیو، طبیعی موحیطین و ایقلیمین ایجتیماعی اینکیشافا تاثیرینی موطلق‌لشدیریردی. بئله کی، اونون فیکرینجه، موحیطین فیزیکی خاصه‌سی هم " قانونون روحو "نو، هم ده حاکیمیتین فورمالارینی موعین ائدیر. مونتسکیونون طبیعی موحیطین و ایقلیمین موختلیف نؤوع ایجتیماعی موناسیبت‌لره تاثیری فیکری، اونون دیگر گؤروش‌لرینده، خوصوصاً آشاغیدا شرح ائدیله‌جک جینایت و جینایتکارلیغین سبب‌لرینه دایر گؤروش‌لرینده ده اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. مونتسکیو " قانون‌لارین روحو " اثرینده جینایت، جزا و جینایت پروسه‌سی مسله‌لرینه ده توخونموش، بو باره ده دیرلی فیکیرلر ایره‌لی سورموشدور. مونتسکیونون بو اثرینده اونون جینایت-حوقوقی پروقرامینی عکس ائتدیرن فصیل‌لر (جزانین گوجو حاقیندا، ژاپون قانون‌لاری‌نین گوجسوزلوگو، رومان قانون‌وئریجی‌‌لیگین ده جزا حاقین دا، جینایت و جزا آراسیندا دقیق موتناسیب‌لیک حاقیندا، روحی و جیسمانی جزالار حاقیندا) واردیر. او، جینایت حساب ائدیلن عمل‌لر دایرهسینین (خوصوصیله ده دین ساحه‌سینه و مونارشین تحقیر ائدیلمه‌سی ایله باغلی اولان جینایت عمل‌لری دایرهسینین) خئیلی محدودلاشدیریلماسی‌نین قیزغین طرفداری اولموشدور. مونتسکیویا گؤره حرکت‌لرله موشایعت ائدیلمه‌ین سؤزلره و فیکیرلره گؤره شخصی جینایت مسئولیتینه جلب ائتمک اولماز. اونون فیکرینجه، جینایت حساب ائدیلن هر بیر عمل قانوندا دقیق موعین اولونمالی‌دیر کی، حاکیم قانوندان کنارا چیخا بیلمه‌سین. مونتسکیو جینایت جزاسی‌نین شخصین تؤرتدیگی جینایته اویغون‌لوغو پرینسیپینی ده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. بو پرینسیپین پوزولماسی‌نین هانسی نتیجه‌لره سبب اولدوغو نو او، چین‌ین (مثلاً، چینده قولدورلاری شاققالاییرلار، اوغرولاری ایسه یوخ. بو فرقین نتیجه‌سینده اورادا آدام اؤلدورمور، یالنیز اوغورلوق ائدیرلر) و موسکو دؤولتی‌نین (مثلاً، موسکو دؤولتینده اوغرولاری و قولدورلاری عئینی بیر جزا ایله جزالاندیردیقلاریندان، اورادا سویغونچولوق همیشه آدام اؤلدورمه ایله موشاییعت اولو‌نور) نومونه‌سینده گؤسترمیشدیر. عئینی زاماندا، مونتسکیو، جزالارین عوموماً یونگول‌لشدیریلمه‌سی‌نین طرفداری اولموش و اؤلوم جزاسی‌نین تطبیق دایرهسینین محدودلاشدیریلماسی ضرورتینی خوصوصیله قئید ائتمیشدیر. مونتسکیو جینایت حوقوقو ایله باغلی آشاغیداکی پرینسیپ‌لری تکلیف ائدیردی: - جینایتکارلیقلا موباریزه‌یه قانونون سرتلیگی دئییل، مسئولیتین لابودلوگو کؤمک ائده بیلر؛ - جینایت و جزا وظیفه‌لی شخص‌لرین مولاحیظه‌لرینه گؤره دئییل، خالقا بللی اولان مؤوجود قانون‌وئریجی‌لیکله تثبیت ائدیلمه‌لی‌دیر؛ - باخیش‌لارا، اینام‌لارا و سؤزلره گؤره شخص جینایت مسئولیتینه جلب ائدیلمه‌ملی‌دیر و شخصه جزا یالنیز ظاهیری عالمده تظاهور ائدن حرکت‌لره گؤره وئریلمه‌لی‌دیر. مونتسکیو جینایتکارلیغین سبب‌لری پروبلمینه دایر اؤزونون متودولوژی کونسپسیاسینی دا حاضیرلامیشدیر. بو کونسپسیادا او، جنایت‌لرین باش وئرمه سبب‌لرینی ایقلیمین تاثیریندن آسیلی اولدوغونو ثوبوت ائتمگه چالیشیردی. اونون فیکرینجه، شیمالدان جنوبا حرکت ائتدیکجه احتیراس‌لار و جنایت‌لر ده آرتیر. مونتسکیو جینایت حوقوقونون اساس وظیفه‌سینی جزالاندیرماقدان داها چوخ جینایتکارلیغین قارشیسینی آلماغین ضروری‌لیگینده گؤروردو. " قانون‌لارین روحو " سیویل دونیا اؤلکه‌لرینده دؤولت حاکیمیتی‌نین دموکراتیک سیستمی‌نین اینکیشافینا بؤیوک تاثیر ائتمیشدیر. بو اثرین مونتسکیونو داها دا مشهورلاشدیرماسینا باخمایاراق، اثر کاتولیک کیلیساسی طرفیندن ناراضی‌لیقلا قارشیلاندی. 1749-جو ایلده " قانون‌لارین روحو " کیلیسا طرفیندن، بعضی دینی احکام‌لاری ردّ ائدن اثر کیمی ایتیهام ائدیله‌رک هوجوم‌لارا معروض قالدی. بو ایتّیهام‌لارا قارشی 1750-جی ایلده مونتسکیو " قانون‌لارین روحونو مودافیعه" آدلی اثرینی یازدی. بونا باخمایاراق، 1751-جی ایلده " قانون‌لارین روحو " اثری کیلیسا طرفیندن قاداغان ائدیلدی. فیلوسوف عؤمرونون سون ایل‌لرینی آتالاری‌نین مالیکانه‌سی اولان بوردو قالاسیندا یاشاییردی، لاکین او، ایلین بیر نئچه آیینی پاریسده کئچیرمگه وردیش ائتمیشدی. یئنه بئله بیر سفرده ایکن مونتسکیو، 10 فوریه 1755-جی ایلده، 66 یاشی اولارکن دونیاسینی دَییشدی. بو بؤیوک اینسان دونیا ایشیغینا گؤزلرینی یومارکن تاریخده ایز بوراخان دیگر مشهور شخصیت‌لردن بکاریا 17، هولباخ 18، روسو 42، دیدرو 42، وولتر ایسه 61 یاشیندا ایدی. بو داهی شخصیتین ایجتیماعی، سیاسی، حوقوقی و ایقتیصادی گؤروش‌لری بو گون ده اؤز اهمیتینی و تاثیرینی ایتیرمه‌میشدیر.
قایناق‌لار دَییشدیر
- يونس خليلوف. " مونتسکيونون حياتی و حوقوقی گؤروش‌لری " . " قانون " ايجتيماعي-سياسي، علمي حوقوق ژورنالي، № 08 (112)، باکي. 2003. ص. 39-40
- يئنی تاريخ 9. 2. فصيل فرانسه بورژوا اينقيلابی. § 4. معاريفچی‌ليک و اونون گؤرکملی نوماينده‌لری.
- حکمت حاجی‌زاده- " دئموکراتيا - گئديله‌سی اوزون بير يول "
- يوسف رستموف- " سوسيال-سياسی و حوقوقی تعليم‌لر تاريخي "