موغان خاقان
مۇغان خاقان — بومین خاقانین ایکینجی اوْغلو٬ گؤی‌تۆرکلرین اۆچونجو خاقانی.[۱] مۇغان خاقان دؤنمی گؤی‌تۆرکلرین یۆکسلمه دؤنمی اوْلاراق تانیلیر.[۲]
| موغان خاقان | |
|---|---|
| گؤی‌تۆرک خاقانلیغی‌نین ۳-جۆ خاقانی | |
| ایللر | ۵۷۲-۵۵۲ میلادی |
| اؤلوم | ۵۷۲ میلادی |
| سونراکی شاه | تاسپار خاقان |
| اؤنجه‌کی شاه | کولو خاقان |
| سولاله | آشینا |
| آتاسی | بومین خاقان |
شرقده اوْلان گئنیشله‌مه‌لر
دَییشدیرمۇغان خاقان٬ ایلک اوْلاراق ژوآن-ژوآن قالینتیلارینی مغلوب ائتدی. شرقده کیتانلاری (تونقوز بوْیو)٬ قۇزئیده ایسه قیرغیزلاری تابعیّت آلتینا آلدی. چینده غربی وئی دؤولتی‌نین یئرینه کئچن چوْئۇ سۇلاله‌سی ایله شرقی وئی‌ین یئرینی آلان تسی سۇلاله‌سی اۆزرینه ده نۆفۇذ ائتدی.[۱]
غربده‌کی ساواشلار
دَییشدیرساسانی شاهی انوشیروان٬ ائفتالیتلردن قۇرتورماق اۆچون ایستمی خان‌لا ایتّیفاق قۇراراق اوْنون قیزی ایله ائولندی. گؤی‌تۆرک-ساسانی ایتّیفاقی ائفتالیت دؤولتینی ییخدی. ائفتالیت توْرپاقلاری ایران ایله گؤی‌تۆرکلر آراسیندا بؤلوشه‌رک جئیحون چایی‌نین قۇزئیی گؤی‌تۆرکلره٬ گۆنئیی ساسانیلره کئچمیش٬ دمیرقاپی کئچیدی ایکی دؤولتی آییران سرحد تعیین اوْلونموشدور. بئله‌جه ماوراءالنهر٬ فرغانانین بیر بؤلومو٬ غربی تۆرکیستانین گۆنئیی٬ کاشغر و خوْتن گؤی‌تۆرکلره عایید اوْلدو.[۱]
گؤی‌تۆرک-ساسانی ساواشی
دَییشدیربۇ ظفر ایله٬ ایپک تیجارت یوْلو دا گؤی‌تۆرکلرین حاکیمیّتی آلتینا دۆشدو. ایپک تیجارتی‌نه باخان ماوراءالنّهر خالقی٬ ساسانیلردن ایپک ساتماق ایجازه‌سینی آلماق اۆچون٬ ایستمی خاندان ساسانی شاهینا واسیطه اوْلماقلارینی ایسته‌دیلر؛ ایستمی خانین قبول ائتمه‌سی ایله٬ مانیاخ آدلی بیر سوْغدلونون باشچی‌لیغینداکی بیر ائلچی‌لیک هئیأتی ایرانا گؤندریلدی. آنجاق هیندوستان‌دان دنیز یوْلویلا بیزانسا گئدن ایپک تیجارتی‌نین کوْنترولونو اله گتیرمک ایله٬ ایپک تیجارتی‌نین اینحیصارینی اؤز الینه آلماق ایسته‌یَن ساسانلی دؤولتی٬ بۇ هئیأته مۆساعیده گؤسترمه‌دی. ایستمی خان یئنه بیر هئیأت یوْللادی؛ آنجاق بۇ هئیأتین بیر قیسمی زهیرله‌نه‌رک اؤلدو. بئله‌جه ایستمی‌خان ساسانیلر ایله دوْست یاشاما ایمکانی‌نین اوْلمادیغینی دۆشوندو.[۱]
مانیاخ٬ ایران‌دا تاپانمادیغی بازارلامانی بیزانس‌دا آختارماق اۆچون اؤزونون وظیفه‌لندیریلمه‌سینی ایسته‌دی. ۵۶۷-ده بیر ائلچی‌لیک هئیأتی بیزانسا گؤندریلدی. ۵۶۸-ده مانیاخ قاییدارکن٬ بیزانس ائلچی‌سی ده اوْنون یانینا قاتیلدی. بئله‌جه بیزانس ایله گؤی‌تۆرکلر ساسانیلره قارشی ساواشا گیردیلر. ایستمی خان داها بیزانس ساواشا گیرمه‌میشدن قاباق ساسانیلره هۆجوم ائدیب٬ بیر طرفدن جئیحونون باتی‌سیندا حرکته گئچرکن٬ بیر یاندان دا قۇزئی‌دن آذربایجانا یئنمیش ایدی. ۵۷۱ ایلینده ایسه ساسانیلرله بیزانس آراسیندا ساواش باشلاندی. ۲۰ ایل سۆرن ایران-بیزانس ساواشی ساسانیلری بیر گۆج اوْلماقدان چیخماسی ایله نتیجه‌لنه‌جک ایدی.[۱]
آنجاق بیزانس‌لیلارین گؤیتۆرکلردن ده قوْرخولاری وار ایدی؛ اؤزللیک‌له گؤی‌تۆرکلرین خزر قۇزئیینده‌کی حرکات بیزانسی شۆبهه‌لندیردی٬ بۇ سبب‌له گؤی‌تۆرکلرین دۆشمانی اوْلان آوارلارا کؤمکلیک ائدیردیلر. بیزانسین بۇ ایشی٬ گؤی‌تۆرکلری عصبی‌لشدیردی؛ بئله‌جه ایستمی خان ساسانیلره قارشی اوْلان ساواشی دایاندیردی. بۇ دفعه بیزانس ایستمی خانی ساواشا قاندیرماق اۆچون چالیشماغا باشلامیشدی. آنجاق ۵۷۲ ایلینده مۆکان خاقان٬ ۵۷۶ ایلینده ایسه ایستمی خان اؤلدو.[۱]
مۇغان خاقانین اؤلومو
دَییشدیر۵۷۲ ایلینده مۇغان خاقان اؤلدو. خاقانا مؤحتشم بیر مراسیم تۇتولدو. اوْرخون یازیلارینا دایاناراق چین٬ تبّت٬ آوار٬ بیزانس٬ قیرغیز٬ اۆچ قۇریقان٬ اوْتوز تاتار٬ خیتای٬ تاتابی٬ بؤکلی چؤللۆ میلّتلریندن تمثیلچی‌لر گلمیشدیلر. مۇغان خاقاندان سوْنرا کیچیک قارداشی تاپوْ گؤی‌تۆرکلرین خاقانی اوْلدو.[۱]
