میرزا فتحعلی آخوندزاده
میرزا فتحعلی محمدتقی اوْغلو آخوندزاده (آخوندوف) (۱۸۱۲-جي ايل، نوخا – ۱۸۷۸-جي ايل، تفليس) — آذربایجان یازیچی-دراماتورقو، ماتئریالیست فیلوسوفو، ایجتیماعی خادیم، آذربایجان دراماتورگییاسینین بانیسی.
| میرزا فتحعلی آخوندزاده | |
|---|---|
 | |
| آد | ميرزا فتحعلي محمدتقي اوغلو آخوندوف (آخوندزاده) |
| قیسا بیلگی | آذربایجانلی یازیچی و آیدین |
| دوْغوم تاریخ | 1812-جی نوخا |
| اؤلوم تاریخ | 1878 تفلیس |
| میللیت | آذربایجانلی |
حیاتی
دَییشدیرمیرزا فتحعلی آخوندزاده ۱۸۱۲-جی ایلده نوخا شهرینده آنادان اولموشدور. آتاسی میرزا محمدتقی و آناسی نانه خانیم ۱۸۱۴-جو ایلده تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینه کؤچموشلر. او، ۱۳ یاشینادک عاییله‌سی ایله بیرلیکده گونئی آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده یاشامیشدیر. ۱۸۲۵-جی ایلده آناسی ایله شکی‌یه قاییتمیشدیر. فتحعلینین روحانی اولماسینی ایسته‌ین آناسینین عمیسی آخوند حاجی علی عسگر ۱۸۳۲-جی ایلده اونو گنجه‌یه آپاریر. گنج فتحعلی بورادا منطیق و فیقه علملرینی، هابئله داهی آذربایجان شاعیر و فیلوسوفو میرزا شفی واضح‌دن خطاطلیق صنعتینی اؤیرنمیشدیر. لاکین میرزا شفینین گنج فتحعلی‌یه تاثیری بونونلا بیتمیر. بۇ گؤروش میرزا فتحعلینین حیات و یارادیجیلیغینا، عومومیتله، اونون بیر موتفککیر کیمی فورمالاشماسینا جیدی تاثیر گؤستریر.
دؤورونون موعاصیر علملری ایله ماراقلانان فتحعلی ۱۸۳۳-جو ایلده شکیده آچیلمیش روس مکتبینه داخیل اولور و بیر ایل بورادا تحصیل آلیر. ۱۸۳۴-جو ایلده او، تیفلیسه گئتمیش، قافقاز جانیشینینین باش دفترخاناسیندا مولکی ایشلر ساحه سینده شرق دیللری موترجیمی تعیین اولونموش و عؤمرونون سوْنونا قدر بۇ وظیفه‌ده چالیشمیشدیر. ۱۸۷۳-جو ایلده اوْنا پولکوونیک حربی روتبه‌سی وئریلمیشدیر.
۱۸۵۱جی ایلده روس جوغرافیا جمعیتی قافقاز شؤعبه‌سینه عوضو سئچیلن آخوندزاده سوْنرالار قافقاز آرخئوقرافییا کومیسییاسیندا تدقیقات ایشلرینه جلب اوْلونور. او، "اکینچی" قزئتینین نشرینه بؤیوک اهمیت وئرمیش، اونون صحیفه لرینده "وکیلی میلتی-نامعلوم" ایمضاسی ایله مقاله‌لر درج ائتدیرمیشدیر.
میرزا فتحعلی آخوندزاده ۱۸۷۸-جی ایلده تیفلیسده وفات ائتمیش و تبیلیسی بوتانیکا باغیندا یئرلشن موسلمان مزارلیغیندا دفن اولونموشدور.
بدیعی یارادیجیلیغی
دَییشدیرآخوندزاده بدیعی یارادیجیلیغینا شعرله باشلامیشدیر ("سبوهی" تخلوصو ایل). او، آذربایجان ادبیاتیندا آزاد دوشونجه طرزینین ان بؤیوک نوماینده‌سیدیر. میرزا فتحعلی ایسلام دونیاسینین ایجتیماعی، سوسیال و سیاسی ساحه لرینده رادیکال ایصلاحاتلارین لوزوملوغو فیکرینی مودافیعه ائدیردی.
آذربایجاندا تئاتر صنعتینین اینکیشافیندا رولو
دَییشدیرم.ف.آخوندزاده ۱۸۵۰-۱۸۵۵-جی ایللرده اؤزونون مشهور آلتی کومئدییاسینی یاراتماقلا آذربایجان ادبیاتیندا، بوتؤولوکده بالکانلاردان هیندیستانا قدرکی تورک-موسلمان دونیاسیندا دراماتورگییانین اساسینی قویموشدور. بؤیوک اوستاد بۇ کومئدییالار ایله شرق عالمینده درام یازماغین نومونه‌سینی گؤسترمیشدیر. بونو هر کس قبول ائدیر کی، تورک-موسلمان دونیاسیندا دراماتورگییا میرزا فتحعلی آخوندزاده دراماتورگییاسینین عنعنه‌لری ایشیغیندا اینکیشاف ائتمیشدیر.
آذربایجان تئاتری آخوندزادنین اؤلمز کومئدییالاری زمینینده یارانمیشدیر. ۱۸۷۳-جو ایلده حسنبی زردابی نجفبی وزیروولا بیرلیکده باکی مکتبلرینین بیرینده مشهور «حاجی قارا» اثرینین تاماشاسینی گؤسترمک‌له آذربایجاندا، هم ده عومومن تورک-موسلمان عالمینده تئاتر حرکاتینین اساسینی قویموشدور. میرزا فته‌لی آخوندزاده‌نین کومئدییالاریندا آذربایجان قادینلارینین تیمثالیندا ایلک دفعه‌شرق قادینلارینین صحنه اوبرازلاری یارائدیلیب. اون دوققوز عصرده تئاتر صحنه‌سینده آذربایجان قادینینین صحنه‌ده کیشیلرله بیرلیکده گولوب دانیشماسینی گؤسترمک هنر طلب ائدیردی. زامانینا گؤره بۇ بؤیوک ایشی ده میرزا فتحعلی آخوندزاده‌نین اثرلرینی صحنه‌یه چیخارماقلا آذربایجان معاریفچیلری حیاتا کئچیرمه‌یی باجارمیشلار.
م.ف.آخوندزاده‌نین یارادیجیلیغی آوروپا ادبیاتشوناسلارینین و تئاترشوناسلارینین دیقتینی چوْخ تئز جلب ائتدی. ۱۸۵۲-جی ایلین آوقوستوندا آلمان ژورنالی ماگازین فور دیئ لیتئراتور دئس آوسلاندئس (خاریجی ادبیات ژورنالی) یازیردی: "فیکیرلشمک اولاردی کی، ترانسقافقازین موسلمان اهالیسی ایسلام روحونا اویغون اولاراق بئله یئنیلیک‌لره (تئاترا) هله اوزون زامان یاد قالاجاقلار، لاکین اونلارین آراسیندان قفلتن دراماتیک داهی مئیدانا چیخدی، تاتار مولیئری، هانسینین کی، آدی اونون اؤلکه‌سینین سرحدلریندن کناردا دا دیقته لاییقدیر. او میرزا فته‌لی آخوندزاددیر.
م.ف.آخوندزاده ۱۸۳۷-جی ایلده - ۲۵ یاشیندا ایکن «پوشکینین اؤلومونه شرق پوئماسی»نی یازمیش و درحال دا روس دیلینده «موسکووسکیی نابلیوداتئل» ژورنالیندا چاپ ائتدیرمیشدیر. او، آلئکساندر پوشکینین فاجیعه‌لی اؤلومونده چارین الی اولدوغو اۆچون سوسماغا مجبور اولموش روس شاعیرلرینی خجالتدن قورتارمیش، روسیه ادیبلرینین وطنداشلیق وظیفه‌سینی یئرینه یئتیرمیشدیر.
۲۰۱۲جی ایلده جعفر جاببارلی آدینا "آذربایجان فیلم" کینوستودییاسیندا میرزا فتحعلی آخوندزاده‌نین حاقیندا بیوقرافیک بدیعی فیلم چکیلمیشدیر. "صوبحون سفیری" آدلانان فیلمین موتفککیرین ۲۰۰ ایللیک یوبیلئیی موناسیبتیله ائکرانلارا چیخمیشدیر.
ایراندا آخوندزاده‌نی اثرلری‌نین نشری
دَییشدیرایراندا اینقیلابدان قاباق دکتر حسین محمدزاده صدیق آخوندزاده‌نین حاقّیندا، مقالات فارسی آخوندزاده [۱] و مقالات فلسفی آخوندزاده [۲] آدلی کیتابلاری مقدمه و ایضاحات ایله نشر ائتدیردی. هابئله محمدباقر مؤمنی اونون تمثیلات[۳] عونوانلی اثرینی مقدمه ایله چاپ ائتدی. اینقیلابدان سوْنرا حسین محمدزاده صدیق آخوندزاده‌نین تیاتر اثرلری‌نین تورکجه متنلرینی میرزا محمد جعفر قراجه‌داغی نین ترجمه‌لری ایله بیرلیکده مقدمه و آچیقلامالارلا اینتیشارات نمایش طریقی ایله چاپا یئتیردی. او جمله دن کیمیاگر[۴]، حکایت موسیو ژوردان[۵] و خرس قولدورباسان[۶] آدلی کیتابلاری ذیکر ائتمک اولار.
تورکجه اثرلریندن
دَییشدیر- شرق پوئماسي (1837)
- حاجي قارا (سرگذشت مرد خسيس) (1852)
- حکایت خرس قولدور باسان (1851)
- سرگذشت وزير خان سراب
- قريتکا در اصلاح خط اسلام
- مرافعه وکيل‌لرينك حکايتي (1855)
- حکایت ملا ابراهيم خليل کيمياگر (1850)
- موسيو ژوردان حکيم نباتات و درويش مستعلي شاه جادوکن مشهور (1850)
- هندوستان شاهزاده‌سي کمال‌الدوله‌نڭ اوز دوستي ايران شاهزاده‌سي جلال‌الدوله (باکو: 1924م)
- يوسف شاهك حکايه‌سي = آلدانمش کواکب
- آلدانميش کواکيب (هئکايت يوسيف شاه) (1857)
مقاله‌لر
دَییشدیر- فهرست کتاب (1859)
- نظم و نثر حاقيندا (1862)
- تنقيد ريساله‌سي (1862)
- کمال الدوله مکتوبلاري (1865)
فیلموقرافییا
دَییشدیراثرلرینه چکیلن فیلملر
دَییشدیر- حاجی قارا (فیلم، 1929)
- درویش پاریسی پارتلادیر (فیلم، 1976)
- حاجی قارا (فیلم، 2002)
- مورافیعه وکیل‌لرینین حکایتی (فیلم، 2011)
- ایکسیر (فیلم، 2014) ("حکایتی موللا ایبراهیم-خلیل کیمیاگر" اثری اساسیندا)
حاقیندا چکیلن فیلملر
دَییشدیر- بؤیوک معاریفچی-یازیچی م. ف. آخوندزاده (فیلم، 1939)
- صبوحی (فیلم، 1941)
- م. ف. آخوندزاده (فیلم، 1962)
- میرزا فتحعلی آخوندزاده (فیلم، 1972)
- میرزا فتحعلی آخوندزاده (فیلم، 1982)
- صوبحون سفیری (فیلم، 2012)
حاقّیندا یازیلان اثرلردن
دَییشدیر- ميرزا فتحعلي آخوندوف
تأليف: عبدالرحيم بگ حقويرديوف
چاپ: باکو: نشريات برادران اوروج‌اوف، 1911م، 23ص .
- ميرزا فتحعلي آخوندوف حضرتلرينڭ تولّغندن يوز ايل مرور ايتمک مناسبتيله يازلمش رسالهء يادگارانه‌در
تأليف: ف. کوچرلو
چاپ: تفليس: قولتورا مطبعه‌سي، 1329هـ/م، 81ص .
گؤرونتولر
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ آخوندزاده، میرزا فتحعلی. مقالات فارسی، ویرایسته ح. صدیق، تهران، نشر نگاه، 1357.
- ^ آخوندزاده، میرزا فتحعلی. مقالات فلسفی، مقدمه ح. صدیق، تبریز، انتشارات ساوالان، 1356.
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3764935&pageStatus=2&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=691825&pageStatus=2&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=700013&pageStatus=2&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=717427&pageStatus=2&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- آذربایجان ویکی پدیاسی.
- محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربايجان: صص2-7.
- فهرس المخطوطات الترکية العثمانية التي اقتنتها دارالکتب القومية منذ عام 1870 حتي نهاية 1980م, 5ج؛ الهيئة المصرية العامة للکتاب, 1987: ج3، ص236.
- نوشين موسوي، کتابشناسي آثار ترکي ايران: ص77.