ناخچیوان خانلیغی
ناخچیوان خانلیغی — خانلیغین اساسی کنگرلی طایفا باشچیسی حیدرقولو خان طرفیندن قویولموشدور. زنگه‌زور کندیندن باشلامیش آراز چایی وادیسینه قدر اوزانان گئنیش اراضیده یئرلشن ناخچیوان خانلیغی، غربی آذربایجانین(ایندیکی ائرمنیستان) بؤیوک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. داغلار خانلیغی قالا کیمی احاطه ائدیردی. شیمال-غربدن دره‌له‌یَز داغلاری، جنوب-شرقدن ایلانلی‌داغ، شیمال-شرقدن بؤیوک و کیچیک آغری داغلاری خانلیغین سرحدلری بویو اوزانیردی. ناخچیوان خانلیغی ایروان، قاراباغ، خوی و ماکو خانلیقلاری ایله همسرحد ایدی.
| ناخچیوان خانلیغی خانات نخجوان | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 ۱۸۰۰ جی ایلده ناخچیوان و ایروان خانلیغی | ||||
| باشکند | ناخچیوان | |||
| بؤیوک شهرلر | عباس آباد، اوردوباد، ناخچیوان | |||
| دیل(لر) | تورکجه | |||
| دین | ایسلام (شیعه) | |||
| پول واحیدی | تومن، پناهاباد، شاهی، صاحیبقیران | |||
| اهالیسی | ۱۷۴۷ ده ۴۵۱۴۰ ؛ ۱۸۲۸ ده ۴۲۴۹۷ عایله | |||
| ایداره ائتمه فورماسی | موطلق مونارشی | |||
| سولاله | کنگرلیلر | |||
کنگرلیلر سولاله‌سی‌نین منشأیی
دَییشدیرکنگرلیلر پئچئنئق-تورک طایفالاریندان اولموشلار. سولاله ۵. عصردن ناخچیوان اراضیسینده یاشاییبلار. ائرامیزین اوّللرینده زاقافقازییایا هونلارین ترکیبینده گلن یوز ایییرمی مین عاییله‌دن عیبارت سولاله، اونون موختلیف اراضیلرینده مسکونلاشمیشلار. بیزانس تاریخچیسی کونستانتین‌ین وئردیگی معلوماتا گؤره، «۹۴۸-۹۵۲-جی ایللرده یاودیئرتیم(Yavdiertim)، کوُوارچیجوُر(Kuvarçicur)، کابوکشینیولا(Kabukşinyula) آدلی اوچ ویلایت پئچئنئقلرین دیگر پئچئنقلرله موقاییسه‌ده داها مرد و نجابتلی اولمالارینا گؤره خنگر(xəngər) لقبی داشیییردی».
کنگرلی سوواریلری اؤز ایگیدلیکلری ایله مشهور ایدیلر. روسیه‌ده اوکتیابر چئوریلیشینه قدر بوتون موحاریبه‌لرده کنگرلی نسلی دؤیوشکنلیگی ایله خوصوصی فرقله‌نیردی. تاریخی رومانلار مؤلیفی یوسف وزیر چمنزمینلی اون سککیزینجی عصر حادیثه‌لریندن بحث ائدن «قان ایچینده» رومانیندا یازیر کی، «بیردن اوزاقداکی باغین آرخاسیندان توز قوپدو. بو - کنگرلی سولاله‌سی ایدی کی، او زامان اؤز ایگیدلیکلری ایله مشهور ایدی». ۱۸۲۹-جو ایلده کنگرلی نسلی آیریجا بئشینجی آلای یاراتدی. کنگرلیلرین بئش یوز نفردن عیبارت سوواریسی و یوز نفرلیک کؤمکچی دسته‌سی دؤیوشده دوشمنین ایکی بایراغینی اله کئچیریب، یوز نفرینی اؤلدوروب، اللی دؤردونو ایسه اسیر آلمیشدیلار. همین دؤیوشده شخصی ایگیدلیگی ایله فرقلنن سیراوی بابا بیگ جعفراوغلو، آغاکریم فتحعلی‌اوغلو، امامقولو علی‌اوغلو و باشقالاری «اوزرینده قیزیل مئدال اولان گئورگی لئنتی» ایله تلطیف اولونموشلار. بئشینجی یوزایللیکده کنگرلیلر ساسانیلر ایمپئرییاسینی لرزه‌یه سالمیشدی. کنگرلی ائلی ناخچیواندا، قاراباغدا، شیرواندا و ایراندا مسکونلاشمیشدیر. ۱۸۱۶-جی ایل مایین ۱۲-ده کلبعلی خان کنگرلی ناخچیوان شهرینده روسیه گئنئرالی آ.ن.یئرمولووو قبول ائدرکن «ناخچیوانی ۳. عصر اونون کنگرلی نسلی ایداره ائتمیشدیر.» دئمیشدی. ایوان پئتروشئوسکی یازیر: «زنگین ناخچیوان اؤلکه‌سی قیزیلباش اوستاجلی طایفاسی‌نین بیر قولو اولان کنگرلی طایفاسی‌نین ایرثی اؤلکه‌سی ایدی».[۱۱] ۱۹. عصرین شاعیری عدلیب قاراجاداغی «اوردوبادین وصفی» شئعیرینده یازیر:
حاکیمی شیخ علی خان خانی-سخاوت، نه دئییم،
یوخدو کنگرلی کیمی مردی-شوجاعت نه دئییم،
گؤرمه‌دیم بیر بئله سلطانی-عدالت نه دئییم،
صاحیب-ی طبل-و الم اؤزگه قیامت نه دئییم،
چیخسا جنگ ائیله‌مگه نادری، دؤورانه دیر.
«اوردوبادین وصفی»، عندلیب قاراجاداغی.
خانلیغین اساسی‌نین قویولماسی
دَییشدیر۱۷۳۶-جی ایلده اؤزونو شاه ائلان ائدن نادر شاه موغان قورولتاییندا اونون نامیزدلیگی علئیهینه چیخانلارا دیوان توتدو. بو قبیلدن ناخچیوانلیلارا دا ایشگنجه وئریلدی. نادر شاهین «شاه» اولماسینا اعتیراض ائتدیکلرینه گؤره، کنگرلیلرین بعضی نوفوذلو نوماینده‌لری ده وطندن افغانیستانا سورگون ائدیلدی. ۱۷۴۷-جی ایلده نادر شاهین سوقوطوندان سونرا آذربایجاندا ایگیرمی خانلیق مئیدانا گلدی. اونلارین هر بیری‌نین آذربایجان تاریخینده اؤز یئری و رولو واردیر. نادر شاهین دؤولتی سوقوطا اوغراتدیغیندان سونرا کنگرلی طایفا باشچیسی حیدرقولو خان یئرلی فئوداللارا آرخالانیب، آغا حسنی حاکیمیتدن اوزاقلاشدیراراق، اؤزونو خانلیغین موستقیل حاکیمی تعیین ائتدی. ۱۸. عصرین اورتالاریندا آذربایجان اراضیسینده یارانان ۱۸ خانلیقدان بیری ده ناخچیوان خانلیغی اولدو. بو دؤورده خانلیغین عالی حاکیمی خان اؤزو ایدی. قالان فئوداللارین هامیسی اونا تابئع ایدیلر.
خاریجی سیاستی
دَییشدیرزنگهزور داغلاریندان باشلامیش آراز چایی وادیسینه قدر اوزانان ناخچیوان خانلیغی حربی جهتدن ضعیف اولدوغوندان حیدرقولو خان داها قودرتلی خانلیقلارا آرخالانماغا چالیشیردی. اؤز حاکیمیتینی گوجلندیرمک و تئرلی ایشغالچیلاریندان مودافیعه اولونماق اۆچون حیدرقولو خان، ۱۸. عصرین ۵۰-جی ایللرینده قاراباغ خانلیغی‌نین قوروجوسو و ایلک خانی پناه‌علی خانین گؤروشونه گئتدی. پناه‌علی خانین گؤردوگو سیاسی تدبیرلرینده حیدرقولو خانین ایشتیراکی اولوب. میرزه آدیگؤزل بیگ «قاراباغ‌نامه‌ده» یازیر: «محمد حسن خان قاراباغدان قاییتدیقدان سونرا، پناه خان، قاراداغلی کاظم خان، ناخچیوانلی حیدرقولو خان و گنجه‌لی شاهوئردی خان مصلحت مجلیسی قوردولار».
اؤزونه گوجلو رقیب سایدیغی شکی خانی حاجی چلبی خانلا موحاریبه‌یه حاضیرلاشان پناه‌علی خانا حؤرمت علامتی اولاراق، حیدرقولو خان اؤز قوشونلاری ایله قاراباغا گلدی. ۱۷۵۲-جی ایلده حیاتا کئچیریلن همین یوروشده گنجه‌لی شاهوئردی خان، قاراداغلی قاسم خان، ایروانلی حسینعلی خان، خویلو احمد خان ایشتیراک ائدیردی. خانلار حاجی چلبی‌یه قارشی بیرگه یوروش ائتمک اۆچون آرالاریندا راضیلیغا گله‌رک بو باره‌ده کارتلی-کاخئتی چارینا دا مکتوب گؤندردیلر. اؤز نؤوبه‌سینده ۲. ایراکلی خانلارا یازدیغی جاواب مکتوبوندا اونلارلا همفیکیر اولدوغونو بیلدیرمیش و اونلارا گنجه‌یه گلمگی مصلحت گؤرموشدو، لاکین چار موتّفیقلرینه خیانت ائده‌رک خانلارین دؤردونو ده گنجه یاخینلیغیندا قیزیل‌قایا آدلی یئرده (۲۱ مارت ۱۷۵۲) حبس ائتدیردی. گنجه‌لی شاهوئردی خانین نؤکریندن بو حادیثه‌نی ائشیدن حاجی چلبی کور چایینی کئچه‌رک شئیخ نظامی‌نین قبری یانیندا باش وئرمیش دؤیوشده ایراکلینی مغلوب ائده‌رک خانلاری آزادلیغا بوراخدی. بو یوروش حاقّیندا عباسقولو آغا باکیخانوو و دیگر مؤلیفلرین اثرلرینده ده معلوماتلار وئریلیب.
یوروشدن سونرا حیدرقولو خان ناخچیوانا قاییداراق بیر سیرا تدبیرلر حیاتا کئچیردی. او، خانلیغی مؤحکملتمک، خزینه‌نین گلیرینی آرتیران تیجارتی، همچ‌نین صنعتکارلیغی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدی ایله خانلیقلاردا و شهرلرده رابیطه واسیطه‌لرینی قایدایا سالدی. حیدرقولو خان کؤهنه کؤرپولرین تعمیر اولونماسی، چایلار اوزرینده یئنی کؤرپولرین اینشاسی حاقیندا امر وئردی. همین کؤرپولردن بیری شکرآباد کندینده بو گونه‌دک قالماقدادیر.
حیدرقولو خان ۱۷۶۳-جو ایلده وفات ائتدی. اونون اؤلوموندن سونرا خانلیق نیسبتاً ضعیفله‌دی و ۱۷۸۷-جی ایله قدر تئز-تئز حاکیملر دَییشدی. چوخ ضعیفله‌میش خانلیق، خوی، قاراباغ و ایروان خانلیقلاری، کارتلی-کاخئتییا چارلیغی و ایران آراسیندا آردی-آراسی کسیلمه‌ین موباریزه‌نین اوبیئکتینه چئوریلدی. حیدرقولو خانین سلفی حاجی خان ایران حاکیمی کریم خان زندین (۱۷۶۳-۱۷۹۹) قارشیسیندا ضعیفلیک گؤستریب اونا بویون اَیدی. سونرالار کریم خان زند اونو شیرازا دعوت ائدیب، کیچیک گوناه اوستونده اونو اسیر آلدی. ناخچیوان تاختیندا حاجی خانی عوض ائدن حیدرقولو خانین اوغلو رحیم خاندا حاکیمیتده اوزون مودّت قالا بیلمه‌دی. ۱۷۷۰-جی ایلده کریم خان زندین کؤمگی ایله ناخچیواندا حاکیمیته گلمیش علیقولو خان دا اؤز نؤوبه‌سینده اوچ ایلدن سونرا ولیقولو خان طرفیندن دئوریلدی.
قاراباغ و خوی خانلیقلاری ایله موناسیبتلر
دَییشدیر۱۸. عصرین ۸۰-جی ایللری‌نین اوللرینده قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خان، کارتلی-کاخئتی چاری ۲. ایراکلی و حسینعلی خانلا بیرلیکده عباسقولو خانین ناخچیوان خانلیغیندا حاکیمیته گتیریلمه‌سینه یاردیم ائتدی. آنجاق، خویلو احمد خان عباسقولو خانین عمیسی اوغلو جعفرقولو بیگی دستکله‌ایردی. آرزوسونا چاتمایان احمد خان بونون عوضینده ایکی کندین — نازیک و شوکورلو کندلری‌نین اونا وئریلمه‌سینی عباسقولو خاندان طلب ائتدی. ردّ جاوابی آلان احمد خان اؤز قوشونلارینی خانلیغین سرحدلرینه یئتیردی. موقاویمت گؤستره بیلمگه‌جگینی باشا دوشن و یئرلی عیانلار طرفیندن مودافیعه ائدیلمه‌ین عباسقولو خان ناخچیوانی ترک ائتمگه مجبور اولدو. اؤزونه مووقّتی سیسیاندا سیغیناجاق تاپدی. لاکین احمد خان ناخچیوانی توتا بیلمه‌دی. چونکی ایروانلی حسینعلی خان هده‌له‌ایجی مکتوب گؤندره‌رک احمد خاندان طلب ائتدی کی، «اؤز اوردوسونو تعجیلی سورعتده ناخچیوان قالاسیندان اوزاقلاشدیرسین». او همین خانلیغا اؤزو صاحیب اولماق ایسته‌دیگینی ده مکتوبدا گؤندردی. احمد خان حسینعلی خانین طلبینی قبول ائتسه‌ده اؤز فیکریندن ال چکمه‌دی.
تئزلیکله ناخچیوان قالاسی یاخینلیغیندا ایروان خانی حسینعلی خانین قوشونو گؤروندو. حسینعلی خان ناخچیواندا چوخ قالا بیلمه‌دی و اوردوسونو اورادان گئری چکدی. بئله‌لیکله، ناخچیوان قالاسی باشسیز قالدی. یارانمیش وضعیتدن ایستیفاده ائدن عباسقولو خان ناخچیوانا تلسدی و دار گونونده اونو مودافیعه ائتمه‌ینلره دیوان توتماق قراری آلدی.
عباسقولو خانین ائتدیگی ظولم خالق آراسیندا بؤیوک ناراضیلیق دوغورموشدو. بوندان ایستیفاده ائدن احمد خان یئنیدن ناخچیوانین ایشلرینه قاریشماغی قرارا آلدی. بو مقصدله ایراندا کریم خان زندین اؤلوموندن سونرا ایصفاهاندا اوتوروب اؤزونو شاه ائلان ائدن، لاکین رسمی شاه اولمایان علی‌مراد خانا موراجیعت ائتدی. علی‌مراد خان حاکیمیت باشینا گلمگه جان آتارکن و ایرانین رسمی شاهی اولمادیغی حالدا آذربایجانین بیر سیرا خانلیقلارینا تابئع اولماق رمزی کیمی، اونلاردان گیروو و یا قیمتلی داش-قاش طلب ائدیردی. علی‌مراد خان ۱۷۸۴-جو ایلده عثمانلی تورکیه‌سینه قارشی کؤمک آلماق و اؤز حاکیمیتینی مؤحکملندیرمک مقصدیله موسکووا نوماینده گؤندرمیشدی. اؤز نوماینده‌سی محمد خانا تاپشیرمیشدی کی، گؤستریله‌جک کؤمک عوضینده واخت ایله روسیه‌نین ترکیبینده اولموش تورپاقلاردان ساوایی، "قاراباغ، ناخچیوان و ایروان ویلایتلرینی ده روسیه ایمپئرییاسینا گوذشت ائتمگه حاضیردیر. علی‌مراد خان بیر طرفدن اؤز طرفدارلارینی بعضی آذربایجان خانلیقلاری‌نین حاکیمی اولماسینا کؤمک ائدیر، دیگر طرفدن ایسه همین خانلیقلاری روس دؤولتینه وئرمگی وعد ائدیردی. ۱۷۸۳-جو ایلده علی‌مراد خان، خویلو احمد خانین موراجیعتینی نظره آلیب، گولشیرعلی خانی ناخچیوانا گؤندردی.
۱۷۸۳-جو ایلده روسیه‌نین قیوملوغونو قبول ائتمیش کارتلی-کاخئتی چارلیغی ایله ایران آراسیندا اؤزونو دوست کیمی قلمه وئرن احمد خان، ناخچیوان تاختیندا عباسقولو خانین نامیزدلیگینی مودافیعه ائدن ۲. ایراکلی‌نین گؤزو قارشیسیندا اؤز حرکتلرینه برائت قازاندیرماق اۆچون بوتون ایمکانلاردان ایستیفاده ائدیردی. ۲. ایراکلی‌نین آدینا گؤندردیگی مکتوبوندا بو جور دئمیشدی: «ایندی نئجه اولا بیلر کی، من اونا وئردیگیم سؤزو یئرینه یئتیرمگیم و باشقا جور حرکت ائدیم. منیم قیمتلی اشیام علی‌مراد خانین یانیندا گیروو ساخلانیلیر. او، ائله بیلر کی، من اونون علئیهینه گئدیرم.» بئله‌لیکله، علی‌مراد خان و احمد خانین قوشونلاری‌نین قارشیسینی آلا بیلمه‌ین عباسقولو خان، یئنیدن ناخچیوانی ترک ائتمگه و تیفلیسه قاچیب ۲. ایراکلیدن کؤمک ایستمگه مجبور اولدو. علی‌مراد خان و احمد خان طرفیندن مودافیعه ائدیلن جعفرقولو بیگ حاکیمیته گلدی.
جعفرقولو خانلا موناسیبتلر
دَییشدیرحاکیمیته کئچدیگی ایلک گوندن جعفرقولو خان خالقین هر جور اعتیراضی‌نین قارشیسینی آلماق اۆچون اهالی‌یه جیدی تضییق گؤسترمگه باشلادی. بو تضییقلردن سونرا اهالی‌نین چوخو ناخچیوانی ترک ائده‌رک اوزاق ویلایتلره اوز توتماغا مجبور اولدو. کارتلی-کاخئتی چاری ۲. ایراکلی‌یه ۱۷۸۳-جو ایلده یازیلمیش مکتوبدا دئییلیر: «جعفرقولو خانین ناخچیوان اهالیسی ایله نئجه غدار رفتار ائتدیگی خبرینی سیزین حوضورونوزا چاتدیرماقلا بیلدیریریک کی، اونون ظولمکارلیغی خالق ایچریسینده ائله گئنیش یاییلیب کی، اهالی باشقا یئره گئتمگه مجبور اولموشدور. بیز سیزه عباسقولو خانا سیغیناجاق وئردیگینیز اۆچون تشکّورلریمیزی بیلدیریریک. سیزین خئییرخاهلیغینیز نتیجه‌سینده عباسقولو خان حیمایه‌نیزده یاشاییر کی، بودا بیزی ساکیتلشدیریر و بیزده اینام یارادیر».
عباسقولو خانین طرفدارلاری دا ناخچیواندا قالا بیلمه‌یه‌جکلرینی باشا دوشوب، گورجوستانا گئده‌رک عباسقولو خانین اطرافیندا بیرلشدیلر. ناخچیوانلیلار مکتوبوندا بو جور دئییلیر: «سیزین اورک یومشاقلیغینیزا ایناناراق یوخسول اهالی هر گون ناخچیوانی ترک ائدیر و عباسقولو خانین یانینا گلیرلر. اونو مودافیعه ائدیرسینیز و اینانیریق کی، بیزیده دیقّتدن کنارا قویمایاجاقسینیز. جعفرقولو بیگ اهالی‌یی ظولم ائدیر، بیزی اؤلومه وئریر و ائولریمیزی تالاییر. بیز اونون بو فیکرینی بیلدیکدن سونرا عباسقولو خانین طرفینه کئچدیک».
گورجوستاندا سیغیناجاق تاپان عباسقولو خان، ۲. ایراکلی‌یه یازدیغی مکتوبوندا اؤز تشکّورونو بو جور ایفاده ائدیردی: «قوی آللاه رحمی چارین خسته‌لیگینی عباسقولو خانا وئرسین. سیزه صداقتلی‌یم. سیزین خئییرخاهلیغینیز سایه‌سینده‌دیر کی، منیم ایندی وضعیتیم یاخشیدیر. آللاهین کؤمگی و سیزین سایه‌نیزده وضعیتیم یاخشیدیر، سیزه دوعا ائدیریک.» مکتوبون آردیندا عباسقولو خان گورجوستانا گلدیکدن سونرا ناخچیوانداکی وضعیتی تصویر ائدیر. او بو جور یازیردی: «ناخچیوانا آرتیق اوچ گوندور گئتمیشدیم. رئیسلردن علیقولام سلطان، اخلاص سلطان و اونون اوغلو حسینعلی بیگ، آغاسی‌بیگ، محمدعلی و باشقالاری جعفرقولو خانین پیس رفتارینا، اونلاری اینجیتدیگینه گؤره منیم یانیما گلمیشدیلر». گورجوستانا، عباسقولو خانین دوشرگه‌سینه گلنلر سؤیله‌میشلر کی، اونلار ۲. ایراکلی‌نین خوش رفتارینی گؤروب جعفرقولو خاندان اینتیقام آلماق مقصدی ایله تیفلیسسه گلمک فیکرینده‌دیرلر.
ناخچیوان عیانلاری‌نین گورجوستانا — عباسقولو خانین یانینا گئتمه‌لری جعفرقولو خانی حدسیز درجه‌ده غضبلندیریردی. او، عباسقولو خانین یانینا گئتمک ایسته‌ینلری جزالاندیرماق قرارینا گلدی. بئله رفتارین ایلک قوربانی فئوداللاردان محمد بیگ اولدو. او، گورجوستانا گئدرکن، جعفرقولو خانین قارداشی کلبعلی بیگ طرفیندن اؤلدورولدو.
آیری آیری آداملارین قتله یئتیریلمه‌سی ایله کیفایتلنمه‌ین جعفرقولو خان امر ائتدی کی، عباسقولو خانین یانینا گئتمک ایسته‌ینلرین ائولری داغیدیلسین، املاکلاری موصادیره ائدیلسین و ایرثی مولکیّتی الیندن آلینسین. لاکین بو تدبیرده خالقی ساکیتلشدیره بیلمه‌دی. ناخچیواندا خالق چیخیشلاری گوجله‌نیردی. اهالی‌نین عؤهده‌سیندن گله بیلمه‌ین جعفرقولو خان، اؤز یاخین آداملاریندا بیری شیرعلینی خویلو احمد خانین یانینا گؤندردی کی، «او یا ناخچیواندا قایدا-قانون یارادیب خالقی ساکیتلشدیرسین، یا دا کؤمک اۆچون قوشون گؤندرسین».
ناخچیوانداکی حاکیمیت دَییشیکلیگی حاقّیندا قاراباغلی ابراهیم خلیل خان و خویلو احمد خان آراسیندا موقاویله ایمضالاندی. طرفلر تبریزی توتوب الده ائدیلمیش غنیمتی بؤلمک، داها سونرا ناخچیوانی اله کئچیریب، علی‌مراد خان طرفیندن دئوریلمیش عباسقولو خانی حاکیمیته گتیرمک باره‌ده راضیلیغا گلدیلر. الده اولونموش راضیلیق اساسیندا ابراهیم خلیل خان قوشونلا ناخچیوانا طرف حرکت ائتدی. ابراهیم خلیل خانین قوشونلاری خانلیغین اراضیسینه داخیل اولدولار و جعفرقولو خان شرور چایی ساحیلینده‌کی بیر قالادا گیزلندی. ۱۷۸۵-جی ایلین مایین اولّلرینده ابراهیم خلیل خانین قوشونو ناخچیوان قالاسینی اله کئچیریب، عباسقولو خانین ناخچیواندا حاکیمیتینی برپا ائتدی. لاکین جعفرقولو خانی توتماق مومکون اولمادی. ناخچیوانی ترک ائدن جعفرقولو خان، خویلو احمد خانین کؤمگی ایله بیر نئچه قالانی اله کئچیرمیش، حاجی دمیر قالاسینی اؤزونه ایقامتگاه سئچمیشدی.
ایقتیصادیات
دَییشدیر.jpg)
معلوم اولدوغو کیمی، آذربایجان خانلیقلاری‌نین اکثریتی‌نین اؤز پول واحیدلری وار ایدی. آذربایجانین باشقا خانلیقلاریندان فرقلی اولاراق ناخچیوان خانلیغیندا پول ضرب ائدیلمیردی. اونا گؤره ده خانلیق دؤوریه‌سینده اساساً ایران و آذربایجان پول واحیدلری ایشله‌دیلیردی. تومن، یاریم تومن، پناه‌آباد، صاحیبقیران، شاهی، یاریم شاهی، محمودیه، پارا، سکسنلیک، یوزلوک خانلیغین اساس پول واحیدلری ایدی. خانلیقدا یالنیز گوموش و میس سیکّه‌لر ضرب اولونوردو. چونکی قیزیل سیکّه‌لری‌نین ضرب اولونماسینا ایختییار یوخ ایدی. ناخچیوان خانلیغی‌نین گوموش سیکّه‌لری چوخ آز ایدی. آما بیر نئچه میس سیکّه‌لر بو گونه‌دک گلیب چاتمیشدیر.
شوشا شهری سالیندیقدان سونرا پناه‌علی خانین امری ایله ۱۵ قپیک دَیرینده اولان «پناه‌آباد» سیکّه‌سی ضرب اولونموش، هم قاراباغ خانلیغی‌نین داخیلینده، هم ده دیگر خانلیقلاری‌نین اراضیسینده ایشلنمیشدیر. آغا محمد شاه قاجارین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا قاجارلارلا موناسیبتی نیظاملاماق مقصدی ایله ابراهیم خلیل خانین گؤستریشینه اساساً، فتحعلی شاهین آدیندان دَیری ۳۵ قپیک اولان «صاحیبقیران»آدلی پول واحیدی کسدیریلدی. بو باره‌ده احمد بیگ جاوانشیر یازیر کی: «آغا محمد شاه شوشادا اؤلدورولدوکدن سونرا ابراهیم خلیل خان، تهراندا حاکیمیته کئچمیش فتحعلی شاها ایطاعتکارلیق گؤسترمک علامتی اولاراق، اونون آدینا ۳۵ قپیک دَیرینده پول کسیلمه‌سی اۆچون گؤستریش وئرمیشدیر». هر ایکی پول ناخچیوان خانلیغی‌نین نومیزماتیکاسیندا اساس یئر توتوردو.
اکینچی‌لیک
دَییشدیرالینجه ماحالی‌نین تورپاغی اساس اعتیباریله گیللی تورپاقلار اولموش، بورا یالنیز بوغدا و آرپا اکمک اۆچون یارارلی اولموشدور. خوْک ماحالی‌نین تورپاقلاری بوغدا و آرپا ایله برابر پامبیغیندا اکیلمه‌سینه ایمکان وئریردی. دره‌له‌یَز ماحالی‌نین اکین ساحه‌لری ایسه گیللی تورپاقلار و قارا تورپاقلار اولموشدور. اوردوباد بؤلگه‌سی ایسه تورپاقلارین خوصوصیتینه گؤره ۳ یئره بؤلونوردو: شیمالدا گیلی چوخ اولان قارا تورپاقلار، مرکزده گیللی و قوملو تورپاقلار، جنوبدا آراز چایی بویونجا ساری و قیرمیزی گیللی تورپاقلار. تورپاقلارین خوصوصیتینه گؤره ناخچیوان خانلیغیندا کندلیلر ایپکچیلیک، باغچیلیق، اوزومچولوک، پامبیقچیلیق، تاخیلچیلیق، بوستانچیلیق ایله مشغول اولوردولار.
ناخچیوان خانلیغیندا اساس کند تصروفاتی ساحه‌سی تاخیلچیلیق ایدی. تاخیلچیلیقلا اهالی‌نین اکثریتی مشغول اولوردو. حتّی بعضاً مالدارلار اؤز شخصی ایستیفاده‌لری اۆچون تاخیل اکیردیلر. خانلیقدا یازلیق و پاییزلیق تاخیل اکیلیردی. پاییز اکینی سئنتیابر آییندا باشلاییر، نووروز بایرامیندان یوز گون کئچدیکدن سونرا، تقریباً اییون آییندا ییغیلیردی. یازلیق بوغدا ایسه مارت آیی‌نین آخیریندا اکیلیر، پاییزلیق تاخیلدان ایکی هفته سونرا ییغیلیردی. ایشغالدان اول ناخچیوان خانلیغیندا ییغیلان تاخیل تقریباً ۱۰ مین خالوارا برابر ایدی. اوردوباد بؤلگه‌سینده تورپاغین بؤیوک بیر حیصه‌سینه بوغدا اکیلیردی.
چلتیک اساساً ناخچیوان خانلیغیندا: شهرده و شیخ محمود، خلیلی، کول‌تپه، اوروج، اوزون‌اوبا، حسن‌آغا، دیدوْوار، نظرآباد، خالخال، شاهبوُز، قارابابا، جهری، تزه‌کند، نئهرم کندلرینده، الینجه ماحالیندا (ابَرقوُنیس، جولفا، چمنلیک، سالتاق، خان‌آغا، کشکند) و دره‌له‌یزین غرب حیصه‌سینده اکیلیردی. ۱۸۲۸-جی ایلده ناخچیوان خانلیغیندا چلتیک محصولو ۱۰ مین پودا برابر اولموشدور.
کند تصروفاتی محصوللاری‌نین ایچریسینده پامبیق خوصوصی یئر توتوردو. پامبیق فئوداللارا داها چوخ گلیر وئریردی. پامبیق دره‌له‌یزدن باشقا دئمک اولار کی، بوتون ماحاللاردا اکیلیردی. اساساً ناخچیوان ماحالیندا: یاریمجا، شیخ محمود، کول تپه، اوروج، اوزون‌اوبا، حسن‌آغا، دیدووار، نظرآباد، ازناییرد، سوست، بولقان، قاراقونا، هاسان، قوشادیز، تونبول، یامخانا، قیزیلونگ، نئهرم کندلریند؛ خوْک ماحالی‌نین ایسه بوتون کندلرینده؛ الینجه ماحالی‌نین آرازین، ابرقونیس، جولفا و شوکود کندلرینده اکیلیردی. ۱۸۲۸-جی ایلده خانلیقدا ۳۰۰ خالوارا یاخین و یاخود ۶ مین پود پامبیق ییغیلمیشدی.
خانلیقدا خوصوصی ایله دره‌له‌یز ماحالیندا اکیلن کتاندان، اساس اعتیباریله یاغ آلماق اۆچون ایستیفاده اولونوردو. کتاندان نینکی یاغ آلماقدا، حتّی توخوجولوقدا ایستیفاده ائدیلیردی. آریچیلیق و ایپکچیلیکله اساساً اوردوباد بؤلگه‌سینده مشغول اولوردولار. ایپکچیلیک کند تصروفاتی‌نین او قدر گلیرلی ساحه‌سی ایدی کی، هر توت آغاجیندان ایلده ۱ مانات ۲۰ قپیک وئرگی آلینیردی. بوتون اوردوباد بؤلگه‌سینده ۱۰۰ مین توت آغاجی وار ایدی کی، بونون دا ۱۰٪-ای، یعنی ۱۰ مین عددی اوردوباد شهرینده یئرلشیردی. خانلیغین دوزنلیک یئرلرینده‌کی کندلرده توت آغاجلاری‌نین جرگه‌سی گئنیشلندیریلیردی کی، اونلارلا ایپک قوردو یئمله‌نیلیردی. ۱۹. عصرین ۲۰-جی ایللرینده اوردوباد شهرینده ۲۰۰ پود ایپک ایستحصال اولونوردو. ایپک هم ده بازارا چیخاریلیردی. الده ائدیلن ایپگین کئیفیت باخیمیندان بازار قیمتی ده موختلیف اولوردو. مثلاً، بیرینجی نؤوع ایپگین قیمتی اوردوباد بازاریندا ۱۲ تومن، ایکینجی نؤووع ایسه ۷ تومن برابر ایدی.
کند تصروفاتی ساحه‌سینده ناخچیوان خانلیغی اهالیسی‌نین اساس مشغولیتلریندن بیری ده باغچیلیق ایدی. داغ کندلریندن باشقا دیگر کندلرین اهالیسی ده باغچیلیقلا مشغول اولوردو. داغ کندلرینده یایین قیسا اولماسی و قیشین سرت کئچمه‌سی بو کندلرده باغچیلیقلا مشغول اولماغا ایمکان وئرمیردی. اوردوباد باغلاریندا ۲۰۰ خالوار اکین ساحه‌سینده مئیوه باغلاری سالینمیشدی کی، بونوندا ۳۰ خالواری اوردوباد شهرینده و اونون اطرافیندا یئرلشیردی. باغچیلیغین اساسینی مئیوه‌چیلیک و اوزومچولوک تشکیل ائدیردی. اوزوم باغلاری‌نین اکثریتی خانلیقدا بئجریلیردی. بورادا ۳۰ خالوارا یاخین اوزوم باغی وار ایدی. اساس اعتیباریله، کیشمیش اۆچون ایستیفاده ائدیلن بیر خالوار اوزوم ساحه سیندن ۴۰۰ باتمانا یاخین محصول ییغیلیردی. عومومیتله، خانلیقدا ۱۹. عصرین ۲۰-جی ایللرینده ۱۲ مین باتمانا یاخین اوزوم ییغیلیردی.
ناخچیوان خانلیغی‌نین ایقتیصادی حیاتیندا بوستانچیلیغین دا اؤزونه مخصوص یئری وار ایدی. بوستانچیلیقلا یاریمجا، شیخ محمود، کول‌تپه، اوروج‌دیزه‌سی، اوزون اوبا، حسن‌آغا دیزه‌سی، سیوراب، دیدووْار، نظرآباد، میرزه، جهری، قوشادیز، توُنبوُل، یامخانا، تزه‌کند، نئهرم، آرازین، ابَرقوُنیس، خان‌اغا، سالتاق، بنَنیار، جولفا، شرور و س. کندلرین اهالیسی مشغول اولوردو. ۱۸۲۸-جی ایلده ناخچیوان خانلیغی‌نین اکیلن تورپاقلاری‌نین ۵۰ خالواریندا بوستان اکیلیردی کی، بورادان دا یاریم میلیون پود محصول ییغیلیردی.
خانلیقدا اکیلیب-بئجریلن کند تصروفاتی محصوللاری‌نین بیر قیسمی ساتیش اۆچون نظرده توتولوردو. بازاردا بوغدانین بیر باتمانی‌نین قیمتی ۴۰ گوموش قپیک، اونون بیر باتمانی‌نین قیمتی ۵۰ گوموش قپیک، آرپانین بیر باتمانی ۳۰ گوموش قپیک ایدی. داری ان اوجوز دنلی بیتکیلردن ایدی کی، اونون هر باتمانی ۲۰ گوموش قپیگه موعین ائدیلمیشدی. چلتیگین قیمتی ایسه بوغدانین قیمتی کیمی ۴۰ گوموش قپیک اولموشدو. ناخچیوان بازاریندا ان باهالی کند محصولو پامبیغین بیر باتمانی‌نین قیمتی ۴ مانات ۵۰ قپیک ایدی.
مالدارلیق
دَییشدیرناخچیوان خانلیغیندا اهالی‌نین اساس مشغولیت ساحه‌لری‌نین بیرینی ده مالدارلیق توتوردو. خانلیغین داغ‌اتگی و داغلیق بؤلگه‌لری مالدارلیغین اینکیشافی اۆچون داها ال‌وئریشلی ایدی.
تورپاق قورولوشو
دَییشدیردیگر آذربایجان خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی، ناخچیوان خانلیغیندا دا بئش نؤوع تورپاق مولکیتی مؤوجود ایدی.
دؤولت تورپاقلاری دیوان آدلانیردی. لاکین اوّلکی عصرلردن فرقلی اولاراق اون سککیزینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا خانلیقدا دؤولت تورپاقلاری تدریجاً اوّلکی اهمیتینی ایتیره‌رک بیر نؤوع خانین شخصی مولکیتینه چئوریلمیشدی. ایوان پئتروشئوسکی یازیر: «۱۷. عصرین ایکینجی یاریسیندا دؤولت تورپاقلاری ایله خان عاییله سی‌نین تورپاقلاری بیرلشدیریلیب وحدت تشکیل ائتمیش و بئله‌لیکله ده...شخصی تورپاق صاحیبلیگی دیوان تورپاقلاری حسابینا آرتمیشدیر». بو تورپاقلار خانین و خان عاییله سی عوضولری‌نین وارلانماسینا شراییط یارادیردی. اکثر حاللاردا دیوان تورپاقلاری خانین راضیلیغی ایله هر هانسی شخصه بو و یا دیگر خیدمتینه گؤره تییول حوقوقوندا ایستیفاده‌یه وئریلدی.
قایناقلار
دَییشدیر- فواد علی‌یئو، میرعبداله علی‌یئو (۲۰۰۷). ناخچیوان خانلیغی. باکی: «شرق-غرب»، ۱۲۰ ص.
- ق.ه.پیرقولی‌یئوا (۲۰۰۹). نومیزماتیکامیزین اساسلاری. باکی: «نافتا-پرئسس» نشریاتی، ۱۶۸ ص.
- زحمت شاهوئردی‌یئو. ناخچیوان تاریخی: خانلیق دؤورونون یئری و رولونا دایر Archived 2019-04-17 at the Wayback Machine.، ۵۰۹ ص.
- صاحیبه بوداقووا (۲۰۱۴). ناخچیوان دیاری‌نین سیاسی تاریخی Archived 2019-04-17 at the Wayback Machine.. باکی: «عئلم و تحصیل»، ۱۰۸ ص.
- موسا قولی‌یئو (۲۰۱۳). ناخچیوان خانلیغی‌نین قافقازدا حربی-سیاسی مؤوقئعیی و علاقه‌لری. ناخچیوان: «عجمی» نشریات-پولیقرافییا بیرلیگی، ۱۸۴ ص.
- اراده ساری‌یئوا (۲۰۱۴). میلّی دؤولتچیلیک تاریخیمیزده ناخچیوان خانلیغی دؤنه‌می....باکی: «خبر»، ۱۰۵ ص.
- عرفان حسنوو، فواد علی‌یئو (۲۰۰۷). ایروان خانلیغی[دائمی اولو باغلانتیلی]. باکی: «شرق-غرب»، ۱۴۴ ص.ISBN 978-9952-34-166-9.
- ناظیم آخوندوو، عاکف فرضعلی‌یئو (۲۰۰۶). قاراباغ‌نامه‌لر. ۱. کیتاب. باکی: «شرق-غرب»، ۲۱۶ ص.
- یونس حسینوو (۲۰۰۷). «قاراباغ نامه‌لر» آذربایجان تاریخینی اؤیرنمک اۆچون منبع کیمی.. باکی: «موترجیم»، ۲۱۶ ص. ISBN 5-8066-1708-4.
- زئمفیرا حاجی‌یئوا (۲۰۰۷). قاراباغ خانلیغی: سوسیال ایقتیصادی موناسیبتلر و دؤولت قورولوشو.. باکی: «تحصیل»، ۲۵۴ ص.
- توفیق مصطفی‌زاده (۲۰۰۹). قاراباغ خانلیغی. باکی: «صاباح»، ۳۳۳ ص. ایسبن 5-86106-016-0.
- گوللو محمدووا (۲۰۰۷). کلبعلی خان. باکی: «نورلان»، ۴۶۰ ص.
- شمیستان نذیرلی (۱۹۹۹). آرخیولرین سیری آچیلیر. باکی: «عئلم»، ۷۵۰ ص.