ياپيسالچيليق

یاپیسالچیلیق

ياپيسالچيليق باتی دونياسيندا Structuralism اولاراق بيلينير. 19جی يوز ايلين ايکينجي ياريسيندا ديل، کولتور، ماتئماتيک فلسفه‌سی و توپلومون آناليزينده لاپ چوخ قوللانيلان گیریش اولموشدور. ياپيسالچيليغين چوخ بَليرگين بير اوخولو اولماماسينا رَغمن Ferdinand de Saussureون چاليشمالاری گئنلليکله بير باشلانغيج نوقطه‌سی اولاراق قبول ائديلير. ياپيسالچيليغی بير چوخ چئشيتله‌مه‌سی اولان گئنل بير ياخینلاشما اولاراق گؤرمک ان دوغروسودور.

ياپيسالچيليق تمَلده بؤيوک ياپيلار، سيستئملر و اولوشوملارلا ايلگيليدير. ياپيسالچی حرکت چرچیوه‌سينده اينسان داورانيشلاري و فاکت‌لار بو بؤيوک سيستئم و ياپيلار واسیطه‌سی ایله (اؤرنه‌یين: پسيکاناليز، مارکسيزم، داروينيزم) اينجه‌له‌نم‌يه و آچيقلانماغا چاليشيلميشدير. ياپيسالچيليغين ان ائتکيلی اولدوغو آلانلار ديل بيليم، گؤسترگه‌بيليم و آنتروپولوژي اولموشدور.

ياپيسالچيليق بير کولتورده آنلامی اورتايا چيخاران آلت بيريملر آراسينداکی ايليشکيلری اينجه‌لر. ياپيسالچيليغين ايکينجي بير قوللانيمی ماتئماتيک فلسفه‌سينده اورتايا چيخميشدير. ياپيسالچيليق تئوريسينه گؤره بير کولتورده‌کی معنا (آنلام) اؤنم سيستئملري اولاراق چاليشان چئشيتلی پراتيکلر، فاکتلار و آکتيويته‌لرله تکرار و تکرار اوره‌تيلير. بير ياپيسالچی، بير کولتورده اوره‌تيلن و تکرار اوره‌تيلن آنلامين دَرين قورولوشلارینی کشف ائده بيلمک ايچين يئمک حاضيرلانماسی و سونولماسی مراسیملر، دينی آيينلر، اويونلار، ادبی و ادبی اولمايان يازيلار و باشقا اَیله‌نجه فورملاری کيمی چوخ گئنيش بير آکتيويته چئشيدينی چاليشير. اؤرنه‌یين، ياپيسالجچليغين اؤنجولريندن کولتور آنتروپولوغو و ائتنوگراف Claude Levi-Strauss کولتور فاکتینی ميتولوژی، قوهوملوق و يئمک حاضيرلاماسينی ايچينه آلاجاق شکيلده آناليز ائتميشدير. Jean Piagetـه گؤره: ياپيسالچيليق بير يؤنتمدير بير اؤیره‌تی دئیيلدير، آنجاق اؤیره‌تيسل سونوجلاری چوخ اولموشدور. بير يؤنتم اولاراق اويغولانا بيليرليیی محدوددور و وئريملی اولماسيندان دولايی باشقا يؤنتملرله بيرله‌شديريلميشدير.

ديل‌بيليم مودئلی

سوسور، ديل بيليمه بيليمسل بير دوروم قازانديرماغا دیققت گؤستررک، ديل قاورامينا ايليشکين آنلام بليرسيزليیينی آرادان قالدیرماق ايچين بير تئرمينولوژی بليرله‌ميشتد. گئرچکدن ده اوندان اؤنجه ديل، ايفاده و سؤز يازاردان يازارا دَیيشن اؤزَلليکلرده قوللانيليردی. بو دا گئرچک ديل بيليم تئوريسينين اولوشدورولماسينی ايمکانسيز قيلان بير تئرمينولوژی بليرسيزليیينی دوغوروردو. ديلده‌کی آلت‌ياپينين تمل بيريملَری کلمه‌لردير و دؤنه‌ميندکی لاپ چوخ ديل بيليمچينين محورينه ديلين تمل بيريمی اولاراق سسلری و حرف‌لری ديققته آلماميشدير. چونکو ياپيسالچيليق آچيسيندان آلت بيريملرين ياپی ايچين (فلسفه آچيدان) آنلاملی اولمالاری گره‌کير.

ديلين تانيمی

فئرديناند سوسور ديلی توپلومسال اولگو اولاراق گؤرور. ديل بيليم تمللی ياپيسالچيليغا گؤره؛ گئرچکليک بيزدن باغيمسيز دئییل، ديل ياپيسی ايچينده ايچکيندير. گئرچکليکله ايلگيلی هر شئی تامامي ايله سؤيلم ايچينده اينشاء ائديلير. اونتولوژيک آنلامدا فرقی،گئرچکليک ديشاردا نسنه‌لرده دئیيلدير، ديل ايچينده سؤيلملرده ساخلی‌دير. ديلين ياپيسی بيزی سينيرلانديرير، ديلسيز هئچ بير گئرچکليک مۆمکون اولاماز. آغاجی آنلاملی قيلان آغاج اولمايان شئيلردير. هر شئی ديل ايچينده‌کی قارشيتلاری ايلا آنلاملی قيلينير. سوسورا گؤرق ديل بيرئيده‌کی دانیشماق باجاریسینین قوللانيلا بيلمه‌سی ايچين، توپلومسال ياپی آراجيليغي ايلا قبول ائديلمه‌سی گئره‌کن آنلاشما و اويوشمالار بوتونودور. دانیشماق باجاریغی ديلدن آيري بير فاکت‌دیر آما ديل اولمادان اؤزونو گؤستره‌ممز. ديل نه‌دير؟ بير اؤزونده ساخلانان دَیيشيمين بوتونونده دَیيشيم ياراتديغی و ماده‌لردن هر بيرينين دیگرینین تومونون دَیرينين فونکسييونو اولدوغو بير ايشارَتلر سيستئمی‌دير. هر ماده، اؤزونو دیگرلرينين قارشيسينا قويان بو ايليشکيلردن اؤز اؤزده‌شليیينی قازانير. سوسورون يازديغينا گؤره ديلين ان بليرله‌ييجی اؤزه‌للییی، ديگرلرينين اولماديغی شئی اولماسيدير. بئيله‌جه سينتاگماتيک (باشقا هرهانکی بير بيريمله بيرليک‌ده تاسارلانماياجاق اولان) بيريمه ايليشکين بير محوره گؤره ياتای (افقی) اولاراق پاراديگماتيک (اؤزوندن فرقلی، آمّا يئنه ده بير آرادا دوشونوله‌بيلن ديگر تئرمینلر بوتونو ايچين تمل اولوشدوران تئرمینه ايليشکين) بير محورینه گؤرق ديکئی (عمودی) اولاراق اکله‌مله‌نن بير سؤيلم زنجيری الده ائديلير. سينتاگماتيک گروپ و پاراديگماتيک بيرله‌شيملر، ياپيسال چؤزومله‌مه آراجيليغی ايلا سوره‌کلی اولاراق قوللانيلاجاقدير.

ديلي اولوشدوران آيريمسال ائلئمئنت‌لرین سس‌بيليم آچيسيندان چؤزومله‌نمه‌سی

ديلين سيستئمينی اولوشدوران ائلئمئنت‌لرین، گؤسترن و گؤستريله‌ندن و يا بير آکوستيک (صوتی) ايمگه و بير قاورامدان عيبارت ايشارَتلردير. ژاکوبسونون (Jakobson) بونا علاوه ائتدییی، ايکيلی اولاراق اورتايا چيخان اونا گؤره توم ديللرده بولونان بير آکوستيک (سس بيلگيسی) و يا فونئم (واج) ايمگه‌له‌ری ايله، آيريجی ايشله‌ولری اوزه‌رينده دوراراق، ديل‌بيليمسل باخيش آچيسينا اويغون اولاراق سوسورون اولاناقسيز گؤردویو شکيلده ايلگيله‌نميش اولماسيدير. "سالت بوش آيريم چيزگيلری" اولاراق تانيملانان فئونومئنلر، بير سيستئم ايچينده‌کی قارشيتليقلاری و بيلينج ديشينداکی ائتکيلری ايله بو ايشله‌وی يئرينه گتيريرلر.

ياپی قاورامی

ژاکوبسونا (Jakobson) گؤره سوسورون بؤيوک يئته‌نه‌یی ديشا باغلی بير وئرينين بيلينج ديشيندا وار اولدوغونو تام آنلامی ايلا قاوراميش اولماسيدير. لئوي-ستراوس دا بئله دئميشدير: گئرچک‌ده بو آنجاق ديلين، ديگر هر توپلومسال قوروم کیمی فئنومئنلرين سوره‌کليليیينين و دوزه‌نله‌ييجی ايلکه‌لرين سوره‌کسيزليیينين اؤته‌سينده اولاشماغا قالخيشيلان، بيلينجسيز دوزئيده ايشله‌ين ذهن ايشله‌ولرينی وار سايديغينين آنلاشيلماسينا باغليدير. ياپينين بو اؤزه‌لليکلری بورادان قايناقلانير: ايليشکی، آنلاملارينی سيستئم ايچينده‌کی قونوملاريندان آلان ائلئمئنت‌لر اوزه‌رينه قورولودور؛ هر ياپی مئدياتريسدير و ديلين آراجی اولدوغو سيمگه‌سل دوزه‌نه عايیددير: سونوج اولاراق ياپينی آيريشديريجی گوجو، بيلينجديشی دوزئيينده گئرچکله‌شير. بئله‌جه اؤزنه‌لر بير بوتون اولاراق اله آلينديغيندا، اؤزلرینی آشان و اونلاری، ايسته‌ين چاليشان اوره‌تن و... اؤزنلر اولاراق کاراکتئریزه ائده‌رک، اونلارداکی دورومو بليرله‌ين عئینی زاماندا بير ايليشکيلر شبکه‌سی ايچينده اولماسي گره‌کن دوروملاردير.

قونو ايلا ايلگيلی تورکجه قايناقلار

فوکو، میشئل (FOUCAULT, Michel) (2001)، ياپيسالچيليق و پوست ياپيسالچيليق، بيرئی يايينلای.

پیاژه، ژان (2008)، ياپيسالچيليق، دوروک يايينلاری.

واردار، بئرکه (VARDAR, Berke) (2002)، ديل‌بيليمدن ياشاما: ياپيساچجيليق، مولتیلینگوال يابانجی ديل يايينلار.

يوجئل، تاهسين (YÜCEL, Tahsin) (1999)، ياپيسالچيليق، ايستانبول، ياپی کرئدی يايينلاري، (يلک باسقی 1982).