پانتئیسم
پانتئیسم (قدیم یونان: πᾶν/پان – بوتون، θεός/تئوس – تانری دئمکدیر. " هر شئی تانری‌دیر " معناسیندا ایشله نیر.) — کایناتی بوتؤولوکده تانری کیمی قبول ائدن فلسفی دوشونجه. لاکین، بو دوشونجه طرزی او قدر گئنیش یاییلدی، اؤزونه مسیحی‌لر ایچریسیندن او قدر طرفدارلار توپلایا بیلدی کی، موستقیل دین سویه‌سینه قدر یوکسلدی. پروسه‌لر تاریخین ائله بیر دؤنمینده (16-18–عصرلر) باشلادی کی، بو دؤورده بوتؤولوکده مسیحیت درین بؤحران کئچیریر، بوتون اوروپادا کیلیسا علئیهینه کسکین چیخیش‌لار ائدیلیردی.
پانتئیسمده هر شئیی تانری‌نین بیر حیصه‌سی اولاراق قبول ائدیلیر، تانری هر شئیدیر و هر شئی تانری‌دیر. تانری طبیعتده و یا عکسینه طبیعت تانریدا بیرلشیر. پانتئیسمه گؤره، تانری‌نین کایناتدان آیری و موستقیل بیر وارلیغی یوخدور. تانری طبیعتده، حیاتدا، اینسان دونیاسیندادیر. هر شئی تانری‌دیر. ایکی اساس حیصه‌یه آیریلیر:
- آتئیسمه یاخین اولان پانتئیسم. اونلارا گؤره طبیعتدن یوکسکده هئچ نه یوخدور، اونو هئچ کیم یاراتمامیشدیر، او همیشه وار ایدی، وار و اولاجاق دا. طبیعت اؤزونه خاص اولان طبیعی قانون‌لارلا ایداره اولونور، طبیعتین اؤزو ده ائله تانری‌دیر. بئله بیر پانتئیسم آردیجیل دئییلدی، داروینیسم تعلیمی ایله اؤزونه آرخا تاپسا دا دینه اوستون گلمک تشبوثوندن آرتیق ایره‌لی گئده بیلمه‌دی. اساس نوماینده‌لری ب. اسپینوزا و جوردانو برونودور.
- دینی-میستیک پانتئیسم. بونلار تأکید ائدیرلر کی، تانری بوتون اشیالاردا، حادیثه‌لرده و طبیعی پروسه‌لرده هانسیسا فؤوق الطبیعی باشلانغیج کیمی مؤوجوددور. او یالنیز ایلک یارادان، باشلانغیجا تکان وئرندیر، بوتون حیاتی پروسه‌لرین هئچ بیرینده ایشتیراک ائتمیر. بئله پانتئیسم، عکسینه، تانری حاقیندا تصوورلرین یئنی‌لشدیریلمه‌سی واسیطه‌سی ایله دینین مؤحکم‌لندیریلمه‌سینه یؤنلمیش تشبّوث‌لردیر. اساس نوماینده‌لری ای.س.اروگنا، ن.مالبرانس و باشقالاری‌دیر.
پانتئیسمین بیر سیرا فرقلی فورمالاری واردیر:
- پانتئیسم،
- پاندئیسم،
- پان-انتئیزم.
ا سپینوزا فلسفه‌سی‌نین پانتئیسم آنلاییشینا گؤره، تانری هر شئیدیر و هر شئی تانری‌دیر. تانری-کاینات-اینسان آییریمی یوخدور، بئله بیر آیری-سئچکی‌لیک عاغیل‌سیزلیقدیر. تانری، کاینات، اینسان بیر و عئینی‌دیر. یارادان بیر تانری اولمادیغی کیمی، هر هانسی بیر یاراتمادان دا سؤز ائدیله بیلمز. اسپینوزانین بو فیکری، عاییله‌سی‌نین کؤچ ائده‌رک گلدیگی ایسپانیانین اندولس ویلایتینده یاشامیش مشهور موتفکّیر محی‌الدین عربی‌نین تاثیری ایله مئیدانا گلمیشدی. عربی‌نین فلسفه‌سینده " آللاه-وارلیق " (کاینات) آنلامی " وحدت الوجود " (واحد بدن) اولاراق ایره‌لی سورولموشدو. بورادا " وحدت-ی بدن " آنلاییشی کاینات تانریدادیر کیمی ایضاح ائدیلیر. اسپینوزادا ایسه تانری کایناتدادیر و کاینات قدردیر کیمی ایضاح ائدیلیر کی، بونلار دا تامامیله فرقلی آنلاییش‌لاردیر.
اینگیلیس عالیمی وایتهده گؤره، تانری‌نین هر جور دییشمه‌نین گئدیشینده دَییشمز بیر خوصوصیتی و بونون یانیندا بیر ده دَییشن، یعنی یارانان خوصوصیتی واردیر.
تانری کایناتین شوعوروندادیر. آنجاق تانری بو مؤوقعده قالمیش اولسایدی، آزاد، باشلانغیجدا یارانمادا ایشتیراک ائتمه‌میش اولاجاقدی. دئمه‌لی تانری، مئیدانا گلمه مودتی‌نین ایچینده و شوعوروندادیر. بو سببله تانری‌نین کایناتدا کایناتین مادّه‌سینه قاریشمیش اولدوغونو سؤیله مک ده دوغرودور. کایناتین تانری‌نین مادده سینه قاریشمیش اولدوغونو سؤیله‌مک، " تانری-کاینات " علاقه سی‌نین قارشی‌لیقلی اولدوغونون فرقینه وارماق دئمکدیر.
اساسی وایتهد طرفیندن قویولان و "زامان فلسفه سی" کیمی قبول ائدیلن بو دوشونجه طرزینه پان-انتئیسم و یا دیالکتیک تئیسم دئییلیر. پان-ائنتئیسمه گؤره تانری، هم دَییشمز (موطلق)، هم ده دییشندیر. هم زامان داخیلینده، هم خاریجینده، هم سونلو، هم ده سونسوزدور. عئینی زاماندا هم سبب، هم ده نتیجه‌دیر.
پانتئیسم ایله پان-انتئیسم آراسیندا اهمیتلی بیر فرق واردیر. پانتئیسمده هر شئی (بوتون وارلیق‌لار و کاینات) تانری‌دیر. پان-انتئسیمده ایسه، هر شئی تانریدان مئیدانا گلمیشدیر. روحون یئگانه مقصدی، مئیدانا گلدیگی تانری‌یا دؤنمکدیر. بونون دا یولو تک اونیورسال قانون اولان تکامول پروسه‌لریندن کئچمکدیر.
پانتئیسمین اساسی ایکی اساس منبعدن قایناقلانیر: آری‌لرین ودا دینیندن و بو دین اساسیندا اؤزلرینه تشکّول تاپمیش قدیم هیند دینلریندن – بودیسمدن، هیندویسمدن، براهمانیسم و جاینیسمدن. بو دینلرده براهمانین مؤوقعیی، صلاحیت‌لری، یاراتما پروسه‌سینده ایشتیراکی پانتئیسم آراباسی‌نین تکان‌وئریجی قووّه‌سی ایدی.
یهودی‌لرین اودیسه‌سی آدلانان اسپینوزا 1632-جو ایلده چاپ ائتدیردیگی یازی‌لارینداکی فیکیر و دوشونجه‌لرینه گؤره 1656-جی ایلده کنیسه‌یه چاغریلیر و دوشونجه‌لریندن ایمتیناع ائتمک تکلیفینی آلیر. او بوتون دینلری یئنیدن‌قورما لازیمدیر کیمی فیکیرلر سؤیله‌مکله " تؤوراتی دئمک اولار کی، اینکار ائدیردی. تکلیفدن ایمتیناع ائتمکله همین ایلین 27 ژوئیه‌سینده او، یهودی ریتوالی‌نین بوتون قارانلیق، سیرلی فورمال‌لیقلاری گؤزله‌نیلمکله لعنت‌لنه‌رک کنیسه‌دن قووولدو و ایجماعدان کنارلاشدیریلدی. سندده دئییلیردی: " ملک‌لرین موحاکیمه‌سی و موقدس‌لرین حؤکمو ایله بیز باروخ دئ اسپینوزانی آنافمایا محکوم ائدیریک، لعنت‌له‌ییریک، قارغیشا و نیفرینه معروض قویوروق، بونونلا موقدس ایجماع بوتؤولوکده راضی‌دیر. ایچریسینده 613 قایدا اولان موقدس کیتاب‌لار قارشیسیندا اونون علئیهینه او لعنت‌لری، او قارغیش‌لاری، او نیفرین‌لری یاغدیریریق کی، بونلار واختی ایله ائلیشا طرفیندن بیدعتچی اوشاق‌لارا یاغدیریلمیشدی. اونونلا موناسیبت ساخلایان هر کس ده قارغیشا نیفرینه معروض قالاجاقدیر. او اسرائیل خالقی ایچریسیندن قووولور. "
بوتون بونلارا باخمایاراق اسپینوزا سؤزوندن دؤنمه‌دی و بو گونه قدر ده یاشاماقدا اولان پانتئیسم ایدئیالارینی یارادیب یایا بیلدی. اسپینوزا سیستمی اوچ قوللو سیستمدیر:
جؤوهر، صیفت، حالت. جؤوهر سؤزو آلتدا دایانان، باشلانغیجدا اولان معناسینی وئریر. مث:اسپینوزانین جؤوهره‌سینی آغاج دوزلده‌جگیمیز استولون جؤوهره‌سی‌دیر کیمی باشا دوشمک اولماز. اسپینوزادا بو، داخیلی وارلیق و ماهیت دئمکدیر. بو کلام تؤوراتین بیرینجی کیتابیندا – "وارلیق " کیتابیندا بئله ایفاده اولونموشدور: "من اویام کی، وارام. " جؤوهر اودور کی، ابدی و دَییشمزدیر و هر شئی، هر بیر پردمت اونون مووقتی بیر فورماسی، و یا حالتی اولاراق چیخیش ائدیر. حالت رئال‌لیغین مووقتی اولاراق منیمسه‌دیگی فرقلی پردمت و یا حادیثه‌دیر، هر هانسی خوصوصی فورما و یا گؤرونوشدور؛ سن، سنین بد‌نین، سنین فیکیرلرین، سنین قروپون،سنین نؤوعون، سنین پلانتین حالت‌لردیر؛ بوتون بونلار اونلارین اساسیندا یاتان و آرخاسیندا گیزلنن ابدی و دییشمز رئال‌لیقلارین فورمالار‌ی‌دیر، حالت‌لری‌دیر، دئمک اولار کی، مودالاری‌دیر. صیفت مادّه‌نین آیری-آیری کومپاننتلتی، حیصه‌لری، فازلاری‌دیر. مث: روح و بدن آیری-آیری صیفت‌لردیر کی، اونلارین بیرلشمه‌سی واسیطه‌سی ایله بیز جؤوهری و یا تانرینی درک ائدیریک. اسپینوزا جؤوهری طبیعتله و تانری ایله عئینی‌لشدیریر. او طبیعتی هم تؤره‌دن طبیعت (ناتورا ناتورانس) آدلاندیریر، هم ده تؤره‌نن طبیعت (ناتورا ناتوراتا) آدلاندیریر. "من تانری‌نین و طبیعتین سون مسیحی‌لرین، عادتاً، قبول ائتدیکلری باخیشدان تامامیله فرقلی بیر آنلامینی قبول ائدیرم، بئله کی، تانری‌نین منیم طرفیمدن قبول ائدیلن آنلامی داها چوخ اونون قدیم آنلامینا یاخیندیر. بورادا تانری هر بیر یاد بیر سبب دئییلدیر، ایچلی معنا داشیییر. من حتّی سؤیله‌یه بیلرم کی، هر بیر شئی تانریدادیر؛ هر بیر شئی تانریدا یاشاییر و حرکت ائدیر. و من بو مادّه‌نی آپوستول پیوتر ایله و اولا بیلسین کی، آنتیک فیلوسوف‌لارین بیر چوخو ایله بیرگه، طبیعی لی، اونلاردان فرقلی بیر اوصوللا مودافیعه ائدیرم. اگر ایندی چوخ دییشدیریلمیش و ساختالاشدیریلمیش موعین عنعنه‌لردن نتیجه چیخارساق، من، حتّی ریسک ائده‌رک دئیه بیلرم کی، منیم باخشیم قدیم یهودی‌لرین قبول ائتدیکلری همین نؤقطه‌یی-نظردیر. آما، بو تامامیله، سهو بیر مؤوقعدیر کی، تانتینی و طبیعتی عئینی‌لشدیردیگیم زامان گویا منیم نیتیم سونونجو ترمینین آلتیندا موعین جیسمانی ماترییانی گؤسترمکدیر. منیم ایسه قطعیاً بئله بیر نیتیم یوخدور."
پانتئیسمه گؤره تانری‌نین ایراده سی و طبیعتین قانون‌لاری موختلیف فازلاردا ایفاده اولونموش عئینی رئال‌لیقدیر. بورادان دا بئله بیر نتیجه چیخاریلیر کی، بوتون حادیثه‌لر دییشمز قانون‌لارین مکانیکی فعالیتی‌دیر، اولدوزلاردا مسکون‌لاشان آمان‌سیز حؤکمدارین شیلتاق‌لیغی دئییلدیر. پانتئیسمه مئیل او قدر گوجلو ایدی کی، حتّی کاتولیک کیلیسا‌نین آپاردیغی اساسلی ایصلاحات‌لار دا (جمعیتده کیلیسا‌نین رولونو محدودلاشدیرماق، دؤولت ایشلرینه موداخیله ائتمه‌مک، روحانی‌لرین فعالیت دایره‌سینه موعین حدلر قویماق و ش.) اونون گئنیشلنمه‌سینه مانع اولا بیلمیردی. نتیجه ده پروتستانت فیرقه‌لری سورعتله آرتماغا باشلادی کی، اونلارین یارانماسیندا پانتئیسم دینی-فلسفی تعلیم اولاراق خوصوصی اهمیته مالیک ایدی.
بیز اؤز اینسانی نیت‌لریمیزی اوبیئکتیو کایناتدان اوستون توتوروق. او، واختدان دا بیزیم "شر پروبلمیمیز" باشلاییر؛ بیز حیات خسته‌لرینی ساغالتماق اوچون تانری‌نین خئییرخواه‌لیغی ایله موباریزه آپاریریق، آما بیز بئله بیر درسی اونودوروق کی، تانری بیزیم کیچیک یاخشی‌لیقلاریمیزدان و پیسلیک‌لریمیزدن، خئیریمیزدن و شرّیمیزدن کناردادیر. یاخشی و پیس فردی مقصدلر اوجباتیندان نیسبی، کاینات اوچون ایسه هئچ بیر شئیدیر. یاخشی و پیس ترمین‌لری‌نینکی تانری اوچون، هئچ فردلر اوچون ده پوزیتیو کاراکتر داشیمیر. عئینی بیر شئی عئینی زاماندا پیس ده اولا بیلر، یاخشی دا. مث: موسیقی مالیخولیا اوچون یاخشی، حوزونلو اوچون پیس، اؤلو اوچون ایسه فرق‌سیزدیر. پیس و یاخشی قاباقجادان عمله گلمیش ائله یانلیش فیکیرلردیر کی، ابدی رئال‌لیق اونلاری تانی‌یا و قبول ائده بیلمز. دونیا طبیعتین بوتون سونسوز، حودودسوز، حدسیز تصویری اولا بیلر، لاکین اینسانین، ساده‌جه اولاراق، خوصوصی ایدئال‌لاری‌نین تصویری اولا بیلمز. یاخشی و پیسله باغلی مسله نئجه‌دیرسه، یئبجر و گؤزلله باغلی مسله ده ائله دیر.
پانتئیسمین یارانماسیندا ایتالیا فیلوسوفو جوردانو برونونون دوشونجه لری ده آز رول اوینامامیشدیر. اصلا کشیش اولان برونا 24 یاشیندا کیلیسا ایدئیالارینا قارشی چیخدیغینا گؤره عباسینی آتیب فرانسه‌یه قاچیر و اورادا فلسفی اثرلرینی یارادیر. آلدادیلاراق ایتالیایا گتیریلدیکدن سونرا محکمه ده عقیده‌سیندن ایمتیناع ائتمه‌دیگینه گؤره، کوفرده ایتیهام اولونوب 8 ایل حبسده ساخلانیلیر و 1600-جو ایل 17 فوریه‌ده رومانین گوللر مئیدانیندا تونقالدا یاندیریلیر. برونو آسترونوم اولاراق کوپرنیکین تلیسنتریک سیستمینی اینکیشاف ائتدیره‌رک تأکید ائدیردی کی، گونش سیستمیندن کناردا سایسیز حساب‌سیز مسکون عالم‌لر وار، اولدوزلار باشقا پلانت سیستملری‌نین گونش‌لری‌دیر. یئر ایسه کاینات گئنیش‌لیگینده کیچیک توز دنه‌سی اولوب، مسحیتین ایدیعا ائتدیگی کیمی هئچ ده کایناتین مرکزی دئییلدیر. "مادّه بوتون شئیلرین جؤوهری‌دیر. ابدی دؤوراندا او، بوتؤولوکده و هر یئرده هر شئیی آراسی کسیلمه‌ین حرکتله تأمین ائدیر. "مادّه‌نی و طبیعتی تانری ایله عئینی‌لشدیریر، بونا گؤره ده اونون دونیاگؤروشونو پانتئیسم آدلاندیراراق، اؤزونو ده ماتریالیزم فورماسی‌نین تظاهورو کیمی قبول ائتمک اولار. اسپینوزا داها ایره‌لی گئده‌رک تانرینی روحدا تاپسا دا، برونو تانرینی مادّه طبیعتله داها اول عئینی‌لشدیرمیشدی. اونون اوچون دونیا اوزرینده دوران و اونا اؤز قانون‌لارینی قبول ائتدیرن تانری یوخدور. او یازیردی: " تانری و طبیعت عئینی‌لیکله بیر مادّه دیر، عئینی‌لیکده بیر فضادیر، عئینی‌لیکده هر یئرده فعالیتده اولان بیر سببدیر – جؤوهردیر. تانری‌یا ایسناد یارادیجی ایراده مادّه‌نین، طبیعتین یارادیجی‌لیق فعالیتی‌نین اؤزودور. " برونو " اوچ اوغنوم " حاقینداکی مسیحیت احکامینی قطعیتله اینکار ائدیر، آخیرت دونیاسینی جفنگ و افسانه، دینلری ایسه موحاریبه‌لره و جمعیتده ایختیلاف‌لارا، قوصورلارا سبب اولان زهر آدلاندیریردی. پانتئیسمین دینی-میستیک فورماسی‌نین نوماینده‌لری ایسه بئله حساب ائدیردیلر کی، تانری جؤوهر اولا بیلمز. تانری جؤوهرین ایشینه موداخیله ائتمه‌ین کنار بیر " وارلیقدیر."
او یالنیز ایلک حرکتی وئرمکله بوتون پروسه‌لردن کناردادیر؛ ایلک تکانی وئرندیر. حرکتده اولان طبیعی پروسه‌لرده، حیاتین نیسبی علاقه و بیر-بیرینی تامام‌لایان، عئینی‌لیک و عکسی‌لیک تشکیل ائدن داوامیندا ایشتیراک ائتمیر. حاضیردا اوروپا اؤلکه‌لرینده پانتئیسم تشکیلات‌لانمیش شکیلده فعالیتده‌دیر. داها چوخ دینی-فلسفی تعلیم، نظریه کیمی چیخیش ائدیر. 20. عصرین اول‌لریندن روسیه‌ده، سونرالار ایسه س‌س‌ری-ده داواملی شکیلده "حاکیم‌لیک" ائتمیش آتئیسم تعلیمی اؤز بونؤوره سینی پانتئیسمدن گؤتورموش، اوندان قایناقلانمیشدیر.