پروتو تورکجه
پروتو تورکجه یا آنا تورکجه و یا اؤن تورکجه تورک دیللری عاییله‌سی‌نین اوغوز و اوغور قوللارینا پارچالانماسیندان اوّلکی دؤورلره عایید هیپوتتیک بیر آنا دیلدیر. دیگر پروتو (آنا) دیللر کیمی، بو دا کئچمیشده کی دانیشیق دیلی ایله تام اولاراق عئینی اولمایا بیلر.[۱] اساسیندا قورولموش پروقنوزلاشدیریجی دیلدیر. پروتو سؤزونون " ایلک " و " ان قدیم " معناسینی وئردیگی اوچون اونو ایلک تورکجه کیمی گؤرمک اولار.[۲]
| پروتو تورکجه | |
|---|---|
| Reconstruction of | تورک دیللری |
| Region | تخمینا موغولیستان |
| Era | ت 500 BCE |
Reconstructed ancestor | |
احاطه دایره‌سی
دَییشدیرتورکجهنین مؤوجود اولان ان قدیم یازیلی قئیدی؛ 682-691-جی ایل‌لرده یازیلمیش چوْیر کیتابه‌سی‌دیر.[۳] آنجاق بو کیتابه اورخون یازی‌لاری قدر حرکتلی‌لیک و جانلی‌لیق گؤسترمه‌دیگی اوچون اورخون یازی‌لاری عومومیتله تورکجه‌نین ایلک یازیلی قایناغی کیمی قبول ائدیلیر. اورخون کیتابه‌لری تورک دیللرینین شرق قولونون اؤزل‌لیک‌لرینی گؤستریر. کئچمیشده پروتوتورکجه‌نین یارادیلماسی ایله باغلی آراشدیرمالار داها چوخ اسکی شرق تورکجه‌سی و اوغوز دیللری اساسیندا آپاریلدیغی حالدا، بو گون یاشایان بوتون یازیلی و دانیشیق تورک دیللرینین هرطرفلی تدقیقینه باشلانیلمیشدیر.[۴] اسکی شرق تورکجه‌سی‌نین رونیک، اویغور و مانی بلگه‌لری یئنیدن قورولماسیندا اساس رول اویناسا دا، چوواش و خزر دیللری کیمی اسکی غرب دیل‌لرینه دایر یازیلی قایناق‌لار کیفایت قدر دئییلدیر.[۴]
زامان آرالیغی
دَییشدیردونیاداکی بوتون پروتودیل‌لرین بیر اوست زامان حدّی، یعنی تخمینی باشلانغیج نؤقطه‌سی وار و بو آرالیق عومومیتده مزولیت دؤورونون سونو و یا نئولیت دؤورونون باشلانغیجی‌دیر.[۵]نئولیت اینقیلابی آدلانان دؤورده یارانان سوسیال-لینقویستیک شرطلر بو گون بیلدیگیمیز دیل‌لرین مئیدانا چیخماسی ایله نتیجه‌لندی.[۵] پروتوتورک دیلی پروتوتورکلرین دانیشدیقلاری تورک دیللرینین اورتاق اجداد دیلی‌دیر.پروتوتورک دیلی اوغور (غرب) و اورتاق (common) تورک (شرق) قوللارینا بؤلونوردو. پروتوتورکجه‌نین ایلک دفعه 2500 ایل اول شرقی آسیادا دانیشیلدیغی دوشونولور.[۶]
سؤز بیلگیسی
دَییشدیرآدلار
دَییشدیر| پروتورکجه | تورکجه | آذ-تورکجه | تورکمنجه | قازاخجا | چوواشجا | قاراخانلی تورکجه‌سی | اؤزبکجه | باشقیردجا | قیرغیزجا | یاکوتجا |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *bẹ,*ben- | ben,ban- | mən | men | men,ma- | e-pĕ,man- | men, man- | men | min | men | min |
| *sẹ,*sen- | sen,san- | sən | sen | sen, sa-,siz | e-sĕ,san- | sen, san- | sen, siz | hin | sen, siz | en |
| *an-, *o-l | on-, o | on-, o | ol | on-, o-l | un-, văl | an-, ol | u | ul | al | kini,ol |
| *biŕ | biz | biz | biz | biz | pir- | biz | biz | beð | biz | bihigi |
| *siŕ | siz | siz | siz | sender,sizder | sir- | siz | sizlar | heð | siler,sizder | ehigi |
| *o-lar | on-lar | onlar | olar | olar | vĕsem,vĕsen- | olar | ular | ular | alar | kiniler,ollor |
سایی‌لار
دَییشدیر| پروتو تورکجه | تورکجه | آذ تورکجه | تورکمنجه | چوواشجا | قاراخانلی تورکجه‌سی | قازاخجا | اؤزبکجه | باشقیردجا | قیرغیزجا | یاکوتجا | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *bīr | bir | bir | bir | pĕr | bīr | bir | bir | ber | bir | biir |
| 2 | *ẹki | iki | iki | iki | ikĕ | ikkī | eki | ikki | ike | eki | ikki |
| 3 | *üç | üç | üç | üç | viśĕ | üč | üsh | uch | ös | üč | üs |
| 4 | *dȫrt | dört | dörd | dört | tăvată | tȫrt | tört | to'rt | dürt | tört | tüört |
| 5 | *bēĺ(k) | beş | beş | bäş | pilĕk | bḗš | bes | besh | biş | beş | bies |
| 6 | *altï | altı | altı | alty | ultă | altï̄ | altı | olti | altı | altı | alta |
| 7 | *yẹti | yedi | yeddi | ýedi | śičĕ | yétī | zheti | yetti | yete | jeti | sette |
| 8 | *sekiŕ | sekiz | səkkiz | sekiz | sakăr | sekiz | segiz | sakkiz | higeð | segiz | aаğıs |
| 9 | *tokuŕ | dokuz | doqquz | dokuz | tăhăr | tokūz | toğız | to'qqiz | tuğıð | toguz | toğus |
| 10 | *ōn | on | on | on | vună | ōn | on | o'n | un | on | uon |
| 20 | *yėgirmi | yirmi | iyirmi | ýigrimi | śirĕm | yegirmī | zhıyırma | yigirma | yegerme | jıyırma | süürbe |
| 30 | *otuŕ | otuz | otuz | otuz | văḍăr | ottuz | otız | o'ttiz | utıð | otuz | otut |
| 40 | *kïrk | kırk | qırx | kyrk | hĕrĕh | kïrk | qırıq | qirq | qırq | kırk | - |
| 50 | *ellig | elli | əlli | elli | allă | ellig | eliw | ellik | ille | elüü | - |
| 60 | *altmïĺ | altmış | altmış | altmyş | utmăl | altmïš | alpıs | oltmish | altmış | altımış | - |
| 70 | *yẹtmiĺ | yetmiş | yetmiş | ýetmiş | śitmĕl | yetmiš | zhetpis | yetmish | yetmeş | jetimiş | - |
| 80 | *sekiŕ ōn | seksen | səksən | segsen | sakărvun | seksȫn | seksen | sakson | hikhän | seksen | ağıs uon |
| 90 | *dokuŕ ōn | doksan | doxsan | dogsan | tăhărvun | toksōn | toqsan | to'qson | tuqhan | tokson | toğus uon |
| 100 | *yǖŕ | yüz | yüz | ýüz | śĕr | yǖz | zhüz | yuz | yöð | jüz | süüs |
| 1000 | *bïŋ | bin | min | müň | pin | miŋ | mıŋ | ming | meŋ | miñ | muŋ |
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF).http://turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. p. 223. ISBN 9789027272140