یاشام آغاجی
یاشام آغاجی قاورامین کؤکو تاریخ-اؤنجه‌سی دئییلن دؤورلره قدر اوزانان، باشدا آسیا شامانیست عنعنه‌لری اولماق اوزره، بیر چوخ عنعنه‌ده راستلانان بیر سمبول‌دور.
تورک عنعنه‌سینده یاشام آغاجی
دَییشدیریاکوت و آلتای تورکلرینده یاشام آغاجینا دونیا آغاجی دا دئییلیر. اسکی تورک عنعنه‌سینه گؤره، بو، دونیانی اورتاسیندان (گؤبگیندن) اؤته-عالمه و دمیرقازیق اولدوزونا (قوطب اولدوزو) باغلایان، بوداق‌لاری واسیطه‌سی ایله شامان‌لارا یئراوزوندن یوکسک عالم‌لره یولچولوق ائتمه اولاناغی ساغلایان بیر آغاج‌دیر. بونا دمیر آغاج دا دئییلیر.
شامانیست عنعنه‌یه گؤره، دونیا، " گؤیون گؤبگی " ایله بو آغاج سایه‌سینده ایرتیباط حالیندا اولوب، بو آغاج ایله بسله‌نیر. آنا بطنینده‌‌کی بیر کؤرپه اوچون گؤبک باغی نئجه حیاتی بیر اؤنمه صاحیب اولدوغو کیمی یئراوزو اوچون ده بو باغلانتی کانالی عئینی درجه‌ده اؤنمه صاحیب‌دیر. بو سببدن تورک شامانیزمینده دوْگوْن عنعنه‌سینده ده گؤرولدوگو کیمی، بو باغلانتینی ایفاده ائتمه ده " گؤبک " سؤزجوگو ترجیح ائدیلمیشدیر. گرک دوْگوْن گرکسه اسکی تورک عنعنه‌سینه گؤره، گؤیون گؤبگی بیر اولدوزدور. (گؤک سؤزجوگونون شامانیزمده اوچ آنلام ایچره‌جک شکیلده ایشلندیگی گؤرولمکده دیر. اؤرنگین آلتای شامانی تانری اوٌلگنه سسله‌نیرکن عئینی جومله ده بیر آیریم ائده‌رک " اولاشیلماز ماوی گؤک " ، " ائریشیلمز آق گؤک " و " دؤنن اولدوزلو گؤک " دئییر کی، بو اوچ آیری تریمین گؤی اوزونو، روحانی گؤیو و اوزایی ایفاده ائتمک اوزره ایشلندیگی ایره‌لی سورولور.)
اوُرال-آلتای کولتورلرینده گؤی قاتلاری، یاشام آغاجی، قایین آغاجیندان دوزه‌دیلمیش بیر دیرک اوزرینه یا دا بیر قایین آغاجی‌نین اوزرینه کرتیک‌لر آچیلاراق تمثیل اولونور. اورتا آسیادا قوتسال قایین آغاجینا آچیلان بو کرتیک‌لرین ساییسی 7،9 ویا 12 اولور. سیبیری‌ده یاشام آغاجینی و یئرین محورینی عئینی زاماندا، شامانین ترانسا کئچدیگی چادیری‌نین اورتاسینداکی قاییندان دوزلمیش دیرک تمثیل ائدیر. قایین آغاجینا وئریلن اؤنم، تورکلرین قوهوملوق باغلارینی گؤسترن آدلاردا دا " قایین " سؤزجوگونو ایشله‌دیلمه‌سی گؤرولور (قایناتا وس.).
آلتای شامانی‌نین اوچوش دئییلن ترانس(خلسه) تحروبه‌سینده سون گؤی قاتینا وارا بیلمه‌سی یئدی، دوققوز ویا اون ایکی قاتلا ایلیشکی‌لندیریلن بو یاشام آغاجینا دیرماشماسی‌یلا ایفاده ائدیلیر. بو آغاجین سککیز بوداغی اولاراق بیلدیریلدیگی یاکوت عنعنه‌سینده یئرین گؤبگیندن چیخان، چیچک آچان بو آغاجین تپه قیسمی‌نین کؤپوکلو، ساری، اینسان‌لارا شیفا وئریجی بیر مایع ایچینده اولدوغو ایفاده ائدیلیر. سیبیری شامانیزمینده یاشام آغاجی 7 ایله یاناشی 8 و 12 سایی‌لاری ایله دا ایلیشکی‌لندیریلیر.
آباکان و موغول عنعنه‌سینده ده گؤروله بیله‌جگی کیمی، آسیا شامانیست عنعنه‌لری‌نین بیرچوخوندا یاشام آغاجی " دونیا داغی " قاورامی ایله ایلیشکی‌لندیریلیر؛ آغاج داغین یا اورتاسیندا یا دا تپه‌سینده اولور. یئنه، آسیا شامانیست عنعنه‌لری نین بیرچوخوندا، اؤزل‌لیکله اورتا-آسیا، سیبیری، موغول و اندونزی میفولوژی‌لرینده، بدن‌سیز وارلیق‌لار، یعنی بدن‌لرینی اؤلوم اولایی ایله ترک ائتمیش روحلار و تکرار دوغمایا حاضیرلانان روحلار، گئنل‌لیکله یاشام آغاجی نین بوداق‌لارینا قونموش، گؤزله‌ین کیچیک قوشلار اولاراق تصویر اولونور. اؤرنگین، آلتایلی‌لار " یئر اوزونده تکرار دوغمانی گؤزله‌ین اینسان روحلاری گؤیلرده کی ، گؤیسل آغاجین بوداق‌لارینداکی کیچیک قوشلار کیمی‌دیر " دئیرلر. توُروُک‌هانسک یاکوت‌لاری عنعنه‌سینه گؤره، یارادیجی یا دا ایشیغین یارادیجی‌سی اولان اوجا وارلیق، ایلک شامانی یاراتدیغی زامان گؤیده‌کی مقامیندان سککیز بوداقلی بیر آغاج تیکمیشدیر کی، بوداق‌لارینداکی قوشلار اونون اوشاق‌لاری اولان روحلاری تمثیل ائدیرلر.[۱]
هیند عنعنه‌سینده یاشام آغاجی
دَییشدیرروحلارین یاشام آغاجی بوداق‌لارینا قونموش قوشلارلا سیمگله‌نیشی هیند متن‌لرینده ده مؤوجوددور. اؤرنگین، روحلارین بدندن بدنه کؤچن کؤچری قوشلارا بنزه‌دیلدیگی اوپانیشادلار-دا اولان بیر سمبولیزمده یاشام آغاجینا قونموش ایکی قوشدان بیری میوه‌نی یئیرکن، او بیری باخار کی، بو ایکی قوشدان (آتما و ژیواتما) میوه‌نی یئین "دؤنوشموش، آکتیو حالدا کی روح "-و، او بیری قوش ایسه بدن‌سیز روحو سیمگهلهیر. هیند عنعنه‌سینده کی بیر باشقا یاشام آغاجی، یاییقدایمیش کیمی چالخالانان سود دنیزینده اولان بودا آغاجی‌دیر. بیر آنگکوْر یازیتینا گؤره، بودا آغاجی‌نین کؤکلری براهما، گؤوده سی سیوا، بوداق‌لاری ویشنوُ-دور. (کیمی ورسیون‌لاردا ایسه آغاج سیوا-دیر، براهما و ویشنوُ بوداق‌لاری‌دیر. )
.svg)
دیگر عنعنه‌لرده یاشام آغاجی
دَییشدیر- چین عنعنه‌لرینده کی یاشام آغاجی (کییئن موُ) دوققوز بوداقلی، دوققوز کؤکلو، دوققوز گؤیه و دوققوز قایناغا توخونان بیر آغاج اولوب، اؤلولرین اولدوغو او بیری عالمی ده ایچینه آلیر. چین عنعنه‌سینده آیریجا، میوه‌سی اؤلومسوزلوک ساغلاییجی شافتالی اولان سی-وانگوُ-موُ آغاجی واردیر.
- قافقاز عنعنه‌لرینده، تپه‌سی گؤیه دَین بو آغاجین کؤکوندن بیر بولاق فیشقیریر.
- اسماعیلی عنعنه‌لرینده یئددینجی گؤیو آشان بیر آغاج‌دیر.
- یاشام آغاجی سمبولو اورارتو، هورری و فریگ اثرلرینده ده گؤرولور. فریگیه اثرلرینده یاشام آغاجی سککیز بوداقلی‌دیر.
- اسکی میصیر عنعنه‌سینده ده یاشام آغاجی شامانیزم و هیند عنعنه‌لرینده‌کی کیمی روحلارین قوش بیچیمینده قوندوقلاری بیر آغاج‌دیر. گؤی ایلاهه‌لری هاتهوْر و نوُت بو قوشلاری سو و میوه ایله بسلر.
- توراتدا، عدن‌له ایلگیلی سمبولیزمه قونو اولان ایکی جور آغاج واردیر؛ بیری دؤرت قوللو ایرماغین آخدیغی عدن جنّتی‌نین اورتاسینداکی یاشام آغاجی، دیگری ایسه حقیقت آغاجی‌دیر. (حقیقت آغاجی کیشی‌نین میوه‌سینی یئدیگی گون اؤله‌جگی " خیر ایله شری بیلمه آغاجی " اولاراق گؤستریلمیشدیر.)
- عیبرانی عنعنه‌سینه گؤره یاشام آغاجی، میوه‌سی اؤلومسوزلوک ساغلایان ائله بیر آغاج‌دیر کی، اؤزوندن سماوی تاثیرین بوتون عالم‌لرله تماسینی ساغلاییجی بیر شئه چیخیر.
- مسیحیت عنعنه‌سینده یاشام آغاجی سمبولیزمی اینجیل‌ین وحی دئییلن، یوحنانین وحی قیسمیندا گؤرولور. یوحنانین بو ویزیونوندا یاشام آغاجی،12 دفعه میوه وئرن، یاپراق‌لاری اولوس‌لارین شفا تاپماسی ساغلاییجی بیر آغاج اولاراق گؤستریلیر ( وحی، 22/2). آیریجا عیسی مسیحین چارمیخا آلقوریک اولاراق یاشام آغاجینی سیمگهلهیر.
- ایسلام عنعنه‌سینده، کؤکلری گؤیون یئدینجی و سون قاتینداکی سیدردن چیخان طوبی (باریش، موتلولوق) آغاجی سیمگه‌سینه راستلانیر.
- زردوشت‌چولوکده بیر دنیزین درین سولاریندان چیخان، اؤلومسوزلوک ساغلاییجی گائوکرنا آغاجی.
- اسکی ایران عنعنه‌سینده هائوْما (هوْم) اولاراق بیلینن اؤلومسوزلوک بسینی‌نین ائدینیلدیگی یاشام آغاجی. ایرانلی‌لارین قوتسال سایدیقلاری بیتکی‌نین فیندیق یاپراقلی psoralea اولدوغو سانیلیر. هردوت بو بیتکی‌یه triphyllon (اوچ یاپراقلی) آدینی وئریر. هائوْما باتی‌نین اورتاچاغدان اعتباراً دوغودان اؤرنک آلدیغی ایلک بزَک موتیو‌لریندن بیریسی‌دیر. عئینی بیتکی‌نین شکلینه آسور تیکیلی‌داش‌لاریندا، ساسانی توخومالاریندا راستلانیر؛ اورادان موسلمان‌لارا کئچن بو موتیولر جنّت آغاجی اولاراق وصف ائدیلمیشدیر.[۲]
- یاشام آغاجی سیمگه‌سینه راستلانان دیگر عنعنه‌لردن بعضی‌لری اولاراق، لاپون ، ایسلند ، اسکاندیناوی ، فنلاند ، اوسترالیا عنعنه‌لری ساییلابیلیر.
- آلمان میفولوژی‌سینده ائورن و دوققوز دونیا، دونیا آغاجی Yggdrasil-ین بوداق‌لاری و کؤکلرینده یئر آلیر.
- یئنی فورمالاشان بیر کولتور اولان چیپیلیستان اینانج‌لارینا گؤره یاشام آغاجی اوجا چیپیلین قلبینده‌دیر و اوراداکی مایع‌لری موچلارا دؤنوشدورمکده دیر.
یاشام آغاجی سمبولیزمی‌نین إزوْتریزمده‌کی آچیقلاماسی
دَییشدیریئر، یئرآلتی (اؤته-عالم) و " معنوی گؤک " دن اولوشان اوچ اورتامی بیربیرینه باغلایان محوری تمثیل ائدن یاشام آغاجی باطینی بیلگی‌لره گؤره عالم‌لر-آراسی ایرتیباطی سیمگه‌لر؛ یعنی، یئر اوزو، اؤته-عالم دئییلن سوٌپتیل (اثیری) پلان (سپاتیوُم) و سماوی عالم (تظاهور ائتمه‌میش عالم) آراسینداکی ایرتیباطی، هر باخیمدان سیمگهلهیر. فیزیکسل عالم اولان یئر اوزونون سماوی عالم طرفیندن یؤندیلمه‌سی و پرنسیبدن تظاهوره دوغرو یوغونلاشما اولگوسو، کؤکلری سماوی عالمدن چیخان ترس آغاج سمبولویله بیلدیریلمیشدیر. بو اوزدن بیرچوخ عنعنه‌ده یاشام آغاجی کؤکلری یوخاریدا، بوداق و یارپاق‌لاری آشاغیدا اولاراق تصویر ائدیلمیشدیر. یاشام آغاجی نین ترس دوزه‌لیشینه عیبرانی عنعنه‌ده (زوهاردا)، تورک و ایسلام عنعنه‌لرینده (طوبی آغاجی)، اوپانیشادلاردا، سابیی‌لیک، لاپون، ایسلند ، اسکاندیناوی ، فنلاند ، اوسترالیا و هیند عنعنه‌لرینده راستلانیر. دانته‌نین ایلاهی کومدیا اثرینده دئییلدیگی جنّتده‌کی آغاج دا ترس‌دیر. اوپانیشادلاردا (براهمانین تظاهورو اولانAswattha آغاجی)، ودالاردا و Bhagavat-gita-داکی ترس یاشام آغاج‌لاری داها چوخ پرنسیبدن تظاهوره دوغرو یوغونلاشمانی سیمگهلهیر.
آیریجا کیمی عنعنه‌لرده، ایکینجی سمبول‌لر اولاراق، یاشام آغاجی نین بوداق‌لاریندا قوشلار قوندوغو و آغاجین اؤلومسوزلوک ساغلاییجی میوه‌سی یا دا مایع‌سی اولدوغو بیلدیریر کی، بورادا قوشلار دوغاجاق روحلاری، اؤلومسوزلوک قازانما ایسه روحسال گلیشیمین هدفی اولان، دوغوم-اؤلوم چمبریندن قورتولوشو سیمگه‌له‌ییر.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ "Türk Kültüründe Hayat Ağacının Yeri". 24 Temmuz 2020 tarihindekaynağından arşivlendi.
- ^ Meydan Larousse Ansiklopedisi'nde aynı isimli makale
قایناق‌لار
دَییشدیر- شامانیزم ،میرچا الیاده
- سمبول‌لار اینسکلوپدیاسی، روح و ماده یایین‌لاری