آدام ایسمیت
آدام ایسمیت (اینگیلیس. Adam Smith ؛ 16 ژوئن 1723، کرکالدی[د]، فایف[د][۱]– 17 ژوئیه 1790[۲][۳][۴][…]، ادینبورق[۱]) — ایسکاتلند[۵] اصیللی بؤیوک بریتانیالی فیلوسوف و ایقتیصادچی.[۶]
آدام اسمیت | |
|---|---|
 | |
| دوغوم | کرکالدی ایسکاتلند |
| اؤلوم | ۱۷ جولای ۱۷۹۰ (۶۷ یاش) |
| تحصیل یئری |
|
آدلیم ایش |
|
| Region | غرب فلسفه‌سی |
| School | کلاسیک لیبرالیسم |
Main interests | سیاسی فلسفه، اخلاق، ایقتیصادیات |
Notable ideas | کلاسيک ايقتيصاديات، آزاد بازار، ايقتيصادی ليبراليسم، امک بؤلگوسو، موطلق رقابت، گؤزه گؤرونمز ال |
Influences | |
Influenced
| |
| ایمضاسی | |
 | |
چاغداش کاپیتالیسمین بانی‌سی [۷][۸][۹]حساب اولونان آدام ایسمیت اخلاق فلسفه‌سی پروفسورو اولماسی سببیندن ایقتیصادی یاناشمالاریندا بو علمین تاثیرلری حیس اولونور. ایقتیصادیاتدا و طبیعت حادیثه‌لرینده نیظام اولدوغونو و بونون موشاهیده و اخلاق حیسی ایله موعیّن اولونا بیله‌جگینی قئید ائتمیشدیر.
یاشاییشی
دَییشدیرآدام ایسمیت ایسکاتلندین کرکالدی شهرینده چالیشان گؤمروک نظارتچی‌سی‌نین اوغلو اولاراق دونیایا گلمیشدیر. دقیق دوغوم تاریخی بیلینمه‌سه ده، 16 ژوئن 1723-جو ایلده، آتاسی‌نین اؤلوموندن 6 آی سونرا خاچ سویونا سالیندیغی معلومدور. تخمیناً 4 یاشی اولارکن قاراچی‌لار طرفیندن قاچیریلان ایسمیت، قیسا زاماندا عمیسی‌نین کؤمگی ایله تاپیلمیشدیر.
اون دؤرد یاشی اولارکن قلاسقو بیلیم‌یوردوندا اخلاق فلسفه‌سی مؤوضوسوندا فرنسیس هاتچیسونون یانیندا تحصیل آلماغا باشلامیشدیر. آزادلیق، حوقوق، ایفاده آزادلیغی مؤوضولارینا باغلی‌لیغی دا بورادا یارانمیشدیر. قلاسقو بیلیم‌یوردوندان مأذون اولدوقدان سونرا 1740-جی ایلده آکسفوردداکی باللییول کالجینده اوخوماغا باشلامیش، لاکین 1746-جی ایلده مکتبی ترک ائده‌رک آکسفوردون ایمتیاز نظارتی مؤوضوسوندا تنقیدچی‌لیک ائتمگه باشلامیشدیر. 1748-جی ایلده ادینبورق بیلیم‌یوردوندا لورد کئیمسین باشچی‌لیغی آلتیندا کونفرانس‌لار کئچیرمیشدیر.[۱۰]بورادا ناطیق‌لیک صنعتی و بدیعی مکتوب‌لار مؤوضولارینا توخونموشدور. داها سونرالار ثروتین ایداره‌سی مؤوضوسونا توخونموش و بو دؤورده طبیعی آزادلیغین آچیق و ساده سیستمی مسله‌لرینی آراشدیرمیشدیر.
ایسمیتین مسیحی آتاسی دینینه چوخ باغلی بیر اینسان ایدی و ایسکاتلند کیلیسا‌سی‌نین مؤعتدیل قانادینا عوضو ایدی. ایسمیتین اینگیلیسه گئتمه‌سینه سببین اینگیلیس کیلیسا‌سیندا کاریئرا قورماق اولدوغو دئییلسه ده، بو مؤوضودا دقیق بیر ثوبوتا راست گلینمیر. عکسینه، ایسمیت ایسکاتلنده دئیزم(ربوبیه) طرفداری کیمی گئری دؤنموشدو. همچنین او، اوشاق اولارکن آتاسی طرفیندن گؤندریلن کیلیسا‌دان قاچاراق ائولرینه دؤنموشدور. ایسمیت فلسفی اولاراق دینی ایقتیصادیاتین اؤنونده انگل اولاراق گؤرموش و آتئیست یاناشما نوماییش ائتدیرمیشدیر. بیر چوخ مسله ایله باغلی داروین‌له عئینی دوشونجه‌دن چیخیش ائتمیشلر.
1751-جی ایلده ایسمیت قلاسقو بیلیم‌یوردونا منطیق، نؤوبتی ایل ایسه اخلاق پروفسورو اولاراق تعیین ائدیلمیشدیر. درس‌لرینده اخلاق، ناطیق‌لیک صنعتی، حوقوق، سیاسی ایقتیصاد و دیگر مؤوضولارا یئر وئرمیشدیر. 1759-جو ایلده قلاسقوداکی کونفراس‌لارینی بیر آرایا گتیردیگی اخلاقی موناسیبت‌لر نظریه‌سی (اینگیلیس. The theory of Moral Sentiments) آدلی کیتابینی نشر ائتدیرمیشدیر. بو کیتابدان سونرا اونون مشهورلوغو آرتمیشدیر. کیتابین اساس مؤوضوسو اینسان موناسیبت‌لری‌نین وئریجی و آلیجی‌لاری (یعنی فرد و جمعیتین دیگر عوضولری) آراسینداکی سمپاتی و آنلاییشا نه قدر باغلی اولدوغو ایله باغلی ایدی. لورد مونبوددونون 14 ایل سونرا یاییملانان کیتابیندا قئید ائتدیگی کیمی، ایسمیتین بو ایلک کیتابینداکی دیل اینقیلابی آنالیزی سطحی ایدی. یئنه ده، ایسمیتین آخیجی و ایناندیریجی مودافیعه‌لری بلاغتلی اولسا دا، موباحیثه اولونمازدیر. ایسمیتین آچیقلامالاری اخلاق دویغوسونا و فایدالی‌لیغا دئییل آنلاییشا اساس‌لانمیشدیر.
ایسمیت بو دؤوردن سونرا اؤز کونفرانس‌لاریندا اخلاق نظریه‌لریندن داها چوخ حوقوق و ایقتیصادیاتا یئر وئرمگه باشلامیشدیر. کرکالدی‌یه قاییتدیقدان سونراکی 10 ایلینی خالق‌لارین ثروتی‌نین طبیعتی و سبب‌لری حاقیندا تراکتات آدلی 1776-جی ایلده یاییملانان اثری اوزرینده چالیشاراق کئچیرمیشدیر. چاپ اولوندوقدان سونرا بؤیوک اوغور قازانان کیتاب، ایسمیتین دونیادا مشهور ایقتیصادچی کیمی تانینماسی‌نین دا اساس سببی اولموشدور. 1778-جی ایلده ایسمیت ایسکاتلندین وئرگی‌لر وزیری تعیین ائدیلمیشدیر. بوندان سونرا ادینبورقا، آناسی‌نین یانینا کؤچن ایسمیت 17 ژوئیه 1790-جی ایلده آغیر خسته‌لیکدن سونرا وفات ائتمیشدیر. اؤلوموندن سونرا ثروتی‌نین بؤیوک حیصه‌سی‌نین گیزلی کؤمک‌لشمه جمعیت‌لرینه وئریلدیگی معلومدور.
خالق‌لارین ثروتی
دَییشدیر
خالق‌لارین ثروتی ایقتیصادی پرینسیپ‌لرین اورتایا چیخماسینی و عئینی زاماندا موستقیل و سیستماتیک حالا گلمه‌سینی تأمین ائتدیگی اوچون ایقتیصاد علمینه جیدی تاثیر ائدن بیر اثردیر. بعضی مؤلیف‌لره گؤره غرب دونیاسیندا ایقتیصادیاتلا باغلی یازیلان ان گوجلو اثردیر. 1776-جی ایلده نشر ائدیلدیگینده اینگیلیس و آمریکادا آزاد تیجارت آنلاییشی یاییلماقدا ایدی و کیتاب ایقتیصادی اوغور اوچون بؤیوک کولچه رزرولری‌نین اؤنملی اولدوغونو ایدیعا ائدن مِرکانتیلیزمه قارشی کلاسیک بیر بیلدیریش حالینا گلمیشدیر. بو دؤورده آمریکانین یاشادیغی ایستیقلالیت موحاریبه‌سی سونراسیندا اورتایا چیخان کاسیب‌لیق و سیخینتیلی شراییط‌لر بو آنلاییشی مئیدانا چیخارمیشدیر.
خالق‌لارین ثروتی عئینی زاماندا فیزیوکرات‌لارین تورپاغین اؤنمینی وورغولاماسینا دا قارشی چیخیردی. ایسمیت بونون یئرینه ایشچی‌لرین گوجونه اینانیردی و ایشچی قووّه‌سی‌نین ایستحصالین آرتماسیندا اساس قووّه اولدوغو فیکرینی مودافیعه ائدیردی. خالق‌لار او قدر اوغورلو اولدو کی، بو اوّلکی ایقتیصادی نظریه‌لرین اونودولماسینا سبب اولدو. توماس مالتوس و داوید ریکاردو کیمی ایقتیصادچی‌لار ایسمیتین بوگون کلاسیک ایقتیصاد اولاراق بیلینن نظریه‌سینی تکمیل‌لشدیرمگه ایستیقامت‌لندیلر. بو زامانلا چاغداش ایقتیصادیاتین اینکیشاف ائتمه‌سینه سبب اولدو.
خالق‌لارین زنگین‌لیگی‌نین اساس مؤوضولاریندان بیری ده، آزاد بازارلارین هر نه قدر قاریشیق و ایداره اولونمایان گؤرونسه ده، اصلینده بیر گؤزه‌گؤرونمز ال طرفیندن تنظیم‌لنمه‌سی‌دیر. مثلا، بیر محصولدا ایستحصال اسکیک‌لیگی اولدوغوندا قیمت آرتیر و بو وضعیت سوندا قیتلیغا سون وئریر. اگر بازارا حدّیندن آرتیق ایستحصالچی داخیل اولارسا، ایستحصالچی‌لار آراسیندا رقابتین آرتماسی قیمت‌لرین دوشمه‌سینه سبب اولاراق، محصولون طبیعی قیمتینه ساتیلماسینا یول آچیر. منفعت گؤستریجی‌سی اورتالاما بازار قیمتینده صیفیرلانارسا دا مال و خیدمت ایستحصالی اوچون تشویق اورتادان قالخمیر، چونکی بوتون ایستحصال مصرف‌لری، ایستحصال اولونانین قیمتینه تاثیر ائتمکده دیر. اگر قیمت‌لر اورتا منفعت گؤستریجی‌سیندن آشاغی سویه‌یه دوشرسه، ایستحصالچی‌لار بازاردان چیخماغا باشلاییرلار. منفعت گؤستریجی‌سی‌نین صیفیردان یوکسک اولدوغو مودّت عرضینده، ایستحصالچی‌لار بازارا گیرمگه داوام ائدیرلر. ایسمیت اینسان‌لارین حرکته کئچمه‌سینی تأمین ائدن سبب‌لرین آج‌گؤزلوکدن قایناقلاندیغینا اینانیردی. اونا گؤره ده، بو رقابت عئینی زاماندا چوخ چئشیدلی مال و خیدمت ایستحصالینی تبلیغ ائتمکده ایدی. ایسمیت یئنه ده، صاحیبکارلارا قارشی دیقتلی اولماغین گرکدیگینی و اینحیصارچی‌لیغین یانلیش اولدوغونو مودافیعه ائدیردی.
ایسمیت بوتون گوجو ایله صنایع اینکیشافینی انگل‌له‌ین واختی کئچمیش دؤولت محدودیت‌لرینه هوجوم ائدیردی. او، گؤمروک روسوم‌لاری دا داخیل اولماقلا، بونلارین اوزون مودّتده یوکسک قیمت‌لره سبب اولدوغونو قئید ائدیردی. هر شئیین آخارینا بوراخیلماسینی مودافیعه ائدن بو ایمکان وئرین ائتسینلر نظریه‌سی، سونراکی ایللرده، خوصوصیله 19. عصرده حؤکومت‌لرین قبول ائتدیگی قانون‌لارا جیدی تاثیر گؤسترمیشدیر. بونا باخمایاراق، ایسمیت حؤکومت‌لرین وارلیغینا موخالیف دئییلدی. حؤکومت‌لرین ایقتیصادی سکتورون خاریجینده کی مسله‌لرده فعالیت گؤسترمه‌سینی مودافیعه ائدیردی. مثلا، کاسیب وطنداش‌لارا تحصیل وئریلمه‌سی‌نین، اوردونون طرفداری ایدی.
موطلق رقابت
دَییشدیرایسمیت یاشادیغی دؤنمین علمی اینکیشافینی ایقتیصادی طبیعت قانون‌لاری‌نین وارلیغی ایله آچیقلاماغا چالیشمیشدیر. گؤزه گؤرونمز ال بو چالیشمالارین ان اؤنملی‌لریندن بیری‌دیر. ایسمیته گؤره ایقتیصادی حیات فردیتچی‌دیر و بو فردیتچی اینسان‌لارین طبیعی قورولوشوندان قایناقلانماقدادیر. شخصی منفعت ایقتیصادی حیات اوچون روح وئریجی بیر گوجدور. فرد اؤز طبیعتی اعتیباری ایله ان آز زحمتله، ان چوخ قازانجا چاتماغا چالیشاجاقدیر. بو مقصدله، ایسمیت تکلیف و طلب برابرلیگینی اوتوماتیک اولاراق گئرچکلشدیرن قیمت مکانیزمی اوزرینده دایانماقدادیر. ایسمیته گؤره قیمت‌لر تارازلیق عونصورودور. ایسمیتین قیمت تارازلیغی عونصورونو بازار میثالی ایله آچیقلایاق: ایستحصال آزالارسا قیمت‌لر یوکسلیر، چؤرک طلباتی‌نین آزالدیغینی دوشونون، احتییاجیمیز اولان چؤرگه چاتماق اوچون داها چوخ چالیشاجاغیق، بو آرتان چالیشما حجمی ده ایستر-ایسته‌مز قیمت‌لری قالدیراجاق. قیمت‌لرین یوکسلمه‌سی فیرمالاری داها چوخ قازانج الده ائده‌جکلری دوشونجه‌سی ایله داها چوخ ایستحصال ائتمگه تشویق ائده‌جک و تکلیف طلبه یاخینلاشدیغی زامان تارازلیق یاراناجاقدیر. تکلیف طلبی کئچدیگی زامان ایسه قیمت‌لر دوشه‌جکدیر، بو دا فیرمالارین ایستحصالینی آزالتماسینا سبب اولاجاقدیر. بئله‌جه، هئچ بیر موداخیله اولمادان هر شئی تارازلیقدا اولاجاقدیر.
موطلق رقابتده فردلر و فیرمالار اؤز منافع‌لرینی گودمکله برابر، عئینی زاماندا جمعیتین ده منافعینه خیدمت ائدیرلر. میثال اولاراق، موطلق رقابت شراییطینده ایستحصالچی‌لار و ایستهلاکچی‌لار آراسیندا بیر منفعت موباریزه‌سی یوخدور. موطلق رقابت شراییطینده ایستحصالچی‌لار ایله ایستهلاکچی‌لار ایستحصال و ایستهلاک آرتیق‌لارینی برابر شکیلده پایلاشیرلار.
آنجاق آشاغیداکی تاثیرلر تام رقابت شراییطینده قورولان تارازلیغی پوزا بیلر:
- دؤولتین وئرگی‌لری آرتیرماسی.
- ایستحصال فاکتورلاری‌نین اوپتیمال‌لاشماسی‌نین پوزولماسی، بعضی ماللاردا نادیرلیک رِنتاسی یارادیر. (نادیرلیک رِنتاسی بیر مالین بازاردا آز اولماسی و مالا طلبین چوخ اولماسی سببی ایله یارانیر.)
- ایستحصالچی‌لارین ایستحصال قرارلاریندا یانیلما و ایستحصال قرارسیزلیق‌لاری.
- بین الخالق موناسیبتلرین آزالماسی و قوپماسی.
- سیاسی غئیری-ثابیت‌لیگین آرتماسی.
کاپیتال
دَییشدیرآدام ایسمیت کاپیتالی امگین داها محصولدار اولماسینی تأمین ائدن بیر تاثیر قووّه‌سی اولاراق کاراکتریزه ائدیر. آلت، آوادان‌لیق، تورپاق، گوبره و س. هر بیری کاپیتالدیر. ایسمیته گؤره کاپیتالی آرتیراجاق هر وئرگی ایستحصالی آزالداجاق، بئله‌جه هم دؤولتین، هم ده جمعیتین فایداسینی آزالداجاقدیر. ایسمیت ایلک دفعه کاپیتالی ایکی‌یه آییرمیشدیر: ثابیت کاپیتال و دَییشن کاپیتال.
- ثابیت کاپیتالا بینالار، قورغولار، آوادان‌لیق‌لار، آلت‌لر و س. داخیلدیر. بو کاپیتال الدن-اله دولاشمادان صاحیبینه قازانج گتیریر. (ثابیت کاپیتال هئچ بیر شکیلده قازانج گتیرمیر، ساده‌جه اؤز دَیرینی حیصه -حیصه ایستحصال ائدیلن محصولا کئچیریر.)
- دَییشن کاپیتال ایسه هم مادّه، ساتیلاجاق ماللار کیمی صاحیبینه ال‌دَییشدیرمه‌دن، دولایی یوللا قازانج گتیریر. نئجه کی، پول بیر مال ایله موبادیله ائدیلمه‌دیکجه بیر فایدا گتیرمیرسه، ماللار دا ال دَییشدیرمه دن فایدا قازاندیرمیر.
بیر اؤلکه‌نین ایللیک عومومی گلیری، ایللیک عومومی حاصیلاتا برابردیر. کاپیتال یاراتماغین ایلک مرحله‌سی پول الده ائتمکدیر و بو کاپیتالین یارانماسی قناعتله مومکون اولور. آدام ایسمیته گؤره کاپیتال گئجیکدیریلمیش بیر ایستهلاکدیر. ایسمیته گؤره، بیر اؤلکه‌نین کاپیتال احتیاطی آرتدیقجا، زنگین‌لیگی ده آرتار.
گؤزه گؤرونمز ال
دَییشدیرآدام ایسمیت فردین و جمعیتین یاخشی‌لیغی آراسیندا علاقه قوردوغو خالق‌لارین زنگین‌لیگی کیتابیندا بئله یازیردی:
" هر بیر فرد اؤز منفعتی‌نین آردینجا قاچارکن، جمعیته دوشونه بیله‌جگیندن داها چوخ خیدمت ائدیر."
بونا گؤره ده، هر کسین اِقویست(منجیل) اولدوغو بیر جمعیتده اویغونلاشما، راسیونال بیر موداخیله اولماسا دا، اؤزو-اؤزلوگوندن یاراناجاقدیر. بو اؤزلوگوندن یارانان گؤرونمز ال، بازار موناسیبت‌لری‌دیر.
ایسمیت طبیعی قانون‌لاری قبول ائتمکده و ایقتیصاد ساحه‌سینده بو قانون‌لاری کشف‌ائتمک لازیم گلدیگینی سؤیله‌مکده دیر. یعنی ایسمیت، طبیعی قورولوشون فردی منفعته گؤره یاراناجاغی اینانجیندا ایدی. بو باخیمدان ایسمیتین نظریه‌سی فورصتچی (اوپورتیونیست) و گئرچکچی‌دیر.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ Смит Адам // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред.
- ^ Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ^ Adam Smith // Internet Speculative Fiction Database (ing.). 1995.
- ^ Adam Smith // Babelio (fr.). 2007.
- ^ "Great Thinkers of the Scottish Enlightenment".
- ^ Sharma, Rakesh. "Adam Smith: The Father of Economics". Investopedia. İstifadə tarixi:2019-02-20.
- ^ "Adam Smith: Father of Capitalism". www.bbc.co.uk. İstifadə tarixi: 20 February 2019.
- ^ Bassiry, G. R.; Jones, Marc. "Adam Smith and the ethics of contemporary capitalism".Journal of Business Ethics. 12 (1026). 1993: 621–627. doi:10.1007/BF01845899.
- ^ Newbert, Scott L. "Lessons on social enterprise from the father of capitalism: A dialectical analysis of Adam Smith". Academy of Management Journal. 2016 (1). 30 November 2017: 12046. doi:10.5465/ambpp.2016.12046abstract. ISSN 2151-6561.
- ^ "Adam Smith: Biography on Undiscovered Scotland". www.undiscoveredscotland.co.uk.İstifadə tarixi: 2019-07-30.