آلتای خان
آلتای خان - تۆرک، آلتای و مغول میفوْلوْژیسینده داغ تانریسیدیر. بعضا قێزیل ایلاهه‌سی اوْلاراق دا گؤرونور. آلتین خان، آلتون خان، ایلتئن خان اوْلاراق دا دئییلر. مغول میفوْلوْژیسینده آلتان خان و یا آلت خان اوْلاراق بیلینیر. آلتین داغین (قێزیل داغین) صاحبی و قوْرویاندیر. قێزیلدان بیر گئییم گئیر. قێزیل، تۆرک مدنیتینده خاقانلیق (ایمپئریا) سیمووْلودور. قێزیل چۇکالی (زره) و توْلگاسی (دبیلقه‌سی) واردیر. قارغیسی و یایی (اوْخ) قێزیلداندیر. قێزیل داغ ال‌چاتماز بیر اۇزاقلیقدادیر و زیروه‌سی گؤرونمه‌یه‌جک قدر یۆکسکدیر. آلتان خان یئرله گؤیو بیر-بیرینه باغلایان بۇ داغدان مسئولدور و زیروه‌سینده اوْتورار. زنگینلیگی، احتشامی، قیمتلی معدنلری تمثیل ائدیر. ماجارلاردا آرانی آتیاجسکا (قێزیل آتا) آدلی بیر کاراکتئر واردیر. اۇرال-آلتای مدنیتلری‌نین اوْرتاق بیر توْرلاریدیر. قازاخیا اێسیک کۇرگانیندا اوْلان قێزیل زرهلی، قێزیل گئییملی تئکین (پرئنس) بۇ آنلاییشین کوْنکرئت بیر دێشاوورومودور. آتی اۆچون آلتیندان قوْشقو کوْمانداسی اوْلان قێزیل تئکین، تۆرکلرین قدیم دؤورده‌کی یاشاییشلاری حاقیندا وئرمکده‌دیر. 18 یاشیندا اوْلدوغو تخمین ائدیلن گنج بیر شاهزاده‌یه عاید جسدین اۆزرینده‌کی قێزیل زره بئله باشلی باشینا بیر صنعت اثریدیر. کۇرگاندا اوْلان بیر یازینی کیمی آراشدیرماچیلار "خان اۇیا اۆچ اوْتوز یوْخ بوْلتو. اۇتوگسی توْزیلتی." یعنی "تیگین، 23-ده اؤلدو. خالقی‌نین باشی ساغ اوْلسون." شکلینده اوْخودولار. بۇ مۆدهیش گئییمدن و قێزیل اشیالاردان دا آیدین اوْلور کی، قێزیل اشیالار یالنیز احتشام و نمایش مقصدلی دئییل آلتان خانا دۇیولان بیر حؤرمتین اوْلاراق بۇ کۇرگانا قوْیولموشدور. بلکه ده بئله‌جه آلتای خانین قلبی آلیناراق گنج شاهزاده‌نین جنّته گئتمه‌سی تامین ائدیله‌جه‌یی دۆشونولموشدور. آلتای خان آلتایلارین تئنگریجیلیک اینانجیندا، گۆجلو بیر یئر سۇ داغ رۇحودور. آلتایلار اوْنون آلتای داغلاری‌نین ان یۆکسک زیروه‌سینده اوْلدوغونا اینانارلار.
ائتیموْلوْژی دَییشدیر
(آل) کؤکوندن تؤره‌میشدیر. ایشیلداماق، پاریلداماق معنالارینی وئرر. قێزیل سؤزجويو ایله عئینی منشأ‌يه مالیکدیر. آلیش، جاذبه دارلیق کیمی گؤز اوْخشايانلیق و آلاو (آلوْو)، آلوْو کیمی ياندیریجیلیق بیلدیرن حرکتلرله عئینی کؤکدن گلمکده‌دیر. قێزیل بۆتون اینسانلیق تاریخینده زنگینلیگین ان چوْخ بیلینن سیمووْلودور و بیر چوْخ بؤيوک سیویلیزاسيا قێزیل پۇل تطبیقینی تاریخ ایچینده ایستیفاده ائتمیشدیر. مغول طرفیندن آلت سؤزجويو قێزیل دئمکدیر.
قایناقلار دَییشدیر
- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Altay xan»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۴ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)