آلپ ار تونقا، افسانه لشمیش بؤیوک تورک ایمپراتورو.

آلپ ار تونقا تاریخده دَییشدیر

ساكالار دؤنَمينه عاييد «آلپ ار تونقا» و بو اولماق اوزَره ايكي دستان تثبيت ائديلميشدير. آلپ ار تونقا، 700 ايل ميلادي دن اؤنجه (م.اؤ) ياشاميش قهرمان و چوخ سئويلن بير ساكا حؤكومداري دير. آلپ ار تونقا اورتا آسياداكي بوتون تورك بويلاريني بيرلشديره‌رك حاكيمييتي آلتينا آلميش، داها سونرا قافقازلاري آشاراق آنادولو، سوريه و مصري فتح ائتميش و ساكا دوولتيني قورموشدور. آلپ ار تونقانين حاياتي ساواشلارلا گئچميشدير. اوزون سوره موجاديله ائتدييي ايرانلي «ماد»لارين حؤكومداري «كي‌خسرو»اون دعوتينده حيله ايله اؤلدورولموشدور. آلپ ار تونقا ايله ايرانلي ماد حؤكومدارلاري آراسينداكي بو موجاديله‌لرين خاطيره‌لري اوزون عصيرلر هم توركلر و هم فارس‌لار‍‍ آراسيندا ياشاديلميشدير. آلپ ار تونقا، آسور قايناقلاريندا «مادووا»، «هئرودوت» دا «ماديئس»، ايران و ايسلام قايناقلاريندا افراسياب آدلاري ايله آنيلماقدادير.

اورخون يازيتلاريندا دوققوز اوغوزلار آراسيندا «ار تونقا» آدينا ياپيلان يوغ مراسيميندن سؤز ائديلمكده‌دير. تورفان شهري‌نين باتيسيندا تاپيلان بَزَکليك معبدي‌نين دوواريندا دا آلپ ار تونقانين قانلي رسمي بولونماقدادير. «ديوان الغات التورك»ون يازاري كاشغرلي محمودا و قوتادقو بيليگ يازاري یوسف خاص حاجبه گؤره «آلپ ار تونقا» ايران دستاني شاهنامه‌دهكي بؤيوك و افسانه‌وي توران حؤكومداري افراسياب دير. ديوان الغات التورك ده توران حؤكومدارليغي‌نين مركزي اولاراق «كاشغر» شهري گؤستريلمكده‌دير. ايسلامي قبول ائتميش اولان قاراخانلي دوولتي حؤكومدارلاري دا اؤزلري‌نين افراسياب ثلاله‌سيندن گلديكلرينه اينانميشلار و بونو ايفاده ائتميشديلر. مغول تاريخجي‌سي «جوويني» ده اويغور دوولتي‌نين حؤكومدارلاري‌نين دا افراسياب سويوندان اولدوغونو يازماقدادير. «شجره‌ي تراكيمه»يه گؤره سلجوقلو سولطانلاري اؤزلريني افراسياب سويوندان قبول ائدرديلر. سوسياليست جومهورييت‌لر بيرليگيي‌نين (شوروي) داغيلماسيندان سونرا ايله‌تيشيم (ارتباط) قورماق ايمكاني بولدوغوموز و روسلارين ياكوت آديني وئردييي تورك قوروپ اصلينده اؤزلرينه ساكا دئديكلريني سؤيله‌ميشديلر. تاريخ ايچينده غيب‌اولدوغونو دوشوندوگوموز ساكا توركلري‌نين آز دا اولسا بير بؤلومونون بوگون ياشاماق‌لاريني سوردورمه‌لري لاپ چوخ مسئله‌نين يئني‌دن آراشديريلاراق دوغرولارين اورتايا چيخماسينا يارديمجي اولابيله‌جكدير. تاريخجي «مسعودي» ده م.س. (ميلاددان سونرا) 7 يوزايلين باشينداكي گؤك تورك خاقاني‌نين افراسياب سويوندان اولدوغونو يازماقدادير. بوتون بو بيلگيلردن حركت‌له «تونقا آلپ» لا ايلگيلي افسانه‌لرين گؤك توركلردن اؤنجه «دوغو و اورتا تييانشان» آلانيندا ياشايان توركلر آراسيندا مئيدانا گلديگيني و بو دستانين داها سونرالاري گؤك تورك و اويغورلار آراسيندا ياشاياراق دوام ائتديگيني گؤسترمكده‌دير. آلپ ار تونقا دستاني‌نين متني بو گونه اولاشاماميشدير (يئتيشمه‌ييب). بير قيسميندان يوخاريدا بحث ائتديگيميز قايناقلاردا بو ديَرلي ساكا حؤكومداري و قهرماني حاققيندا بيلگيلر و بير ده ساگو (آغيت) تثبيت ائديلميشدير:

دیوان لغات الترک دا آلپ ار تونقا آغیتی دَییشدیر

آلپ ار تونقا اؤلدو مو

دونيا صاحيب‌سيز قالدي مي

قورخاق اؤجونو[۱] آلدي مي

ايندي اورك ييرتيلير.

فلك يارار گؤزتدي

گيزلي توزاق اوزاتدي

بَي‌لربَيي‌ني قاپدي

قاچسا ناسيل قورتولور.

ارلر قورد كيمي اولودولار

هيچقيريب ياخا ييرتديلار

آجي سسلرله باغيرديلار

آغلاماقدان گؤزلري قاپاندي.

بَي‌لر آتلاريني يوردولار

قايغي اونلاري دوردوردو

بنيزلري اوزلري سارالدي

سافران[۲] سورولموش كيمي اولدولار.

قوتادغو بیلیکده وئریلن دئتایلار دَییشدیر

«قوتادقو بيليگ»ده، آلپ ار تونقا حاققيندا بو بيلگي وئريلمكده‌دير: «اگر ديققت ائدرسن گؤرورسن كي دونيا بَي‌لري آراسيندا، ان ياخشي‌لاري تورك بَي‌لري دير. بو تورك بَي‌لري آراسيندا آدي مشهور، ايقبالي آچيق اولاني تونقا آلپ ار ايدي. او يوكسك بيلگييه و چوخ فضيلت‌لره صاحيب ايدي. چوخ سئچكين، يوكسك و ايگيد آدام ايدي؛ ذاتن عالم‌ده فراصت‌لي اينسان بو دونيايا حاكيم اولور. ايرانلي‌لار اونا افراسياب دئيرلر؛ بو افراسياب آخينلار حاضيرلاييب، اولكه‌لر ضبط ائتميشدير. دونيايا حاكيم اولماق و اونو ايداره ائتمك ايچين لاپ چوخ فضيلت، عاغيل و بيلگي لازيمدير. ايرانلي‌لار بونو كيتابا گئچيرميشديلر. كيتابدا اولماسا اونو كيم تانيردي.»

آلپ ار تونقا شاهنامه ده دَییشدیر

بوگونكو بيلگيلريميزه گؤره آلپ ار تونقا ايله ايلگيلي ان گئنيش بيلگي ايران دستاني شاهنامه‌ده تثبيت ائديلميشدير. شاهنامه‌نين باشليجا قونولاريندان بيري ايران-توران ساواشلاريدير. بو دستانا گؤره ان بؤيوك توران قهرماني اؤنجه شاهزاده، سونرا حؤكومدار اولان افراسياب دير. شاهنامه‌دهكي آلپ ار تونقا ايله ايلگيلي بيلگيلر بئله اؤزتله‌نه‌بيلير(خلاصه اولا بيلير):

«توران شاهزاده‌سي افراسياب، باباسي‌نين ايسته‌گي اوزرينه ايرانا حرب آچدي. ايكي اوردو «ديهيستان»دا قارشيلاشديلار. بويو سروي، گؤكسو و قوللاري آصلان كيمي و فيل قدر قووت‌لي اولان افراسياب، ايرانلي‌لارا غلبه ائله‌دي. ايران پادشاهي افراسيابا اسير دوشدو. ايرانين ايلك اينتيقاميني او زامان ايرانا باغلي اولان قابل پادشاهي «زال» آلدي. زال باشاريلي اولماسينا رغمن ايران شاهي‌نين اؤلدورولمه‌سيني انگلليه بيلمه‌دي. افراسياب ايراني اله گئچيرمك ايچين يئني بير ساواش آچدي. ايرانين يئتيشديردييي ان بؤيوك قهرمانلاردان، زال اوغلو روستم، افراسيابين اوزرينه يورودو. افراسياب ايله زال اوغلو روستم آراسيندا بيتمز- توكنمز ساواشلار ياپيلدي. ايران تختينده بولونان كيكاوس، هم اوغلو سياوش و هم ده زال اوغلو روستمي داريلتدي[۳]. سياوش افراسيابا سيغيندي. سياوش‌ين توران‌دا بولوندوغو سيرادا، ائولنديگي «تورك بَيي پيران»ين قيزيندان بير اوغلو اولدو. سياوش اوغلونا باباسي كي‌خسرونون آديني وئردي. افراسياب اوزون ايللر توران‌دا حؤكومدارليق ائتدي. ايرانلي‌لار سياوش‌ين اوغلو «كي‌خسرونو قاچيرارارق ايران تختينه اوتورتدولار. كي‌خسرو، زال‌اوغلو روستم‌له ايش‌بيرليگ آپاردي و توران اوردولاريني يئندي (غلبه ائله‌دي). كي‌خسرو ايله افراسياب دفعه‌لرجه ساواشديلار. سونوندا اوردوسوز قالان افراسياب، كي‌خسروون آداملاري طرفيندن اؤلدورولدو. شاهنامه‌ده افراسياب آدييلا آنيلان توران حؤكومداري آلپ ار تونقانين ايران حؤكومدارلارينا دفعه‌لرجه يئنيلدييي آنلاتيلماقدادير. آنجاق ايران- توران ساواشلاريندا ايران حؤكومدارلاري سوركلي دئييشميش و ۱40 ايل ياشاديغي روايت ائديلن آلپ ار تونقا ايسه موجاديله‌يه داوام ائتميشدير. بو دوروم افراسيابين باشاريسيز اولماديغيني گؤسترير. گرچك دستان متني بولوندوغو تقديرده بو دستانلا ايلگيلي داها ساغليقلي ديَرلنديرمه‌لر ياپيلابيلير گؤروشونده‌يم.

خارجی کئچیدلر دَییشدیر

قایناق‌لار دَییشدیر