ارمنیلرین گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی
ارمنیلرین گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی و آذربایجان اراضی‌‌لرینه یئرلشدیریلمه‌سی-ارمنیلرین ایراندان، تورکیه‌دن و دیگر اراضی‌‌لردن پلانلی صورتده گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی پروسه‌سی، روسیه‌نین حیمایه‌‌‌سی آلتیندا ارمنی دؤولتی‌نین یارادیلماسی، همچنین ارمنیلرین ایران و تورکیه‌دن روسیه‌نین ایشغال ائتدیگی تورپاق‌لارا کؤچورولمه‌سی تصادوفی حادیثه اولماییب، ارمنی-روس موناسیبت‌لری‌نین قانوناویغون نتیجه سی ایدی کی، بو موناسیبت‌لرین اساسینی روس و ارمنی تاریخی ادبیاتیندا تبلیغ ائدیلدیگی کیمی، یالنیز تیجارت علاقه‌‌لری دئییل، باشلیجا او‌لاراق شرقین موسلمان دؤولت‌لرینه، خوصوصیله تورکیه‌یه، 18. عصردن اعتیباراً ایسه هم ده آذربایجانا قارشی دوشمنچی‌لیک موناسیبتی تشکیل ائدیردی.[۱]
کؤچورولمه پلانی‌نین مقصدی دَییشدیر
صفوی‌لر دؤولتی‌نین ضعیف‌له‌مه‌سیندن ایستیفاده ائدن 1. پطرین 1724-جو ایلین نووامبرین 10-دا ارمنیلرین آذربایجانین خزر دنیزی ساحیل‌لرینده، دربند و باکی، همچنین گیلان، مازنداران و گورگان اراضی‌‌لرینده مسکون‌لاشماسینی رسمی‌لشدیرن فرمانیندان سونرا باشلادی. بو فرمانا گؤره ارمنیلر روسیه ایمپراتولوغونون گونئی قافقازدان ایران کؤرفزینه کیمی گئنیش اراضی‌‌لری اله کئچیرمک پلانی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینده "بئشینجی قووّه" رولونو اوینایاجاقدیلار. بو پلانین 1. حیصه‌سی کیمی روسیه ژنرال‌لاری آذربایجان اهالیسینی هانسی یوللا اولورسا اولسون یاشادیغی یئر‌لردن دیدرگین سالماق امری آلمیشدیلار. لاکین روسیه‌نین قافقازداکی حربی اوغورسوزلوق‌لاری اونون ارمنیلرین پلانلی مسکون‌لاشدیریلماسی سیاستینی بیر مودّته دوندوردو.
تورکمن‌چای موقاویله‌سی‌نین نتیجه‌سی دَییشدیر
تورکمن‌چای موقاویله‌سی‌نین نتیجه‌سی او‌لاراق 40000 ارمنی آذربایجانین موختلیف اراضی‌‌لرینده مسکون‌لاشدیریلدی. 1829-جو ایلین ادیرنه صولحونون نتیجه‌‌لرینه گؤره ایسه، عوثمانلی ایپمپراتولوغو اراضی‌‌لرینده یاشایان 90000 ارمنی ده آذربایجاندا یئرلشدیریلدی. اونلار اساساً ناخچیوان، ایروان و قاراباغ خانلیق‌لاریندا مسکون‌لاشدیریلدیلار.
مشهور روس دیپلوماتی و یازیچیسی آ. س. قریبایدوف یازیردی:
"ارمنی اهالیسی اساساً موسلمان تورپاق صاحیب‌لری‌نین اراضی‌‌لرینده یئرلشدیریلیردیلر … اونلار یاواش-یاواش موسلمان اهالیسینی اراضی‌‌لردن سیخیشدیریب چیخارماغا باشلامیشدیلار. بیز همچینین موسلمان اهالیسینی دوشدوکلری چتین وضعیتله باریشدیرماغا و اونلاری ایناندیرماغا چالیشمالی‌ییق کی، بو چتین‌لیک‌لر اوزون سورمه‌یه‌جک و ارمنیلر مووقّتی اونلارا یاشاماغا ایجازه وئریلن اراضی‌‌لرده دایمی او‌لاراق قالامایاجاقلار".
روس ایپمپراتولوغو‌نین حاکیم دایرهلری گونئی قافقازدا یئریتدیکلری موستملکه سیاستینده ارمنی‌لره چوخ بئل باغلاییردیلار[۲]. آمریکالی عالیم جاستین مک کارتی‌نین یازی‌لاریندا گونئی قافقازدا، داها دوغروسو آذربایجاندا ارمنی کولونلاری‌نین یارادیلماسی حاقیندا بونلاری دئمیشدیر:
"1828 و 1920-جی ایل‌لر آراسیندا یئر‌لرده اهالی‌نین دموقرافیک ترکیبینی ارمنیلرین خئییرینه دَییشمک سیاستی نتیجه‌سینده ایکی میلیوندان چوخ موسلمان مجبوری او‌لاراق یاشادیقلاری اراضی‌‌لردن سورگون ائدیلمیش، و دقیق معلوم اولمایان سایدا اینسان ایسه قتله یئتیریشمیشدیر….روس‌لار ایکی دفعه 1828 و 1854-جو ایل‌لرده شرقی آنادولویا هوجوم ائتمیش، لاکین هر ایکی حالدا گئری چکیلمگه مجبور اولموشلار. گئری چکیلرکن اونلار اؤز‌لری ایله 100000 ارمنی‌نی ده قافقازا گتیرمیش و یورد‌لاریندان قووولموش و محو ائدیلمیش تورک‌لرین یئر‌لرینده یئرلشدیرمیشدیلر".
1877–1878-جی ایل‌لر موحاریبه‌سینده، روس‌لار قارص–اردهان ویلایتینی ضبط ائتمیش، موسلمان‌لاری قوواراق اونلارین یئرینده 70000 ارمنی مسکون‌لاشدیرمیشدیلار…….1895–1896-جی ایل‌لرین حادیثه‌‌لرینده ایسه تخمیناً 60000 ارمنی قافقازدا مسکون ائدیلمیشدیر…..بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی ایل‌لرینده میقراسیا بالانسلی شکیلده داوام ائتمیش، شرقی آنادولودان اولان 400000 ارمنی قافقازین 400000 موسلمان اهالیسینه دَییشدیریلمیشدیر. آمریکا آکادمیکی‌نین گؤستردیگی رقم‌لره گؤره، 1828 و 1920-جی ایل‌لر آراسیندا آذربایجانا 560000 ارمنی کؤچورولموشدور. بونونلا دا شرقی قافقازین روس‌لار طرفیندن ایشغالی نتیجه‌سینده آذربایجان تورپاق‌لاریندا – آراکس چایی‌نین قوزئیندا ارمنی اهالیسی سورعتله آرتماغا باشلادی. بونونلا باغلی دیقته لاییق بیر فاکت دا ز. بالایانین اؤزو اعتیراف ائتمیشدیر:
"اونون (ایروانین) اهالیسی باشقا یئر‌لردن گلمه‌‌لردیر. اصلینده حقیقی ایروانلی یوخدور" .
آکادمیک آ. ای. ایونیسیان یازیر:
"ایروان شهری‌نین اهالیسی‌نین یالنیز دؤردده بیری ارمنی‌لردیر، آذربایجانلی‌لار بورادا موطلق اوستون‌لوک تشکیل ائدیر".
روس ایمپراتورو 1. نیکولای‌ین 21 مارس 1828-جی ایلده وئردیگی فرمانینا گؤره آذربایجانین ناخچیوان و ایروان خانلیغی لغو اولونموش، اونلارین یئرینده روس حاکیم‌لری طرفیندن ایداره اولونان "ارمنی ویلایتی" آدلانان یئنی اینضیباطی قوروم یارادیلمیشدیر. 1849-جو ایلده بو ماحالین آدی دَییشدیریله‌رک ایروان قوبرنیاسی قویولموشدور.
اراضی‌‌لری‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی مقصدینی گودن ارمنیلر 1836-جی ایلده روس‌لارین کؤمگی ایله آذربایجاندا او زامان فعالیت گؤسترن آلبان پاتریارخات کیلیسا‌سی‌نین لغو اولونماسینا و اونون مولک‌لری‌نین ارمنی کیلیساسینا وئریلمه‌سینه نایل اولدو‌لار. بیر قدر سونرا کئچمیش آلبان دؤولتی‌نین غرب اراضی‌‌لری (داها دقیق دئسک قاراباغ بؤلگه‌سی) ارمنیلرین 19. عصرده داوام ائدن سیخ مسکون‌لاشماسی نتیجه‌سینده دؤولتچی‌لیگینی و دینی موستقیل‌لیگینی ایتیردی و همین یئر‌لرین اهالیسی‌نین قریقوریان‌لاشدیریلماسی، بونونلا بئله ده ارمنی‌‌لشدیریلمه‌سی پروسه‌سی باشلاندی.
بو آچیق حقیقت هله 19. عصرده بللی ایدی. مشهور روس تاریخچیسی و.ل.وِلیچکوْ یازیردی:
" سهواً ارمنی آدلاندیریلان، اصلینده ایسه ارمنی-قریقوریان طریقتینی قبول ائدن و یالنیز اوچ-دؤرد عصر اوّل ارمنی‌‌لشمه پروسه‌سینه قدم قویان اهالی موستثنالیق تشکیل ائدیردی".
بونو ارمنی مؤلیفی ب. ایشخانیان دا تصدیق ائده‌رک یازیردی:
"داغلیق قاراباغدا مسکون‌لاشمیش ارمنیلرین بیر قیسمی یئرلی اولوب قدیم آلبان خالقی‌نین نسیل‌لری، بیر قیسمی ایسه تورکیه و ایراندان قاچمیش و آذربایجان تورپاق‌لاریندا تعقیب و تضییق‌لردن سیغیناجاق تاپمیش ارمنی اهالیسی‌دیر".
گونئی قافقازدا اتنیک ترکیبین صونعی صورتده دَییشدیریلمه‌سی دَییشدیر
ارمنیلر زاقافقازیایا کؤچورو‌لرکن اونلارین هارادا یئرلشدیریلمه‌سینه خوصوصی دیقت وئریلیردی.
آ.س.قریبایدوف یازیردی:
روس اوردوسونون توتدوغو رایون‌لاردان – تبریز، خوی، سالماس، ماراغادان بوتون ارمنیلری ناخچیوان، ایروان و قاراباغ ویلایت‌لرینه کؤچورمک لازیم‌دیر.
قریبایدوفون بو تؤوصیه‌سی لاییقینجه یئرینه یئتیریلدی.
شاوروف یازیردی:
"ارمنیلر ارمنی اهالیسی‌نین جوزئی میقداردا اولدوغو یئلیزاوتپول (گنجه) و ایروان قوبرنیا‌لاری‌نین ان یاخشی خزینه تورپاق‌لاریندا یئرلشدیریلدی…یئلیزاوتپول قوبرنیاسی‌نین داغلیق حیصه‌سی (داغلیق قاراباغ) و گؤیچه گؤلونون ساحیل‌لری بو ارمنی‌لرله مسکون‌لاشمیشدیر".
بئله لیکله، ارمنیلرین کؤچورولمه‌سی ایله آد‌لاری چکیلن اراضی‌‌لرین اتنیک ترکیبی دَییشدیریلمگه باشلادی.
1823-جو ایل معلوماتینا گؤره قاراباغ ویلایتی‌نین (کئچمیش قاراباغ خانلیغی‌نین اراضیسی) 20 مینه یاخین عاییله‌سیندن جمعی 1، 5 مینینی ارمنی عاییله‌سی تشکیل ائدیردی. کؤچورمه‌دن سونرا اهالی‌نین اتنیک ترکیبی کسکین شکیلده دَییشیر.
1832-جی ایلده آذربایجانلی‌لار قاراباغ اهالیسی‌نین64.8٪ ارمنیلر ایسه 34.8٪تشکیل ائتدی. بو سیاست مقصدیؤنلو شکیلده داوام ائتدیریلمگه باشلادی. 19. عصرین 80-جی ایل‌لرینده شوشا قزاسیندا اهالی‌نین میلّی ترکیبینده آذربایجانلی‌لار 41.5٪ارمنیلر ایسه 58.2٪ اولدو. روسیه‌ده اهالی‌نین 1897-جی ایل سییاهیا آلینماسینا گؤره بو رقم‌لر 45 و 53%، 1917-جی ایلده ایسه 40.2و52.3٪ اولموشدو. 1918–1920-جی ایل‌لرده ارمنی‌ستان جومهوریتی‌نین تؤرتدیکلری آذربایجانلی قیرغین‌لاری قاراباغی دا احاطه ائتمیشدی.
1923-جو ایلده داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینی تشکیل ائدرکن تاریخی عدالت‌سیزلیگه یول وئریلدی، قاراباغین داغلیق و آران حیصه‌سی صونعی شکیلده بیر-بیریندن آیریلدی، ارمنی اهالیسی‌نین تثبیتی اوچون ال‌وئریشلی شراییط یارادیلدی، آذربایجانلی‌لارین دموقرافیک مؤوقعینه جیدی ضربه وورولدو.
1926، 1959، 1970، 1979-جو ایل‌لرده کئچیریلمیش سیاهیا آلما‌لارا گؤره داغلیق قاراباغ موختار ولایتی-نین آذربایجانلی و ارمنی اهالیسی مووافیق او‌لاراق 10.1 و 89.1%؛ 13.8 و 84.4%؛ 18.1 و 80.5%؛ 23.0 و 75.9% اولموشدور.
داغلیق قاراباغ ارمنیلری 1978-جی ایلده کؤچورولمه‌‌لری‌نین 150 ایل‌لیگینی قئید ائتمیش، بو موناسیبتله کئشمیش مارداکرت / آغدره رایونونون (ایندیکی ترتر رایونوندا) ماراغاشِن / لِنیناوان (ایندیکی شیخارخ) کندینده خوصوصی آبیده قویموشدو‌لار.
ارمنیلرین کؤچورولدوگو قئید ائدیلدیگی کیمی هم روسیه‌نین، هم ده ارمنی‌ستانین سیاسی منافع‌لری ایله باغلی اولموشدور. مینلرله ارمنی هر ایکی دؤولتین بو فیتنه‌کار سیاستی‌نین دوشونولموش قوربانی اولموشدور. ایقتیصادی منافع ایله باغلی اولان مسله‌‌لرده چوخ پرگار اولان ارمنیلر بو سیاسی اویون‌لارین آجیناجاقلی نتیجه‌‌لریندن درس آلا بیلمه‌میش، روسیه و ارمنی‌ستان لیدر‌لری‌نین اونلار اوچون موعین ائتدیگی فیتنه و خیانت رولونو همیشه جانلا-باشلا و آمان‌سیزلیقلا یئرینه یئتیرمیش، هر دفعه ده بو عمل‌لرین قانونااویغون نتیجه‌سی کیمی میلّی مغلوبیت و فاجیعه‌یه دوچار اولموشلار.
بو فیتنه‌کارلیغین باشلیجا اوبیئکتی اولان تورکیه و آذربایجان موعین چتینلیک‌لره باخمایاراق همیشه بو ایمتاحاندان اوغورلا چیخمیشدیر.[۱]
ارمنیلرین ناخچیوانا کؤچورولمه‌سی سیاستی دَییشدیر
تزار روسیه‌سی‌نین قوزئی آذربایجانا ارمنیلرین کؤچورولمه سیاستینده ناخچیوان بؤلگه‌سینه ده خوصوصی یئر آیریلمیشدی. روسیه‌ده بو سیاسته حاق قازاندیرماق اوچون ایروان و ناخچیوان کیمی تاریخی آذربایجان اراضی‌‌لرینی ارمنی تورپاغی کیمی قلمه وئرمکده داوام ائدیردی. تزار 1. نیکولای (1825–1855) ایروان و ناخچیوان خانلیق‌لاری اساسیندا قوندارما "ارمنی ویلایتی" یارادیلماسی حاقیندا 1828-جی ایلین مارسیندا فرمان وئرمیشدی.[۳]
لاکین قیسا بیر مودّت سونرا، 1840-جی ایلده بو ویلایتی لغو ائتمیش؛ بئله‌لیکله، همین ایدئیانین دوغرو اولمادیغی تصدیق اولونموشدو. بونا باخمایاراق 1828–1831-جی ایل‌لرده ناخچیوان بؤلگه‌سینه خئیلی میقداردا ارمنی کؤچورولموشدو.
ناخچیوان ویلایتی و اوردوباد دایره‌سینه ایراندان 2387 عاییله، یاخود 11 992 نفر (6339 کیشی، 5653 قادین)، تورکیه‌دن 8 عاییله، یاخود 27 نفر (17 کیشی، 10 قادین) کؤچورولور.[۴]
قریقوریئوین ارمنیلرین ایراندان ناخچیوانا کؤچورولمه‌سینه دایر فاکت‌لاری شوپِندن موعین قدر فرقله‌نیر. شوپن ایراندان ناخچیوانا کؤچورولن‌لرین عومومی سایی‌نین 2387 عاییله (ناخچیوان ایالتی اوزره 2137، اوردوباد دایره‌سی اوزره 250 عاییله) اولدوغونو گؤستریرسه، قریقوریئوده بو رقم‌لر مووافیق او‌لاراق 2551 (+164)، 2285 (+148) و 266 (+16) تشکیل ائدیردی. قریقوریئوین تقدیم ائتدیگی جدول ارمنیلرین هارادان هارایا کؤچورولمه‌سینی ده آیدینلاشدیریر. جدولدن آیدین اولور کی، ناخچیوان ایالتینه کؤچورولن 2285 عاییله‌دن 416-سی (18.2 %) ناخچیوان شهرینده مسکون‌لاشمیشدی. قالان عاییله‌لر ناخچیوان ایالتی‌نین 43، اوردوباد دایره‌سی‌نین 5 کندینده یئرلشمیشدی.
قریقوریئوین تقدیم ائتدیگی جدولین موهوم جهت‌لریندن بیری ده اوندان عیبارت‌دیر کی، او ناخچیوانا کؤچورولن ارمنیلرین یاش و جینس کیمی واجیب دموقرافیک گؤستریجی‌لری حاقیندا تصوور یارادیر. کؤچورولن ارمنیلرین (13 160 نفر) 6954 نفرینی (52.8 %) کیشی‌لر تشکیل ائدیردی. کیشی‌لره دایر معلومات ایکی یئره بؤلونموش، بورادا بؤیوک‌لر و کیچیک یاشلی‌لار آیریلمیشدیر. بو رقم‌لر ده اصلینده جیدی اینفورماسیا منبعی‌دیر. کؤچورولن ارمنیلرین 4459 نفری (64.12%) بؤیوک‌لر، 2495 نفری (35.88%) کیچیک یاشلی‌لار ایدی. بو فاکت کؤچورولن ارمنیلر ایچریسینده دموقرافیک آرتیم پوتنسیالینی گؤستریر. کؤچورولن ارمنیلرین 6206 نفرینی (42.2 %) قادین‌لار تشکیل ائدیردی.[۴]
ارمنیلرین میلتچی پارتیالاری دَییشدیر
ارمنیلرین گونئی قافقازدا اراضی ایدیعا‌لاریی‌نین ایدئولوژی اساسی 1885-جی ایل فرانسه‌ده(مارسل) یارانمیش "آرمه‌ناکان " ، 1887-جی ایلده سوئیس‌ین ژنو شهرینده یارادیلان "هنچاق" و 1890-جی ایلده تیفلیسده اساسی قویولان "داشناکسوتیون" میلتچی پارتیالارینین فعالیتی ایله باغلی اولموشدور. بو پارتیالار عوثمانلی ایپمپراتولوغو و ایراندان قاچمیش ارمنیلرین یاشادیغی اراضی‌‌لری بیرلشدیرمک اوچون بوتون واسیطه‌‌لردن، ان اساسی ایسه قیام و ترور آکت‌لاریندان گئنیش ایستیفاده ائتمگی قارشی‌لارینا مقصد قویموشدو‌لار. "قنچاق" پارتیاسی‌نین پروقرامی خوصوصیله بو فیکری ایفاده ائدیردی: "بوتون شراییط‌‌لرده تورک‌لری و کورد‌لری محو ائتمک، و اؤز خالقی‌نین ریفاهینا خیانت ائتمیش ارمنی‌لره آمان وئرمه‌یه‌رک اونلاردان قیصاص آلماق".
"داشناکسوتیون" نازیست تیپلی پارتیا اولوب، آلمان میلّی سوسیالیست پارتیاسی‌نین ایدئولوژی‌سینی اونلاردان هله 30 ایل اول فورمالاشدیرمیش و پروقرام‌لاری بو سؤز‌لردن عیبارت ایدی:
"داشناکسوتیون پارتیاسی‌نین مقصدی بونلاردیر:
- سیلاحلی قیام،
- یالنیز ارمنیلر آراسیندا یوخ، بوتون خالق‌لار آراسیندا اینقیلابی فیکرین فورمالاشماسی اوچون اینتنسیو ایش گؤرمک،
- ارمنیلرین سیلاح‌لانماسی و تشکیلات‌لانماسی،
- حؤکومت آدام‌لارینا و ایداره‌‌لرینه قارشی ترور و اونلارین محو ائدیلمه‌سی.
بو مقصده نایل اولماق اوچون هر شئیه ایجازه وئریلیر؛ پروپاقاندا، ترور، آزغین پارتیزان موحاریبه‌‌لری".
داشناکسوتیون پارتیاسی‌نین فعالیتینی آردیجیل‌لیقلا ایزله‌ین گورجو یازیچیسی کاریبی 1919-جو ایلده آغری حیسی ایله یازیردی:
"داشناک‌لار گلرکن اؤز‌لری ایله میلّی نیفرت توخومو گتیردیلر. و دئمه‌لی‌یم کی، بئله بیر توخوم‌لار سپیلمیش تورپاق اوزرینده ارمنی – موسلمان قان دعاواسی، و ارمنی و گورجو موحاریبه‌سیندن باشقا بیر شئی بیته بیلمزدی". "بو ائله بیر تشکیلات ایدی کی، روسیه ایپمپراتولوغو‌نون حاکیم دایرهلری ایله بیرلیکده قافقازدا اینقیلابی و میلّی آزادلیق حرکاتینی بوغماغا چالیشمیشدی. بونون نتیجه‌سی او‌لاراق 1905-جی ایلده ایلک ارمنی – آذربایجان قارشی‌دورماسی باش وئرمیشدیر. 1907 و 1912-جی ایل‌لر عرضینده عوثمانلی ایپمپراتولوغو اراضی‌‌لریندن و ایراندان تقریباً یاریم میلیون ارمنی قارص، ایروان و یئلیزاوتپول قزا‌لارینا کؤچورولدو. بؤلگه‌ده اتنیک قارشی‌دورما‌لاری آلوولاندیراراق هگمونلوغو الینه آلماق مقصدی گودن روسیه حؤکومتی اهالی‌نین بو آخینینا سوساراق دستک وئردی " .
ارمنیلرین گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی باره‌ده مشهور شخص‌لرین فیکیر‌لری دَییشدیر
- ارمنیلرین اجداد‌لاری‌نین غربدن شرقه: بالکان‌لاردان، یعنی اوروپادان آسیایا وقافقازا، او جومله‌دن آذربایجانا میقراسیا پروسه‌سی مرحله-مرحله عصر‌لر بویو داوام ائتمیشدیر. ۲۰-جی عصرین اول‌لرین‌ده ارمنی‌‌شوناس‌لیغین کوریفئیی N.Adens یازیردی:
"в VIII веке до н.э. во Фракии, на Балканах, объявились киммерийцы, одни из "народов моря", по определению древнеегиптских письменных памятников. Здесь они вступали в контракт с предками армян, которых увели с собой на восток в Малую Азию." [۵]
- روس قافقازشوناسی ای.شوپن ۱۹-جو عصرده همچینین بئله حساب ائدیردی،
"армяне суть прищелцы. Это "армяне суть прищелцы. Это Колено Фригийцев и полийцев, пришедшее в северные долины Анатолийских гор."[۶]
- بو اتنوسون بیر دیارادن باشقا بیر مملکته گلمه‌سی هئچ ده همین اتنوسون واحید اتفاقدا بیرلشمه‌سی دئمک دئییلدی. عکسینه، بو باره‌ده ن.دوُبروْوین بونونلا علاقه‌دار او‌لاراق یازیر:
"Находясь в подданстве различных государств и разбросанное, можно сказать, по всему земному шару, армянское племя, подвергаясь вселдествие того различному климату, образу жизни и занятий, утратило свою общую типичность."[۷]
بو دئییلن‌لرین فیکریمیزجه شرحه احتییاجی یوخدور. 387-جی ایلده ساسانی و بیزانس ایمپرتورلوق‌لاری طرفیندن بؤلوشدوروله‌رک اؤز دؤولتچی‌لیگینی ایتیرن ارمنیلرین گونئی قافقازا میقراسیا مئیل‌لری مؤحکم‌لندی. عرب خیلافتی‌نین دستگی ایله 704-جو ایلده ارمنی قریقوریان کیلیسا‌سی گؤتوروب آلبان کیلیسا‌سینی اؤزونه تابع ائتدی.[۸]
- ارمنی مؤلیفی و.ایشخانیان 20. یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده یازدیغی دا اونلارین جنوب قافقازا سون عصر‌لرده گلمه‌سینی بیر داها تصدیق ائدیر: " ارمنیلرین حقیقی وطنی…کیچیک آسیادیر، یعنی روسیه حوقوق‌لاریندان کناردادیر، و زاقافقازیادا بیر نئچه صیرف ارمنی ایالت‌لریندن باشقا (باشلیجا او‌لاراق ایروان قوبرنیاسیندا) قافقاز اراضیسی‌نین موختلیف حیصه‌‌لرینه ارمنیلر یالنیز سون یوزایل‌لیک‌لر عرضینده سپله‌نیبلر. " [۹]
- آلبانیانین ویلایتی اولان آرساکین اهالیسی ارمنی کیلیسا‌سی‌نین تاثیرینه چوخ معروض قالمیشدی. روس تاریخچیسی ای.پ.پتروشوسکی‌یه گؤره، "قاراباغ هئچ بیر زامان ارمنی مدنی مرکز‌لرینه منسوب اولمامیشدیر." او، یازیر کی، ارمنی کیلیسا‌سی آلبانیادا "اؤلکه‌نی ارمنی‌‌لشدیرمک آلتی اولموشدور." [۱۰]
- موتخصیص‌لرین فیکرینجه (پروف.س.عون‌اللهی ، پروف.و.پیری‌یئف و ب.)، قاراباغ سؤزونه ایلک دفعه رشیدالدین‌نین (1247–1318) " جامع‌التواریخ" اثرینده راست گلینیر. قاراباغ اهالیسی‌نین موطلق اکثریتینی تشکیل ائدن آذربایجانلی‌لارین ائل آراسیندا آدلاندیقلاری قاراباغ آدی هئچ بیر فرمان‌سیز-نسیز ایالتین هامی طرفیندن ایشله‌دیلن آدی‌دیر. یعنی ایستر آرساخ، ایستر اوتی، ایسترسه ده قاراباغ توپونیم‌لری‌نین یارانماسی صیرف آذربایجانلی‌لارا مخصوص ایفاده اولوب، اونو یابانی‌لشدیرمک، "اؤزونونکولشدیرمک " غئیری-مومکون‌دور. تصادوفی دئییل کی، 17. عصر سیاحی اولیا چلبی قاراباغی "کیچیک آذربایجان " آدلاندیرمشیدی.
1. شاه عباس دؤورونده قاراباغدا یاراتدیغی کیچیک اینضیباطی ایداره سیستمی اولان ملیک‌لیک‌لر (خمسه ملیک‌لیک‌لری) قوزئی آذربایجان تورپاق‌لاری‌نین، او جومله‌دن قاراباغین روس‌لار طرفیندن توتولماسیندا دریدن-قابیقدان چیخیردیلار. بئله کی، 1729-جو ایلین فوریه‌سینده ملیک‌لر 2.پطره یازیردیلار: "سیزین آیاق‌لارینیزین آلتینا ییخیلیریق…ل توتون. " [۱۱]
یالان اویدورماقدا ارمنیلرین ماهیر اولماسی سؤز یوخدور کی، اونلارین ژن‌لریندن ایره‌لی گلن حال ایدی. مثلا، 1790-جی ایلده اونلار " یئکاترینایا یازمیشدیلار کی، تکجه شاماخی اطرافیندا 17 مین سیلاحلی ارمنی وار. حالبوکی 1811-جی ایلده شاماخی خانلیغیندا اولان 24000 عاییله‌نین یالنیز 1500-او ارمنی عاییله‌سی ایدی.[۱۲]
20. عصرده 2 میلیون آذربایجانلینی ترور، ایخراج، سویقیریم‌لاری واسیطه‌سیله محو ائتمیشلر.
عومومیتله، ارمنیلرین قیسماً روسیه ایپمپراتولوغونا ایلک گلیش‌لری 13. عصره، روس تزار‌لاری قالیتسی‌نین و اوئولینسکی دانیلین دؤور‌لرینه تصادوف ائدیر. روس-ارمنی موناسیبت‌لری تزار آلکسئی میخایلوویچ (1645–1676) و خوصوصاً ده 1. پطرین زامانیندا داها دا ایستی‌لشیر.
ارمنی میناس 1714-جو ایلده 1. پطرین یانیندا او‌لارکن اونا چوخ یاخشی تانیش اولدوغو قافقازین طبیعتی و ایقتیصادیاتی باره ده موفصل معلومات وئرمکله، خزر ساحیلینده کیلیسا تیکمگی، سونرا ایسه حربی عملیات‌لار زامانی اوندان قالا کیمی ایستیفاده ائتمک باره ده تکلیف‌لر وئریر.
- یالنیز پ.د. سیسیانوف ۱۸۰۴-جو ایلده قوزئی آذربایجانا ۱۶ مین آسوری‌لری دعوت ائدیر. (Х.Вердиева. Р Гусейнзаде. "Родословная" армян и из миграция на Кавказ с Балкан. Баку, "Элм", 2003, с.31).
- دیگر بیر فاکتا مراجعت ائدک — ۱۸۰۶-جی ایلین سپتامبردا قافقاز اوردوسونون روس کوماندان‌لیغینا معلومات چاتدیریلیر کی، ۱۰ مین نفر بیازید ارمنی‌‌سی آذربایجانین ایروان خانلیغینا کؤچمک ایسته‌ییر. عینی زاماندا بورایا کؤچن ارمنیلر روس‌لارا بو تورپاق‌لاری ایشغال ائتمکده یاخیندان کؤمک ائدیر‌لر.
- آذربایجان تورک‌لری‌نین اراضیسی‌نین ایکی‌یه بؤلونمه‌سی‌نین ۱۹-جو یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده بورایا کوتلوی صورتده کؤچورولن و بیر قدر قاباق گلمه اولان ارمنیلر واسطه‌چی عامل رولونو اویناییردیلار. بئله کی، ۱۸۲۲-جی ایلده عثمانلی قارص و ارزوروم ویلایتی‌نین ارمنیلری ژنرال آ.پ. یرموْلوْودان " بیزیم خیلاصکار‌لاریمیز روس‌لارین یاخینلاشماسی"("приближении русских – ("приближении русских – наших спасителей") باره‌ده خواهیش ائدیردیلر.[۱۳]
- ۱۸۰۴–۱۸۱۳-جو ایلده و ۱۸۲۶–۱۸۲۹-جو ایل‌لرده روس-ایران و روس-تورک محاریبه‌‌لرینده ارمنی کاتولیکوسو نِرسِس، ارمنی اصیللی ژنرال مدتوف، اوردو بؤلمه‌سی‌نین رهبر‌لری م. وره‌یان، ق. مانوُچاریان، باباسی ۱۸-جی عصرده جولفادان روسیه‌یه کؤچموش روس اوردوسونون پولکوونیکی خ.إ. لازاریئف خوصوصیله آذربایجان تورپاق‌لاری‌نین ایشغالیندا بؤیوک فعال‌لیق نوماییش ائتدیرمیشلر. مانوچاریان ۴-جو درجه‌لی گئورگی، ولادیمیر و آننا اوردن‌لری ایله تلطیف ائدیلمیشدی. خ.إ. لازاریئف سویداش‌لاری‌نین (ارمنی) قوزئی آذربایجانا کؤچورولمه‌سینده تورکمن‌چای موقاویله‌سی‌نین ۱۵-جی مادّه‌سی‌نین یئرینه یئتیریلمه‌سینده آ.س.قریبایدوفون دئمک او‌لار کؤمکچیسی رولونو ایفاده ائتمیشدی.[۱۴]
- ۱۸۰۵-جی ایل مئی‌ین ۱۴-ده سیسیانوفلا ابراهیم‌خلیل خان آراسیندا باغلانان کوره‌ک‌‌چای موقاویله‌سینده اساس اتنیک اوستون‌لوک یالنیز آذربایجانلی‌لارا عایید اولدوغو اوچون ده اونلارلا ایمضالاندی. یعنی بو واخت قاراباغدا ارمنی ایجماعسی باره‌ده صحبت اولمامیشدی. اونلار یالنیز و یالنیز بو دیارا یئنیجه کؤچورولوردو. ۱۸۲۸-جی ایلده ایروان و ناخچیوان خانلیق‌لاری اراضی‌سینده یئنی اینضیباطی بؤلگو – "ارمنی ویلایتی" تشکیل ائدیلرکن بو اراضیده ۱۱۱۰ یاشاییش منطقه‌سیندن یالنیز ۶۲-سی ارمنی کندی ایدی.
- بئله‌لیکله، سون روس-ایران و روس-تورک محاریبه‌‌لری نتیجه‌سینده قوزئی آذربایجانین ایروان،گنجه، قاراباغ خانلیق‌لارینا کوتلوی صورتده تورکیه‌دن ۸۴000 ایراندان ایسه ۴۰000 -دن چوخ ارمنی کؤچوروله‌رک، اونلارا 200000هکتار‌دان چوخ خزینه تورپاغی آیریلدی. (آذربایجان تاریخی. ۴-جو ج، باکی، ۲۰۰۰، ص.۴۹)
- اگر ۱۸۳۲-جی ایلده قاراباغ اهالیسی‌نین 91٪-نی آذربایجانلی‌لار، 8.4%-نی ایسه ارمنیلر تشکیل ائدیردیسه، تزاریزمین ۱۹-جو عصرین بیرینجی یاریسیندا کوتلوی کؤچورمه سیاستی نتیجه‌سینده آذربایجانلی‌لارین فایزی 64.8%-ا ائندی، ارمنیلرین فایزی ایسه 34.8%-ا قالخدی.[۱۵]
- روس مؤلفی ن.ن.شاوروْوا ۱۹۱۱-جی ایلده نشر ائتدیردیگی اثرینده گؤستریر کی، بو گون گونئی قافقازدا، خوصوصیله قوزئی آذربایجاندا یاشایان ۱.۳۰۰.۰۰۰ ارمنی‌‌نین ۱ میلیونو یئرلی اهالی اولماییب، اونلار روسیه‌نین موستملکه سیاستی نتیجه‌سینده خاریجدن بورایا کؤچورولندیلر.[۱۶]
بئله‌جه، 2 عصر عرضینده قوزئی آذربایجان تورپاق‌لاریندا مرحله -مرحله یئرلشدیریلن ارمنیلر 387-جی ایلدن دوز مین‌بئش یوز اوتوزبیر ایل کئچدیکدن سونرا، 1918-جی ایلده، غربی آذربایجانین اتنیک-تاریخی تورپاق‌لاریندا اؤز‌لرینه دؤولت قورموش، حتّی سونرا‌لار سووئت رژیمی‌نین الی ایله قاراباغ ارمنی‌لرینه موختاریت ده یارادا بیلمیشلر. 1988-جی ایلدن باشلایاراق ایندیکی ارمنی‌ستان و داغلیق قاراباغین ارمنی ترورچو، سپاراتچی قووّه‌‌لری آذربایجانین 20 % اراضیسینی ایشغال ائده‌رک، 30 مین اینسانی محو و 50 مین آدامی شیکست ائده‌رک 1 میلیون آذربایجانلینی آتا-بابا یوردوندان قاچقین ائتمیشدی.
1. پطرین وصیت‌لرینه دینمه‌دن عمل ائدن اونون خلف‌لری اؤن آسیایا و عوموماً روس‌لارین یاخین شرقه گله‌جکده چیخماسی مقصدی داشییان ارمنی‌لردن قوزئی آذربایجان اراضی‌‌لرینده اتنیک سدد کیمی ایستیفاده ائتمک ایدی.
- قاسم بیگ ذاکرین ایرانا، " مهدیقولو خانین یانینا گئده‌رک بیر گئجه اونون یانیندا " اولموش و " اونونلا صؤحبتدن سونرا آراز چایی‌نین او تاییندا اون ایکی آغاجلیق مسافه ده اولان سوراقلی جاماعاتیندان 500-ه یاخین ائوی آرازین بو تایینا کؤچوب توغ کندینده یئرلشدیرمیشدی. " (قاسم بیگ ذاکر. سئچیلمیش اثر‌لری. باکی، 1984، ص.3–4)
- شوشا شهری‌نین اساسینی قاراباغ خانی پناه‌علی خان قویموشدو. شوشا آذربایجان تورکجه‌سینده اوجا یئر، یوکسک‌لیک معناسی کسب ائدیر. بونو ارمنی‌‌لشدیرمک جهدی اولسا-اولسا جفنگیات‌دیر. شوشا شهریندن اوّل بورادا نوروز آدلی شهرین اولدوغونو و اونو آذربایجانین تبریز شهری ایله موقاییسه ائتمکده آ.باکیخانوف تامامیله حاقلی‌دیر.
بئله‌لیکله، گلمه ارمنیلرین 19. عصرین بیرینجی یاریسیندا قوزئی آذربایجان تورپاق‌لاریندا، او جومله‌دن قاراباغدا کوتلوی شکیلده یئرلشدیریلمه‌سی آذربایجان خالقی‌نین گله‌جک فاجیعه‌لری‌نین باش وئره‌جگینه ال‌وئریشلی شراییط یاراتماق مقصدی داشیمیشدیر.[۱۷]
اتک یازی‌لار دَییشدیر
- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ "Ermənilərin Qarabağa köçürülməsi". 2011-10-11 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi:2016-06-26.
- ^ http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=570883
- ^ О именовании присоединенных к России ханств Эриванского и Нахичеванского Областию Армянского // Полное собрание законов Российской империи.Собр. вт. т.III. СПб., 1830, ст.1888.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ "Çarizmin ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürmə siyasətində Naxçıvan bölgəsinin yeri"(PDF). 2012-07-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.İstifadə tarixi: 2016-06-26.
- ^ Аденц Н. Армения – Новый енциклопедический словарь. СПб, 1912, том.3
- ^ Шопен И. Новые заметки на древнюю историю Кавказа и его обитателей. СПб, 1896, с.26
- ^ Дубровин Н. История войны и владичества русских на Кавказе. Том 1, кн.2, СПб, 1871, с.406
- ^ Кавказский Календар на 1853 год. Тифлис, 1852, с.483.
- ^ В.Ишханйан. Народности Кавказа. СПб, 1916, с.18
- ^ В.Ишханйан. Народности Кавказа. СПб, 1916, с.18
- ^ И.Петрушевский. О дохистианских верованиях крестьян Нагорного Карабаха. Б., 1930, с.8.
- ^ F.Q.Köçərli. Qarabağ. Bakı, 2002, s.128
- ^ Нерсесян М. Из истоии русско-армянских отношений, т.1., Ереван, 1956, с.232
- ^ Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армянским народом. Докементы. СПб, 1898, ХII, ХХIII
- ^ Azərbaycan tarixi. IV c., Bakı, 2000, s.49
- ^ Н.Н.Шавров. Новая угроза русскому дьлу в Закавказье; предстоящая распродажа Мугани Инородцамь. С.Петербург, 1911, с.63–64.
- ^ Əli Məmmədov, Ermənilərin kütləvi surətdə osmanlıdan və İrandan Şimali Azərbaycana köçürülməsi