ایران
موختصات: 32°N 53°E / 32°N 53°E
ایران و یا رسمی آدی ایله ایران ایسلام جۇمهۇریَّتی (فارسجا: جمهوری اسلامی ایران) — باتی‌آسیادا بیر دؤولت و اؤلکه‌دیر. قوزئی‌دن ائرمنیستان (۳۵ کیلومتر)، آذربایجان جومهوریتی (۶۱۱ کیلومتر) و تورکمنیستانلا (۹۹۲ کیلومتر)، دوغودان افقانیستان (۹۳۶ کیلومتر) و پاکیستانلا (۹۰۹ کیلومتر)، باتی دان عراق (۱۴۵۸ کیلومتر) و تورکیه (۴۹۹ کیلومتر) ایله سینیرداش‌دیر.
Islamic Republic of Iran | |
|---|---|
 بایراق
 Emblem
| |
| شوعار: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlāl, Āzādi, Jomhuri-ye Eslāmi | |
| میلی مارش: سرود ملی جمهوری اسلامی ایران Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān ("ایران ایسلام جومهوریّتی‌نین میلی مارشی") | |
.svg) | |
| پایتخت و بؤیوک شهری | تهران 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E |
| رسمی دیللر | فارس دیلی |
| Recognised regional languages | List of languages
|
| اتنیک قروپلار | List of ethnicities
|
| دین | See Religion in Iran |
| دمونیم(لر) |
|
| دؤولت | Unitary دینی حاکیمیّت presidential ایسلام جومهوریتی |
| علی خامنه‌ای | |
| مسعود پزشکیان | |
| Mohammad Mokhber | |
| محمد باقر قالیباف | |
| غلامحسین محسنی اژه‌ای | |
| قانون اوقانی | ایسلامی شورا مجلیسی |
| Establishment history | |
| ت 678 BC | |
| 550 BC | |
• اشکانیلر | 247 BC |
• ساسانیلر | 224 AD[۷] |
| ۹۳۴ | |
| 1501[۸] | |
| ۱۷۳۶ | |
• زندیه | ۱۷۵۱ |
| ۱۷۹۶ | |
| ۱۵ دسامبر ۱۹۲۵ | |
| ۱۱ فوریه ۱۹۷۹ | |
| ۳ دسامبر ۱۹۷۹ | |
| ۲۸ ژوئیه ۱۹۸۹ | |
| اراضی | |
• جمعی | لوآ خطاسیماژول:Convert-ین 1851-جی/جو خطینده: attempt to index local 'en_value' (a nil value). (17th) |
• سو (%) | 1.63 (as of 2015)[۹] |
| جمعیت | |
• ۲۰۱۹ تخمینی |  83,183,741[۱۰] (17th) |
• سیخیلیق | لوآ خطاسیماژول:Convert-ین 1851-جی/جو خطینده: attempt to index local 'en_value' (a nil value). (162nd) |
| جی‌دی‌پی (PPP) | ۲۰۲۲ تخمینی |
• جمعی |  $1.246,26 trillion[۱۱] (23th) |
• آدام‌باشی | $14,520[۱۱] (66th) |
| جی‌دی‌پی (نامینل) | ۲۰۲۲ تخمینی |
• جمعی | $1.136,68 trillion[۱۱] (17st) |
• آدام‌باشی | $13,240[۱۱] (78th) |
| جینی (۲۰۱۸) |  ۴۲٫۰[۱۲]Error: Invalid Gini value |
| اچ‌دی‌آی (۲۰۱۹) |  ۰٫۷۸۳[۱۳]Error: Invalid HDI value · 70th |
| پول واحیدی | ایران ریالی (ریال) (IRR) |
| چاغ بؤلگه‌سی | UTC+۳:۳۰ (ایرانین رسمی ساعاتی) |
• یای (دی‌اس‌تی) | UTC+۴:۳۰ (IRDT) |
| تاریخ فورمتی | yyyy/mm/dd (هیجری-شمسی تقویمی) |
| سوروجولوک طرفی | right |
| تیلفون کودو | +98 |
| ایزو ۳۱۶۶ کودو | IR |
| اینترنت ال‌تی‌دی | |
قوزئی‌دن خزر دنیزی ایله، گونئی‌دن فارس کؤرفزی و عومان دنیزی ایله ایحاطه اوْلونموش‌دور.
اراضیسی ۳۱ اوستانا بؤلونموشدور. اوستانلارا رهبرلیگی داخیلی ایشلر ناظیری طرفیندن تعیین ائدیلن اوستاندارلار ائدیر. اوستانلار اؤز نؤوبه‌لرینده شهریستانلارا (بؤلگه‌لره) بؤلونورلر. شهریستانلارین ترکیبینه شهرلر و دیگر اراضیلر داخیلدیرلر. شهریستانا رهبرلیک ائدن مأمورلار بعضاً تعیین اوْلونور بعضاً ده سئچیلیرلر. عالی حاکیمیت دینی لیدئره و یا ایجرا ائدیجی شورایا مخصوصدور. قانون‌وئریجی حاکیمیت مجلیس مخصوصدور. موعاصیر ایراندا جومهوری (پرزیدنت و پارلامئنتین سئچیلمه‌سی) و تئوکراتیک ایداره فورماسی‌نین جیزگیلرینی تاپماق اولار. ۱۹۷۹-جو میلادی ایلینده و اوندان سوْنرا قبول اولونموش اساس قانون گؤره حیاتین بوتون طبقه‌لری‌نین اساسیندا ایسلام اصللری دورمالیدیر، بونا گؤره ده اؤلکه‌نی یالنیز دینه عاید اوْلان اینسانلار- عولمالار ایداره ائده بیلرلر. عالی دینی حاکیم (عؤمورلوک سئچیلیر) اؤلکه‌ده غئیری-محدود حاکیمیته مالیکدیر. دینی رهبر داخیلی و خاریجی مسئله‌لر اوزره ان عادیل حاکیم حساب اوْلونور. عالی دینی رهبر همچینین اوردویا رهبر تعیین ائتمه، موحاریبه و یا صولح اعلان ائتمه کیمی صلاحیتلره مالیکدیر.
تاریخی
بوگونکو ایران اؤلکه‌سینده، اسکی زامانلاردان تاریخی دؤولتلر و تمدّۆن‌لر قورولموش‌دور، او جومله‌دن عیلامیلر، ماننالیلار، اورارتولار و باشقا تاریخی دؤولتلر و تمدّۆن‌لر کی بوگونکو ایران توپراقلاریندا قورولموشدورلار.
.svg)
ایسلامدان اؤنجه‌کی دؤور
ایران اراضیسینی مسکونلاشماسی آلت پالئولیت دؤورونه عاید دیر. میلاددان ۲۲۰۰ ایل اوللرینده ایرانین جنوبی-قربینده ایلک صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیش، اولجه آیر-آیری شهر دؤولتلری یارانمیش، سوْنرالار ائلات و عیلام، و میلاددان ۳ مینیللیک اول دورین یاریسیندا لولوبیلرین (Lullubilər) ائرکن قولدارلیق دؤولتلری مؤوجود اولموشدور. تقریباً ۲۲۰۰ ایل میلاد دان قاباق، کوتیلر (Kutilər)، عیلامیلر، سومئر (Sumer) و آکد ایمپراتورلوغوی (Akkad) مووقتی ضبط ائتمیش کاسیلر (Kassilər) ایسه میلاددان اَوَل (قاباق) ۱۸-جی _ میلاددان اَوَل (قاباق) ۱۶-جی عصرلرده بابیل و بین‌النهرینی اله کئچیره‌رک میلاددان اول ۸-جی عصرین سوْنونا کیمی بورادا حؤکمرانلیق ائتمیشلر.
میلاددان اَوَل ۲-جی مین ایل‌لیک سونودان ایران اراضیسینه هیند-ایران دیل‌لرینده دانیشان هیند-آوروپا طایفالاری‌نین ایران قروپوندان اوْلان آریائی-فارس طایفالاری گله‌رک باتی و مرکزی رایونلاردا مسکونلاشدیلار. ایندیکی ایرانین خوزیستان و لوریستان اراضیسینی ایحاطه ائدن ویلایتلرله یاناشی میلاددان اول ۷-جی عصره قدر ایرانین اساس اکینچیلیک رایونلاریندا صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیش‌دیر.
میلاددان اَوَل تقریباً ۶۷۳–۶۷۲-جی ایلده آشوریا (آشور) علیه‌اینه باغلانمیش عوصیان نتیجه‌سینده ایران یایلاسی‌نین قوزئی‌باتی‌سیندا ماد ایمپراتورلوغو دؤولتی یاراندی. میلاددان قاباق ۶۱۶–۶۰۵-جی ایللرده، میدیا بابیلیستانلا ایتیفاقدا آشوریا، ماننا، اورارتونو و ایران یایلاسی‌نین چوْخ حیصه‌سینی ایشغال ائتمیشدیر.
میدیانین تابع‌لیگینده اوْلان پارس (پارشیا، پارس، موعاصیر فارس سؤزو بوراداندیر) پادشاهلیغی ایله موحاریبه (میلاددان اول ۵۵۳–۵۵۰) نتیجه‌سینده، حاکیمیّت اهمه‌نیلر (هاخامانیشلر) سولاله‌سی‌نین الینه کئچدی. میلاددان اول ۷-جی عصرین سوْنوندا کوروش و اونون واریثلری‌نین ایشغال‌لاری نتیجه سینده اهمه‌نیلر دؤولتینین سرحدی سیند چاییندان اژه دنیزین و کیچیک قافقاز داغلاریندان نیل چایینا قدر گئنیشلندی. اهمه‌نیلر دؤولتی بیرینجی دارانین حاکیمیتی دؤورونده (میلاددان اول ۵۲۱–۴۸۵) داها دا گوجلندی. تیجارت یول‌لاری اوزرینده حؤکمرانلیق غرب ایله شرق آراسیندا گئدن موباریزه اهمه‌نیلر دؤولتینی یونانیستانلا اوزون سورن موحاریبه‌لره سؤوق ائتمیشدیر. میلاددان اول ۳۳۰-جو ایلده مقدونیه‌لی ایسگندر ایرانی ایشغال ائتدی.
میلاددان اول ۳۱۲-جی ایلده ایران سئلوکیلر (Selevkilər) دؤولتینین ترکیبینه قاتیلدی (ایسگندرین اؤلوموندن سوْنرا موستقیل‌لیک قازانان آتروپاتئنا دؤولتی یالنیز میلاددان اَوَل ۲-جی عصرین ۲۰-جی ایل‌لری‌نین سونلاریندا سئلئوکی حؤکمداری اۆچونجو آنتیوخوس حاکیمیتینی تانیمیشدیر). میلاددان سوْنرا ۲-جی عصرین اورتالاریندا ایندیکی ایران و تورکمنیستان سرحددینده یارانمیش اشکانیلر پادشاهلیغی میلاددان اول ۲-جی عصرین اورتالاریندا بوتون ایرانی حاکیمیت آلتینا آلمیشدیر. اشکانیلری مغلوب ائدن، آسیلی اوْلان فارس حؤکمداری بیرینجی اردشیر ۲۲۴-جو ایلده اشکانیلرین آخیرینجی پادشاهی بئشینجی آرتابانی مغلوب ائده‌رک، ساسانیلر دؤولتینین اساسینی قویموشدور. ساسانیلر ایراندا فئودال موناسیبتلر یارانماغا باشلادی. ساسانیلر ایراندا مؤحکملندیک‌دن سوْنرا یمن، سوریا، فلسطین، میصر، آتروپاتئنا، آلبانیا (قافقاز)، ائرمنیستان و ایبئریانی اله کئچیردی. ساسانی حؤکمدارلاری هله اهمه‌نیلر دؤورونده یئریدیلن خطی- دؤولت آپاراتیندا و اوردودا فارسلارا اوستونلوک وئریلمه‌سی، اونلارین وئرگیلردن آزاد ائدیلمه‌سی سیاستینی داها دا گوجلندیرمیش، زردوشتلوگو دؤولت دینی اعلان ائتمیشلر.
جنوبی-قافقاز (زاقافقازییا) خالقلاری‌نین ساسانی اسارتینه قارشی ۴۵۰-۴۵۱، ۴۵۷، ۴۸۱-۴۸۴ ایللرده قودرتلی عوصیانلاری باش وئردی.
۵۰۰-جو میلادی ایللردن سوْنرا گؤی تورک خاقانلیغی ایرانین سینیرلارینا یاخین اوْلدو، و ایرانین گوجلو قونشوسو اوْلدو. گؤی‌تورک خاقانلیغی ایله بیزانس ایمپیراتورلوغو بیربیرلریله بیرلیک عهدی باغلامیش‌دیرلار و ساسانیلرین علیه‌اینه ساواشیردیلار، اونلارین بیرلیگی ساسانیلرین ضعیفلشمه‌سینه سبب اوْلموشدو. یاخلاشیق ۶۰۰-جو میلادی ایللردن سوْنرا، خزر تورکلری قودرته یئتیشیب و خزر خاقانلیغینی قوردولار. خزرلر قافقازی فتح ائتدیلر و آذربایجان سینیرلارینا یئتیشیب، بالا بالا آذربایجان و ایران سینیرلارینا داخیل اوْلدولار و ایرانین قوزئی‌ده اوْلان بعضی بؤلگه‌لرین فتح ائتدیلر. ساسانیلر دؤولتینده صینیفی ضیدیتلرین کسکینلشمه‌سی و فئودال سئپاراتیزمی‌نین گوجلنمه‌سی، همچینین خزرلر و بیزانسلا آپاریلمیش اوزون سورن موحاریبه‌لر ۷. یوز ایلده عربلرین ایرانی ایشغال ائتمه‌سینی آسانلاشدیردی؛ ایسلام دینی و عرب دیلی یاییلماغا باشلادی.
ایسلامدان سوْنراکی دؤور
عربلر ایرانی فتح ائدن‌دن سوْنرا، ایران اومویلر خیلافتی و سوْنراسی دا عباسی خلافتینین اللرینه گئچدی.
ایراندا عرب حؤکمرانلیغی ۷. میلادی یوز ایلین ۸۰-جی ایللرینه کندلی عوصیانلارینا سبب اوْلدو. ۷۴۷ مروده ابو-موسلیمین باشچیلیغی ایله اومویلر خیلافتینه قارشی خالق حرکاتی بوتون ایرانی بورودو. عابباسیلر حؤکمرانلیغی دؤورونده ماک سومباتین (۷۵۵)، اوستاد سیسین (۷۶۷) و آذربایجاندا بای‌بک‌ین باشچیلیغیایله خالق عوصیانلاری باش وئردی. شووبیییه حرکاتی (شعوبیه) گئنیش ووسعت آلیردی. بوتون بونلار خیلافتین سوقوتونو سورعتلندیریردی. ۴-جو عصر دن ۶-جی عصره‌قدر ایراندا یالنیز فورمال صورتده خیلافتدن آسیلی اوْلان امیرلیکلر وار ایدی.
۹۰۰-جو ایلده خوراسان و ایرانین شرق حیصه‌سی سامانیلر دؤولتینین ترکیبینه داخیل اوْلدو (۹۹۹-آ قدر). ایرانین قوزئی‌ینده و غربینده و عیراقدا، بووئیهیلر دؤولتی (۹۳۵-۱۰۵۵) یاراندی، آذربایجان اراضیسینده ایسه ۴-جو عصرین سوْنوندان ۶-جی عصره‌جن ساجیلر، سالاریلر و رووادیلر دؤولتلری یاراندی.
۱۰-جو میلادی عصر ده شهرلرین و ترانزیت تیجارتی‌نین اینکیشافی عرب حؤکمرانلیغینا سوْن قویولماسی ۱۰. یوز ایل ایراندا ایقتیصادی و معنوی یوکسه‌لیشه شرایط یاراتدی. سامانیلر دؤولتینین سوقوتوندان سوْنرا، غزنویلر ایش اوستونه گلدیلر. غزنویلر ایش اوستونه گلمک‌دن سوْنرا، ایرانین شرقی و مرکزی قیسمتلری، اورتا آسییانین بیر حیصه‌سی و ایندیکی افقانیستان اراضیسی، غزنویلر دؤولتینین ترکیبینه داخیل اوْلدو. ۱۰۴۰-جی میلادی ایلده سلجوق (اوغوز) تورکلری ایرانی و اونونلا هم‌سرحد اؤلکه‌لری فتح ائده‌رک بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغونو یاراتدیلار. ۱۲. میلادی یوز ایلین اَوَللرینده بؤیوک سلجوق دؤولتی، نئچه کیچیک سولطانلیقلارا پارچالاندی؛ سولطانلیقلار ایچریسینده آتابیلرین حاکیمیتی یاراندی.
مرکزی الموت قالاسی اوْلان ایسمایلیلر دؤولتی (۱۰۹۰-۱۲۵۶)، هابئله ائلدگزلر دؤولتی (۱۱۳۶-۱۲۲۵) ایرانین خئیلی حیصه‌سینی اله کئچیرمیشدیر. بو آرادا بیر مودت‌ده ایران و ایرانین اطراف اؤلکه‌لری خارزمشاهلار دؤولتینین الینه گئچدیلر. ۱۲۲۰-۱۲۵۶-جی میلادی ایللرده، ایران موغول‌لار طرفیندن ایشغال ائدیلدی. ۸-جی هیجری عصرین اورتالاری ۱۴. میلادی یوز ایلده ایران ائلخانیلر دؤولتینین ترکیبینه داخیل‌ایدی، قازان خانین (۱۲۹۵-۱۳۰۴) کئچیردیگی ایصلاحاتلار ایرانین ایقتیصادی اینکیشافینا شرایط یاراتدی. ائلخانیلر دؤولتینین سوقوتوندان سوْنرا ایران اراضیسی جلایریلر، موظففریلر (۱۴. یوز ایلین ۴۰–۵۰-جی ایللرینده) و فئودال دؤولتلری‌نین ترکیبینه داخیل اوْلدو. فئودال ظولمو و موغول حؤکمرانلیغی خوراساندا سربدارلار عوصیانینا (۱۴ نجو اسرین ۳۰–۸۰-جی ایللرینده) سبب اولموشدور، همچینین مازانداران و گیلاندا سئییدلر حرکاتینا (۱۳۵۰) سبب اولموشدور.
۱۳۸۰-۱۳۹۳-جو میلادی ایللرده تئیمور ایرانی فتح ائتدی. اونون اؤلوموندن سوْنرا ایران تئیموریلر و قاراقویونلو دؤولتی آراسیندا بؤلوشدورولدو. ۱۴۶۸-جی میلادی ایلده موش دؤیوشوندا قاراقویونلو دؤولتینی، آغ‌قویونلولار مغلوب ائتدیلر و آغ‌قویونلولار دؤولتینی قوردولار.
قیزیلباشلارا آرخالانان ایسماعیل، صفوی خالق کوتله‌لری‌نین عومومی نارازیلیغیندان و داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائده‌رک آذربایجاندا حاکیمیتینی مؤحکملندیردی و آغ‌قویونلو دؤولتینه سون قویولدو. ۱۵۰۱-ده او تبریزه داخیل اولاراق اؤزونو شاه اسماعیل اعلان ائتدی. ۱۵۰۲-ده ایسه شیعه مذهبی‌نی دؤولت دینی و دؤولت مذهبی اعلان ائتدی. ۱۵۱۰-آ قدر ایران صفویلرین حاکیمیتینه کئچدی. ۱۵۱۴-جو ایلده صفویلر آذربایجان، عیراق، کوردوستان و جنوبی قافقاز اوغروندا عثمانلی ایمپئرییاسی ایله اوزون سورن موحاریبه‌لر آپارمیشلار. ۱۶. یوز ایل آخیرلارینا قدر صفویلر دؤولتی خاراکتئر اعتیباریله آذربایجانلی و تورک دؤولتی‌ایدی. لاکین سوْنرالار تدریجاً دؤولتین ایداره‌سینده اوستونلوک فارسلارا کئچدی. قیزیلباشلارین سیاسی مؤوقعیّتی محدودلاشدیریلدی.
۱۷۰۹-۱۷۲۲-جی ایللرده عوصیان ائتمیش افقان طایفالاری، صفویلرین باشکندی ایصفاهانی اله کئچیردیلر (۱۷۲۲ میلادی). افقان خانلیقلاری‌نین قیسا مودتلی حؤکمرانلیغی علئیه‌اینه خالق حرکاتلاری باش وئردی. افقانلار علئیه‌اینه موباریزه‌یه و عثمانلی تورکلرین اؤلکه‌دن قووولماسینا باشچیلیق ائدن نادیر شاه افشار بؤیوک فئودال ایمپئرییاسی یاراتدی (باخ-افشارلار). لاکین او اؤلدورولدوکدن سوْنرا (۱۷۴۷) بۇ دؤولت سوقوت ائتدی. کریم خان زندین حاکیمیت دؤورو (۱۷۶۰-۱۷۷۹) ایستیثنا اوْلماقلا، ایرانین ۱۸. یوز ایل تاریخی فاصیله‌سیز فئودال چکیشمه‌لری‌ایله خاراکتئریزه اوْلونور. زندیلرله-قاجارلارین اوزون سورن موحاریبه‌سی، قاجارلار سولاله‌سی‌نین (۱۷۹۶-۱۹۲۵) حاکیمیته گلمه‌سی‌ایله باشا چاتدی. ۱۷۹۵-۱۷۹۷-جی ایللرده آغا محممد شاه قاجارین باشچیلیق ائتدیگی ایران اوردوسوْنون گونئی قافقازا (او جومله‌دن قاراباغا) باسقینلار بؤیوک داغینتیلارا و قیرغینلارا سبب اوْلدو. ۱۸ نجی عصرین آخیرلاری ۱۹-جو عصر اَوَللری بؤیوک بریتانییا، روسیه و فرانسه نین ایرانی اسارت آلتینا آلماق جهدلری اؤلکه‌ده کاپوتیلیاسییا رژیمی‌نین یارادیلماسی ایرانلا بیر سیرا آوروپا دؤولتلری آراسیندا غئیری-برابر موقاویله‌لر ایمضالانماسی‌ایله نتیجه‌لندی.
اوللر ایرانین تابئچیلیگینده اوْلان گونئی قافقاز تورپاقلاری روسیه-ایران موحاریبه‌لری نتیجه‌سینده روسیه ایمپئرییاسینا داخیل اوْلدو (گولوستان، تورکمنچای موقاویله‌سی). ایرانین آوروپا اؤلکه‌لری‌نین صنایع ماللاری اۆچون ساتیش بازارینا چئوریلمه‌سی، سوسیال ضیدیتلرین داها دا کسکینلشدیردی و آنتی-فئودال بابی عوصیانلارینا (۱۸۴۸-۱۸۵۲) سبب اوْلدو. فئودال مولکدار دایره‌لری بؤحراندان چیخیش رولونو مرکزی حاکیمیتی و دؤولتین موستقیل‌لیگینی مؤحکملتمکده و بیر-سیرا ایصلاحاتلار کئچیریلمه‌سینده گؤروردولر. میرزا تقی خان (امیرکبیر)، ناصرالدین شاه قاجارین باش‌وزیری‌ایدی، ناصرالدین شاه قاجارین فرمانی‌ایله و میرزا تقی خانین چالیشمالاری‌ایله اؤلکه‌ده بعضی ایصلاحاتلار ایجرا اوْلوندو. اونلارین ایصلاحاتلاری (۱۹-جو عصرین اورتالاریندا) نتیجه‌سینده ایقتیصادیات و مدنیت ساهه‌سینده موعین ایره‌لیلیگیش اوْلدو. ۱۹-جو عصرین سوْنو-۲۰ نجی عصرین اوللرینده ایران ایمپئریالیست دؤولتلرین (بؤیوک بریتانییا، روسیه) یاریم موستملکه (مستعمره) سینه چئوریلمیشدیر. ۲۰ نجی عصرین سوْنوندان میلّی شوور توسعه ائدیر، بورژا-میلتچیلیک ایدئیالاری یاییلیر، (مولکوم خان، ه. تالیبوو، ریا زینالابدین ماراغایی (زین‌العابدین مراغه‌ای)، آغاخان کیرمانی و باشقالاری..) بورژوا طلبلری ایره‌لی سورن گیزلی جمعیتلر یارانیردی.
۲۰-اینجی عصرین سونلاریندان ایراندا باشلایان صنایئعلشمه و ۱۹۰۵-۱۹۱۱ ایران مشروطه اینقیلابی، قاجارلاری داها دا ضعیف‌لتدی. ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانییا ایراندا اؤز پروتئکتاراتینی قورماغا چالیشسادا آلینمادی، نتیجه‌ده ۱۹۲۱-جی ایلده مخصوص حربی سوواری بریقادانین رهبری رضا خان (سوْنرادان رضا شاه) اینگیلیس و دیگر آوروپا دؤولتلری‌نین دستگی‌ایله ایراندا یوخاری منصب‌لره یئتیشدیردی. ۱۹۲۵-جی ایلده رضا پهلوی (رضا شاه) اؤزون شاه اعلام ائتمک ایسته‌ایردی، بونا گؤره‌ده مجلیسی فیشار آلتینا قویماقلا، ۱۹۲۵-جی ایلده مجلیس قاجارلاری قودرت‌دن عزل، و رضا شاهی یئنی سولاله-پهلویلرین ایلک حؤکمداری کیمی تانیتدی. رضا شاه‌ین دؤورونده ایفراط فارس میلیتلیک سیاستی آپاریلدی و گئنیش میقیاسلی یئنیلنمه‌لر آپاریلدی، صنایعئ اینکیشافی اؤلو نؤقطه‌دن ترپندی، یئنی دمیریول‌لاری چکیلدی، میلّی تحصیل سیستئمی یالنیز فارس دیلینده تشکیل تاپدی.
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی ایران اؤز " نئیتراللیغینی " اعلان ائتسه‌ده اؤلکه‌ده چوْخ گوجلو فاشیست کشفیاتی واردی. بونو بیلن سووئتلر و اینگیلیس اؤز قوشونلارینی ایرانین اراضیسینه یئریتدیلر. شوروی قوشونلاری ایران آذربایجانینا گیردی. سسری (شوروی) ایرانین اراضیسینه گیرمه‌سینی ۱۹۲۲-جی ایلده ایران و شوروی آراسیندا اوْلان موقاویله‌ایله ایضاح ائتدی (همین موقاویله‌یه گؤره اگر بیر دؤولتین تهلوکه‌سیزلیگینه قارشی شرایط یارانارسا، دیگر طرف اونون اراضیسینه قوشون یئریده بیلر). شوروی و بریتانیا ایرانی ایشغال ائتمه‌یه باشلادیلار، اونلار ایرانی ایشغال ائدن‌دن سوْنرا رضا پهلوینی سلطنت‌دن خلع ائدیب و عزل ائتدیلر، و اونون اؤز اوْغلون محممد رضا پهلوینی سلطنته یئتیردیلر. شوروی و بؤیوک بریتانییا قوشونلاری ایران اراضیسینده ۱۹۴۶-جی ایله کیمی قالدیلار. بۇ قوشونلارین اساس مقصدی فارس کؤرفزی و خزر دنیزینی بیرلشدیرن نقلیات یوللارینی مودافیعه ائتمه‌لی ایدی. موحاریبه قورتاردیقدان سوْنرا سووئت (شوروی) قوشونلاری نین بیر حیصه‌سی، همچینین قوشونلا بیرگه گئتمیش اوْلان آذربایجانلیلار، ایران آذربایجانیندا مسکونلاشدیلار.
۱۹۴۵-جی میلادی ایلده آذربایجاندا بیر میلی حؤکومت یاراندی و آذربایجان، ایراندان آیریلماق ایسته‌ایردی، بو حؤکومتین آدی آذربایجان میلی حوکومتیایدی و سید جعفر پیشه‌وری باشچیلیغیایله اعلان اوْلموشدور. آذربایجان میلی حؤکومتی، دئموکراتیک بیر حؤکومتی‌ایدی و چوخلو آزادلیقلار و حوقوقلار آذربایجان خالقینا وئرمیشدی، او جومله‌دن خالقین آنادیلی اوخول‌لاردا تدریس اوْلوندو و قادینلارا سئچکی حوقوقو وئریلدی. اَوَّل‌ده شوروی حؤکومتی، آذربایجان میلی حؤکومتیندن حیمایت ائتدی، امّا محمدرضا پهلوی شورویه ایمتیازلار وئرن‌دن سوْنرا، شوروی داها آذربایجان میلی حؤکومتیندن حیمایت ائتمه‌دی. ۱۹۴۶-جی میلادی ایلده، پهلوی قوشونلاری بیریتانیا و شوروی‌نین ریضایت‌ایله و بیریتانیا (اینگیلیس) یاردیمی‌ایله آذربایجانا هوجوم ائتدیلر و آذربایجان میلی حؤکومتی سوقوت ائتدی.
ایکینجی دونیا ساواشیندان سوْنرا، ۱۹۴۶-جی میلادی ایلده ایران اؤلکه‌سی، اینگلیس و شوروی اؤلکه‌لرینه چوخلو ایمتیازلار وئرمیشدی، و بو ایکی اؤلکه، ایرانین داخیلی ایشلرینه دخالت ائلییردیلر.
۱۹۵۱-جی ایلده دئموکراتیک میلتچی محممد موصدیق (محمد مصدق) ایراندا یارانمیش اوْلان وضعیته قارشی قالخدی و باش ناظیر سئچیلدی. باش‌ناظیر کیمی او اؤلکه‌نین نئفت ثروتلرینه نظارتی اله کئچیرمه‌یه و آنقلو-ایران نئفت کومپانییاسی‌نی (ایندیکی ب.پ) میلّیلشدیرمه‌یه جهدی، باتی اؤلکه‌لرین ناراحات ائتمه‌یه باشلادی. موحمد موصدیق بونونلادا ایرانین " نئیتراللیغینی " قوروماغا چالیشیردی. بونون جاوابیندا ایسه بریتانییا ایرانا ائمبارقو قویدو. تئزلیکله آمریکا-دا بریتانییایا قوشولدو. نتیجه‌ده اؤلکه‌ده چئوریلیش اوْلدو- ناظیرلر کابینئتی قووولدو، موصدیق حبس ائدیلدی. شاه آمریکا و بؤیوک بریتانییانین دستگی‌ایله اؤلکه‌یه قاییتدی.
نئفتدن گلن گلیرلر شاها قیسا زاماندا حربی گوجو آرتیرماغا و چوْخ سایلی ایصلاحاتلار آپارماغا شرایط یاراتدی. یئنی یوللار تیکیلدی، لیمانلاری گئنیشلندیریلدی، کندیلرین خئیرینه ایصلاحاتلار، قادینلارا سئچکی حوقوقو وئریلدی و ایره‌لیلیشلر باش وئردی.
شاه خاریجی سییاستده ایسه غربی ؤنوملو سیاست آپاریردی. ۱۹۶۰-جی ایللرین اورتالاریندان باشلایاراق شاه‌ین موستقیل سیاست آپارماق ایستگی، غربین هئچ خوشونا گلمه‌دی. تئزلیکله غربده اونون آوتوریتار ایدارئتمه ده، اینسان حاقلارینی پوزماقدا ایتتیهام ائتدیلر. ۱۹۷۷-جی ایلده ابش-دا حاکیمیته گلمیش اوْلان پرزیدنت کارتئر و اونون ایحاته‌سی ایرانا قارشی ضید مؤوقعیّتی توتماغا و ایرانا ضید گوج‌لرله یاخینلاشماغا باشلادی. بۇ مودت عرضینده ایسه ایران داخیلینده سئید روح‌الله خمینی آرتیق اؤز اطرافیندا آنتی‌شاه قووه‌لر توپلایا بیلمیشدی. خومئینی دیندار-شیعه‌لرین دستگینه آرخالانیردی. خومئینی شاه‌ین داخیلی و خاریجی سییاستینی همچینین آقرار ایصلاحاتلاری، قادینلارا وئریلمیش سئچکی حوقوقونو تنقید ائدیردی. بۇ فعالیّتلرینه گؤره او ۱۹۶۳ و ۱۹۶۴-جو ایللرده حبس ائدیلمیش و اؤلکه خاریجینه چیخاردیلیمیشدیر. بو ایتیفاقلاردان سوْنرا، خومینی‌نی خاریجه تبعید ائتدیلر. کویت و سوْنرادا عراق، خومینی‌نین تبعید اوْلدوغو یئرلر ایدی. سوْنراکی فعالیتینی عراقدا داوام ائتدیرن خومئینی بورادا دا ایراندا خیلی قووه‌لرله علاقه ساخلاییردی، خومینی‌نی عراقدان تورکیهیه، و اوراداندا فرانسهیه تبعید ائتدیلر، اما او یئنه‌ده اوزاخدان اؤز فعالیّتلرینه داوام وئریردی. ۱۹۷۸-جی ایله کیمی شاه رژیمی اؤلکه داخیلی وضعیتی، گیزلی پولیسین حسابینا قورویوب ساخلایا بیلیردی. بۇ واختا قدر اؤلکه اراضیسینی آنتی شاه نوماییشلری بورودو. بۇ آکتیولیک تکجه خومئینی و اونون طرفدارلاریندان گلمیردی. ایران موجاهیدلری و ایران فدائیلری تشکیلاتلاری دا بۇ ایشده سسری، فلسطین آزادلیق تشکیلاتی و رادیکال عرب رژیملری‌نین دستگی‌ایله فال ایشتیراک ائدیردیلر. ایقتیصادیات سارسیلمیشدی. تئزلیکله نوماییشکارلارا قارشی قویولموش اوردو ۱۹۷۹-جو ایل فئوریه‌نین ۱۱-ده اؤز نئیتراللیغینی اعلان ائتدی، بونونلادا پهلویلرین طالیعی حلل ائدیلدی و پهلویلر حؤکومتی سوقوت ائتدی.
موعاصیر ایران
ایرانا قاییتمیش خمینی دینی و سیاسی رهبر کیمی قارشیلاندی. مووقتی حؤکومتین لیدئری مهدی بازارقان (مهدی بازرگان) ین ایشتیراکی ایله ۱۵ نفردن عیبارت ایسلام اینقیلابی شوراسی یارادیلدی. ۱۹۷۹-جو ایلین ۱ آوریلینده اؤلکه ایران ایسلام جومهوریتی، داها سوْنرا ایسه خومینی عؤمورلوک لیدئر اعلان ائدیلدی.
۱۹۸۰-جی ایلده مجلیسه کئچیریلمیش سئچکیلر نتیجه سینده ایسلام جومهوریتی پارتیاسی (خومینی و اونون طرفدارلاری) اوتکو قازاندی. تئزلیکله اؤلکه پرزیدنتی ابوالحسن بنی صدر و ایسلام جومهوریتی پارتیاسی آراسیندا آچیق موباریزه باشلادی. بنی‌صدر و ایران موجاهیدلری تشکیلاتی اؤلکه‌نین کلئریکال (دین اؤلکه سییاستینه تأثیر) ایداره مئتودونون عکسینه چیخیردیلار. ۱۹۸۱-جی ایلین ژوئنینده موجاهیدلر عوصیانا قالخدی، خومینی‌نین گؤستریشی ایله مجلیس اؤلکه پرزیدنتینه ایمپیچمئنت اعلان ائتدی، پرزیدنت وظیفه‌سیندن گئتدی. یئنی پرزیدنت کئچمیش باش ناظیر رجایی اوْلدو، باش ناظیر پوستونا محمد جواد باهونر گلدی. ایل‌یاریمدان سوْنرا موجاهیدلرین عوصیانی یاتیریلدی. آقوستدا رجایی و باهونر بومبا پارتلاماسی نتیجه سینده هلاک اوْلدو. یئنی پرزیدنت سید علی خامنه‌لی اوْلدو، باش ناظیر پوستونا میر حوسین موسوی سئچیلدی. ۱۹۸۴-جو ایلده مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده ایسلام جومهوریتی پارتیاسی یئنیدن قالیب گلدی. ۱۹۸۵-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده خامنه‌ای یئنیدن پرزیدنت سئچیلدی. اؤلکه‌ده گئدن پروسئسلر یوزلرله زادگان عاییله‌سینی خاریجه موهاجیرت ائتمگه مجبور ائتدی.
ایراندا باش وئرن شیعه اینقیلابی‌نین اؤلکه شیعه‌لرینه تأثیرینی آزالتماق، همچینین فارس کؤرفزینده یئگانه حاکیم اولماق ایستگی عراقی ۱۹۸۰-جی ایل ایرانا قارشی موحاریبه باشلاماغا مجبور ائتدی. هر ایکی طرفین ضعیفله‌مه‌سینده منافع گودن غرب موختلیف واختلاردا ایرانی و عراقی دستکله‌دی. عومومی زیان ۳۰۰ میلیارد دولارا چاتدی. ایرانین جنوبداکی نفت زیرساختارلاری حدسیز زیان دیدی. ۱۹۸۸-جی ایلده ایران بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی‌نین دستگی ایله کووئیت و سعودیه عربیستانی ایله دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. ۸ ایل داوام ائدن موحاریبه نتیجه سینده هئچ بیر طرف قالیب گلمه‌دی.
۱۹۸۰-جی ایللرین سوْنوندا ایراندا موحافیظه‌کارلار و ایصلاحاتچیلار آراسیندا باش وئرن حاکیمیت داخیلی قارشیدورما ایسلام جومهوریتی پارتیاسی‌نین بوراخیلماسی ایله نتیجه‌لندی، یئنی سئچکیلرده ایصلاحاتچیلار قالیب گلدیلر. اؤلکه‌داخیلی و بین‌الخلق سیاستده رادیکال دینی سیاست مولاییملشدی.
خومینی ۱۹۸۹-جو ایل ژوئن ۳-ده وفات ائتدی. آنایاسا دییشیکلیکلر ائدیلدی، عؤمورلوک لیدئر خامنه‌ای سئچیلدی، باش ناظیر پوستو لغو ائدیلدی. پرزیدنت مجلیسین دانیشانی اکبر هاشمی رفسنجانی سئچیلدی. یئنی حؤکومتین ترکیبینه ایصلاحاتچیلارلا یاناشی موحافیظه‌کارلار دا داخیل اولدولار.
۱۹۹۰-جی ایلده عراق کووئیته هوجومو ایله علاقه‌دار ایرانلا صولح باغلاییب، دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. بونا باخمایاراق ایران کووئیته هوجومو پیسله‌دی، بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی‌نین تحریم‌لرینه عمل ائتدی. غرب قوشونلاری‌نین کووئیتده اولماسینی آرزولامایان ایران اونلارین فارس کؤرفزیندن چیخاریلماسینی طلب ائدیردی. ۱۹۹۱-جی ایلده کووئیتدن عراق قوشونلاری‌نین چیخاریلماسی ایله ایران-عراق موناسیبتلری یئنیدن گرگینلشدی. بونونلا یاناشی رفسنجانی ایران نفتی‌نین قربه ائکسپورتونو تأمین ائتدی.
بونا باخمایاراق اؤلکه‌داخیلی گرگینلیک رفسنجانیه ایصلاحاتلار آپارماغا همچینین آمریکانین سیاستینی داها دا مولاییملشدیرمگه مانع اوْلدو. نتیجه‌ده اؤلکه ایقتیصادیاتی‌نین برپاسی اۆچون لازیم اوْلان خاریجی اینوئستیسییا ایرانا گلمه‌دی. ۱۹۹۳-جو ایلده رفسنجانی یئنیدن پرزیدنت سئچیلسه ده بۇ مۆشکیللری حل ائده بیلمه‌دی. آرتیق دینی دایره‌لرده اونون سیاستی‌نین تنقید ائتمگیه باشلادی. نتیجه‌ده ۱۹۹۷-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده سید محمد خاتمی اوتکو قازاندی، غربله موناسیبتلر یاخشیلاشدی.
۱۹۹۷–۱۹۹۸-جی ایلده دونیا بازارلایرندا نفتین قییمتی‌نین آشاغی دوشمه‌سی ایران ایقتیصادیاتینا منفی تأثیر گؤستردی.
خاتمی ایصلاحاتلارین و غربله یاخینلاشمانین طرفداری ایدی. بۇ دا ایصلاحاتچیلار و موحافیظه‌کارلار آراسینداکی موناسیبتی کسکینلشدیردی. بۇ موناسیبت خامنه‌ای و خاتمی آراسیندا ضیدیته سبب اوْلدو. ۱۹۹۹-جو ایلین یاییندا طلبه نوماییشلری اوْلدو. ۲۰۰۰-جی ایلین ماییندا خاتمی نین قارداشی - محمد رضا خاتمی‌نین رهبرلیک ائتدیگی ایصلاحاتچیلار سئچکینی قازاندیلار. قربله ایران آراسیندا ایستیلشمه موشاهیده اولوندو. ۲۰۰۱-جی ایلده کئچیریلن سئچکیلرده خاتمی یئنیدن قالیب گلدی.
آمریکاداکی " ۱۱ سئپتامبر " حادیثه‌لریندن سوْنرا ایرانین نووه تئخنولوگیالارینی توسعه ائتدیرمک نیتی اونو آمریکانین دوشمنلری سیراسینا آید ائتدی. آمریکانین " نظارتی آلتیندا " " Freedom house "، " سوروس فوندو " و دیگر تشکیلاتلار ایرانداکی سئپئراتچی قروپلاری مالییلشدیریر.
۲۰۰۳-جو ایلده یئرلی ایداره‌ائتمه اورقانلارینا و ۲۰۰۴-جو ایلین فئوریه-مای مجلیس سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار قالیب گلدیلر. ایران عراقداکی آنتی‌ناتو قوه‌لرینه دستک وئرمگه باشلادی. ایراندا داوام ائدن موحافیظه‌کار-ایصلاحاتچیلار موباریزه‌سینده کئچمیش پرزیدنت رفسنجانی‌نین رئیتینقی قالخدی. اونو ساغ‌مرکزچی قوه‌لر دستکله‌ایردیلر. ۲۰۰۵-جی ایل مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار اکثر یئرلری توتدولار. ایراندا کئچیریلن سون ۱۷ ژوئن ۲۰۰۵-جی ایل تاریخلی سئچکیلرین ایلکین مرحله‌سینده رفسنجانی غلبه چالسادا، ایکینجی توردا گؤزله‌نیلمه‌دن تهرانین کئچمیش شهرداری، قاتی-موحافیظه‌کار ماحمود احمدی‌نژاد ۶۲٪ سسله قالیب گلدی. ۶ آقوست ۲۰۰۵-جی ایلده ایناوروقاسییا اولوندو. احمدی‌نژاد ایسلام اینقیلابی ایده‌آل‌لارینی برپا ائتمگی، حاکیمیتی روشوت‌خورلاردان تمیزله‌مگی، اؤلکه‌ده ایسلام اصل‌لرینه اویغون سوسیالیزم قورماغی سؤز وئریب. آمریکا و ایسرایل سئچکیلرین نتیجه‌لرینی تانیمادیقلارینی بیان ائتدیلر.
اهالیسی
ایران اهالی‌سی‌نین چوخونلوغو، ایرانین قوزئی و باتی اوستانلاریندا یئرلشیبلر.
اهالی‌نین ۵۱٪ی شهر اهالیسی‌دیر. ان بؤیوک شهری تهران دیر. تهرانین اهالیسی ۱۹۲۶-۱۹۸۶-جی ایللرده ۲۱۰ مین نفردن ۶٫۵ میلیونا چاتمیشدیر. ۱۹۶۰-جی ایللرین اوَّللریندن باشلایاراق اوربانیزاسییا پروسئسی داها دا سورعتلنمیشدیر. ایندی تهراندا (تهران اوستانیندا) ۱۵ میلیون اهالی یاشاییر.
اتنیک قوروپلاری
اتنیکلرین خریطه‌ده رنگلری:
اکثر اهالی‌نین ائتنیک منشأیی تورکلردن و فارسلاردان (ایراندا مسکونلاشمیش آریایی طایفالاری نین نوماینده‌لرینده) عیبارت دیر. آریایی‌لر اؤز تاریخلرین ایراندا ۱۰۰۰-ایل میلاد دان قاباق بیلیرلر و اؤز باخیشلارینا گؤره مین ایل میلاد دان قاباق بوگونکو ایران آدلانان اؤلکه‌نین توپراقلاریندا ساکین اولوبلار و ایراندا اسکی تاریخلری وار. بونا باخمایاراق تورکلر بۇ اراضیلره گلمه‌سی، تاریخچی‌لرین چوخونلوغونون گؤروشونه گؤره یوز ایل ایسلامدان قاباغا یئتیشیر، یانی یاخلاشیق ۵۰۰-جو میلادی ایللرینده، بوگونکو ایران آدلانان اؤلکه‌نین قوزئی قیسمتلرینده ساکین اولوبلار. یوز ایل ایسلامدان قاباق، گؤی تورک خاقانلیغی ایرانین قوزئی‌ده اوْلان بعضی بؤلگه‌لرین فتح ائتدی، گؤک‌تورک‌لردن سوْنرا دا خزر تورکلری ایرانین قوزئی و قوزئی باتی قیسمتلرینده ساکین اولوب و خزر خاقانلیغینی قوردولار. امّا ایسلامدان سونرا دا عرب خیلافتی ایرانی فتح ائله‌مه‌گیندن سوْنرا، عربلر ایرانا گلدیلر. عرب خیلافتیندن سوْنرا دا گینه تورک-مونقول طایفالاری مرکزی، باتی و بیر نئچه قوزئی رئگیونلاردا اهالی‌نین ائتنیک منشایینه تأثیر ائتمیشدیر. ایندی بونا باخمایاراق بۇ اراضیلرده یاشایان اهالی‌نین نوماینده لرینده: فارسلاردا، کوردلرده، لورلاردا، بختیاریلرده، مازاندارانلیلاردا و تالیشلاردا آری-ایران ائتنیک منشأیی دومینیونلوق تشکیل ائدیر. شیمالدا یاشایان خالقلاردا تورک جیزگیلری اؤزونو کسکین بیروز وئریر.
عومومیلیکده اؤلکه اراضیسینده ۳۰-آ یاخین خالق وار. سای باخیمیندا بیرینجی اوْلان خالق فارسلار و یا پارسیلار دیر-۴۰٪، [قایناق گؤسترین] فارسلارین سایی‌سینی دقیق دئمک مۆمکون دئییلدیر، لاکین رسمی فارسلار دایره‌لرینده بۇ رقم ۵۱٪-دیر، امّا دونیا رسمی آمارلاریندا همن ۴۰٪ یازیلیر، ایکینجی یئرده آذربایجانلیلار یا دا آذربایجان تورکلری و یا تورکلر ۳۷٪ [قایناق گؤسترین] دورور. نؤوبتی یئرلرده کوردلر ۷٪، عربلر ۳٪ [قایناق گؤسترین]، لورلار ۲٪[قایناق گؤسترین]، گیلکلر و مازاندارانلیلار هر بیری ۳٪، تورکمنلر ۱٫۱٪، خلجلر، ائرمنیلر، خزریلر و شاهسئونلر هر بیری ۰٫۵٪، چارامایکیلر و گورجولر هر بیری ۰٫۴٪، آشورلار ۰٫۳٪ تشکیل ائدیرلر. بوندان علاوه اؤلکه اراضیسینده یاشایان خالقلارا میثال چیقانلاری، قازاخلاری، قاجارلاری، یزیدلیلری، تاجیکلری، قاراپاپاقلاری، قئربیلری (زرتوشتیلیک دینینه اینانجلاری اولان)، کنگرلیلری، تئیمورتاشلاری، براهویلری و یهودیلری گؤسترمک اولار.
دین و مذهب
اؤلکه اهالیسی نین ۹۸٪ موسلماندیر. اهالی نین ۹۰٪-ای ایسلام شیعه طریقتینه مخصوصدور. موسلمان شیعه‌لردن ۸۵٪ ایمامیلردیر (اثنی عشری)، قالانلاری باشقا شیعه طریقتلرینه منسوبدورلار- ایسماعیل‌لیلر و علی اللهی. اؤلکه اهالیسی نین ۹٪- موسلمان سوننودور (اؤزللیکله کوردلر و تورکمنلر و بلوچلار).
مسیحیلردن گریگوریان (ائرمنیلر)، نئستوریان (آشورلار)، روما-کاتولیک همچینین اینگیلتر و باشقا پروتئستانت کیلیسالاری‌نین نوماینده‌لری مؤوجوددور. اؤلکه‌ده همچینین بهایی‌لیک، یهودیلیک و زردوشتلوک دینلرینه منسوب اینسانلاردا مؤوجوددور.
دیل عائیله‌لری
ایراندا عوموماً ایکی بؤیوک دیل عائیله‌سی وار؛ اهالی‌نین ۵۲٪-ی ایران دیللری (آریایی دیللری) قوروپونا منسوب اولان دیللرده دانیشیر. اهالی‌نین ۴۲٪-دن چوخو دا تورک دیللری عاییله‌سینه منسوب اولان دیللرده دانیشیر. اهالی‌نین ۶٪-ی ده باشقا دیللرده دانیشیرلار.
ایرانین ان بؤیوک شهرلری
بو آلت باشلیغی گئنیشلندیرماق لازیمدیر. ائلیه بولرسیز علاوه ائتماغیزینان کومک ائدسیز. |
ایقتیصادیاتی
ایران نفت صنایعی یئکسک توسعه ائتمیش آقرار-صنایع اؤلکه‌سیدیر. اؤلکه اراضیسینده نفت اعمالی و نفت-کیمیا موسیسه‌لری فعالیت گؤستریر. طبیعی ثروتلردن نفت، گاز، کؤمور، پاخیر، دمیر، مانقانلی و سینک-قورغوشون فیلیزلری ایصطهلاک ائدیلیر. اؤلکه‌ده همچینین ماشینقاییرما و مئتال‌ایشله‌مه، قیدا و تئکستیل صنایعی توسعه ائتمیشدیر. خالچالارین کوستار اوصوللا ایستحصالی گئنیش یاییلمیشدیر. بوغدا، آرپا، پاخلا، پامبیق، شکر چوغونودورو و شکر قامیشی، توتون، چای، فیندیق، پوسته گئنیش بئجریلیر. اهالی قویون، گئچی، ایری بوینوزلو مال، دوه ساخلاییر.
اساساً خام نفت و نفت محصوللاری، مئتال فیلیزلری، کند-تصروفاتی محصوللاری نین ایخراجی اوستونلوک تشکیل ائدیر.
اؤلکه‌یه خاریجدن آغیر ماشینقاییرما و کیمیا صنایعی، ماشین، دمیر، پولاد، تئکستیل ماللاری، کاغیذ ایدخال اوْلونور.
اساس تیجارت امکداشلارینا تورکیه، بیرلشمیش عرب امیرلیکلری، آلمان، بؤیوک بریتانیا، ایتالیا، ژاپون داخیلدیر.
گاز
ایران بوتون دونیادا طبیعی گاز احتیاطی‌نین ۱۶٪-نه مالیکدیر. اساس قاز یاتاقلاری کؤرفز شئلفینده همچینین اؤلکه‌نین شیمالی-شرقینده یئرلشیر.
۲۰۱۰-جو ایلدک گاز حاصیلاتی‌نین ایلده ۲۹۰ معکب متره چاتاجاغی گؤزله‌نیلیر. بوندان سوْنرا گاز ایخراجی تام گوجویله فعالیته باشلایاجاق. ایندی گاز ایخراجی اساساً تورکیهیه-دیر، شیمالی-فارس آدلی گاز یاتاغیندان چیخان گازین گاز-سیخیجی زاوودلارا چاتماسی اۆچون اؤتوروجو بورولار اینشا ائدیر.
نفت
ایران کونستیتوتسیاسینا اساساً میلی نفت حاصیل ائدن موسیسه آکسیالاری‌نین خاریجی کومپانیالارا ساتیلماسی و یا اونلارا نفت حاصیل ائتمه‌یه ایجازه وئریلمه‌سی قاداغاندیر. نفت یاتاقلاری‌نین کشفینی ایران میلی نفت کومپانیاسی آپاریر. ۱۹۹۰-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق نفت سئکتورونا خاریجی اینوئستورلار گلمیش‌دیر (فرانسه-توتال و Elf Aquitaine، مالئزی-Petronas، ایتالیا- Eni همچینین چین میلی نفت کومپانیاسی). اونلار «کومپئنساسیا ائدیلمیش کونتراکتلار» اساسیندا حاصیل ائدیلمیش نفتین بیر حیصه‌سینی الده ائدیرلر، مودت بیتدیکدن سوْنرا ایسه یاتاقلاری ایران میلی نفت کومپانیاسی‌نین نظارتینه وئریرلر.
جوغرافیاسی
بو آلت باشلیغی گئنیشلندیرماق لازیمدیر. ائلیه بولرسیز علاوه ائتماغیزینان کومک ائدسیز. |
گؤرونتولر
.jpg)
.JPG)
.jpg)
نوتلار
قایناقلار
- ^ Jeroen Temperman (2010). State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. Brill. pp. 87–. ISBN 978-90-04-18148-9.
The official motto of Iran is Takbir ('God is the Greatest' or 'God is Great'). Transliteration Allahu Akbar. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The de facto motto however is: 'Independence, freedom, the Islamic Republic.شابلون:'-
- ^ Federation of American Scientists:...Population: 70.5 million (2007 est.)Persians, who constitute 51% of Iran’s population, dominate the central government of Iran.Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher). The Turkic-speaking Azeri community is predominantly Shiite and resides mainly in northwest Iran along the border with Azerbaijan (whose inhabitants are more secular than their Azeri cousins in Iran) and in Tehran. Although they have grievances with the current regime in Tehran, most Azeris say they are not treated as second-class citizens and are more integrated into Iranian society, business, and politics (the Supreme Leader is an ethnic Azeri) than other minorities. Predominantly Sunni Muslim, the Kurds reside mainly in the northwest part of the country (so-called Iranian Kurdistan) and comprise around 7% of Iran’s population. There are roughly 4 million Kurds living in Iran, compared to 12 million in Turkey and 6 million in Iraq. Unlike Iran’s other minorities, many of its Kurds harbor separatist tendencies. Along the Iranian-Iraqi border in southwest Iran is a population of some three million Arabs, predominantly Shiite. Arabs, whose presence in Iran stretches back 12 centuries, co-mingle freely with the local populations of Turks and Persians. Iran has roughly 1.4 million Baluchis, comprising 2% of its population. Predominantly Sunni, they reside in the Iranian section of an area known as Baluchistan, a region divided between Pakistan and Iran.
- ^ Iran - Languages (en).
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامCIAوارد نشده است - ^ Library of Congress - A Country Study: Iran Table 3. Ethnic and Linguistic Groups, 1986 (exclusive of refugees)
- ^ Federation of American Scientists:...Population: 70.5 million (2007 est.)Persians, who constitute 51% of Iran’s population, dominate the central government of Iran.Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher). The Turkic-speaking Azeri community is predominantly Shiite and resides mainly in northwest Iran along the border with Azerbaijan (whose inhabitants are more secular than their Azeri cousins in Iran) and in Tehran. Although they have grievances with the current regime in Tehran, most Azeris say they are not treated as second-class citizens and are more integrated into Iranian society, business, and politics (the Supreme Leader is an ethnic Azeri) than other minorities. Predominantly Sunni Muslim, the Kurds reside mainly in the northwest part of the country (so-called Iranian Kurdistan) and comprise around 7% of Iran’s population. There are roughly 4 million Kurds living in Iran, compared to 12 million in Turkey and 6 million in Iraq. Unlike Iran’s other minorities, many of its Kurds harbor separatist tendencies. Along the Iranian-Iraqi border in southwest Iran is a population of some three million Arabs, predominantly Shiite. Arabs, whose presence in Iran stretches back 12 centuries, co-mingle freely with the local populations of Turks and Persians. Iran has roughly 1.4 million Baluchis, comprising 2% of its population. Predominantly Sunni, they reside in the Iranian section of an area known as Baluchistan, a region divided between Pakistan and Iran.
- ^ Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah (2005), Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran, London: I.B. Tauris, p. 108, ISBN 978-1-84511-062-8,
Similarly the collapse of Sassanian Eranshahr in AD 650 did not end Iranians' national idea. The name 'Iran' disappeared from official records of the Saffarids, Samanids, Buyids, Saljuqs and their successor. But one unofficially used the name Iran, Eranshahr, and similar national designations, particularly Mamalek-e Iran or 'Iranian lands', which exactly translated the old Avestan term Ariyanam Daihunam. On the other hand, when the Safavids (not Reza Shah, as is popularly assumed) revived a national state officially known as Iran, bureaucratic usage in the Ottoman empire and even Iran itself could still refer to it by other descriptive and traditional appellations.
- ^ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامAndrew J. Newman 2006وارد نشده است - ^ Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
- ^ داده‌ها و اطلاعات آماری.
- ^ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ World Economic Outlook Database, October 2021. International Monetary Fund.
- ^ GINI index (World Bank estimate).
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. 16 December 2020-ده یوخلانیب.
- ^ تقسیم‌بندی مناطق دهگانه شهرداری تبریز. یوخلانیلیب ۱۵ مهٔ ۲۰۲۰.
- ^ طرح مطالعاتی محله بندی شهر شیراز. یوخلانیلیب ۱۸ مهٔ ۲۰۲۰.
- ^ آمارنامه شهر اصفهان ۱۳۹۵. یوخلانیلیب ۱۸ مهٔ ۲۰۲۰.
کیتابلار
- Axworthy, Michael (2008). A History of Iran: Empire of the Mind. Basic Books. ISBN 978-0-465-09876-7.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(کؤمک) - Foltz, Richard (2016). Iran in World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933550-3.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(کؤمک) - Iran: A Country Study. 2008, Washington, D.C. : Library of Congress, 354 pp.
- Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Vol. 1. ABC-CLIO. ISBN 1-59884-336-2.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(کؤمک) - Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(کؤمک) - Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4443-5163-7.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(کؤمک)
خاریجی لینکلر
- The e-office of the Supreme Leader of Iran
- The President of Iran
- Iran.ir Archived ۲۰۰۹–۰۵–۱۷, at the Wayback Machine.
- Iran. عوموم دونیا فکتلر کیتابی. مرکزی کشفیات ایداره‌سی.
- ایران کولورادو بولدر بیلیم‌یوردونداکی GovPubs طرفیندن وئریلن وئب قایناقلاری
- ایران Curlie دا
Wikimedia Atlas of Iran
