آذربایجان میلی حؤکومتی
آذربایجان میلّی حؤکومتی — (اینگیلیسجه: Azerbaijan People's Government) آذربایجاندا ۱۹۴۵-اینجی میلادی ایلین نووامبر آییندان ۱۹۴۶-اینجی میلادی ایلین نووامبر آیینا دک (شمسی تاریخینده ۱۳۲۴-جی ایلین ۲۱ آذر گونوندن؛ ۲۱ آذر ۱۳۲۵ گونونه قدر) یارانمیش بیر دؤولت دیر. بو دؤولتین مرکزی تبریز شهری ایدی.
آذربایجان میلّی حؤکومتی | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۲۱ آذر ۱۳۲۴–۲۱ آذر ۱۳۲۵ | |||||||||
 بایراق
 میلی نیشان
| |||||||||
 | |||||||||
| وضعیت | موختار جومهوریت | ||||||||
| پایتخت | تبریز | ||||||||
| عۆموُمی دیللر | تورکجه | ||||||||
| دین | اسلام | ||||||||
| دؤولت | جومهوریت | ||||||||
| جومهور باشقانی | |||||||||
| تاریخی دؤنم | |||||||||
• یارادیلدی | ۲۱ آذر ۱۳۲۴ | ||||||||
• ییخیلدی | ۲۱ آذر ۱۳۲۵ | ||||||||
| |||||||||
قۇرولوش
دَییشدیرآرخا پلان
دَییشدیر- ریضا خاننین طرفیندن آذربایجانا اولان ظولملر
دئمک اولار بو حوکومتین قورولوشونون اصل عامیلی ریضاخان دؤنمینده فارسلاشدیرما اساسیندا ایقتیصادی و ایجتیماعی تبعیضلر ، تۆرکجه‌نین یاساقلانماسی و تۆرکلره قارشی ایهانتلر ایدی
۱۲ شهریور بیاناتی
دَییشدیر۱۲ شهریورده سید جعفر پیشه‌وری ۱۲ شهریور بیاناتی ایله آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین تشکیلینی اعلان ائتدی و او گوندن فیرقه ساواشلارینی پهلویلر علئیهینه باشلادی
۲۱ آذر ۱۳۲۴
دَییشدیر۲۱ آذر ۱۳۲۴ ده فیرقه‌نین ساواشلاری ظفر قازاندی و بوگون ژاندارمری آذربایجان میلی حؤکومتینی رسمیته تانیدی.
SSIR این ایرانا داخیل اولماسی
دَییشدیرقوشونلارینین ایرانا داخیل اولماسی ایران موحاریبده نئیترال مؤعقئده قالاجاغینی بیان ائتسه ده، آلمانییا ایله استراتئژی امکداشلیق خطینی داوام ائتدیریردی. آلمانییا ایرانین خاریجی تیجارتینده ایکینجی یئری توتوردو. ایراندان بئنزین قئیری-قانونی یولّارلا آلمانییایا آپاریلیردی. آلمانلار ایرانین دؤولت موسّیسلری و حربی ایدارلرینده موهندیس، تئخنیک، مصلحت چی آدلاری آلتیندا اؤز حربی و خوصوصی ایداره لرینین نوماینده لرینی یئرلشدیریر، تبریز، ماکی، خوی، میانا، مرندّکی فیرمالاریندا خوصوصی خیدمت اورقانلاری ایشچیلرینین سایینی آرتیریردیلار. آلمانییانین موحاریبنین ایلک ایلّریندکی قلبه سی ایراندا آلمانپرست مئیلی گوجلندیریردی. بو اؤلکنین رهبر دایرلرینده SSRI مغلوب اولارسا، "زاقافقازییا و اورتا آسیانین ۱۶ شهرینین" ایرانا بیرلشدیریلمسی بارده پلانلار قورولوردو. ناسیست آلمانیاسینین SSRI -یه هوجوموندان سونرا، ۱۹۴۱-جی ایلین اییون-اییول آیلاریندا سووئت ایتّیفاقی ایرانا اوچ خبردارلیق نوتاسی وئرمیش، همین ایلین اییون آییندا بریتانییا خاریجی ایشلر نازیری ایرانین صلاحییّتلی نومایندسی قارشیسیندا "آلمانلارین ایرانداکی شوبهلی فعالییّتین" سون قویولماسی طلبینی ایرلی سورموشدو. اییولون ۱۹-دا بریتانییا ناظیرلر کابینئتی ایرانین جنوبونا داخیل اولماق بارده قرار قبول ائتمیشدی. دؤولت مودافیه کومیته سینین قراری ایله سووئت قوشونلاری ۱۹۲۱-جی ایل ۲۶ فئورال تاریخلی سووئت-ایران موقاویلسینین آلتینجی مادّسینه اساسن، ۱۹۴۱-جی ایل آوقوستون ۲۵ — ده گئجه ساعات ۲-ده ایران سرحدینی کئچرک، اردبیل و تبریز ایستیقامتینده ایرلیلدیلر. حربی عملییّاتلاردا ناخچیواندان خزرین جنوبونا دوغرو بوتون ایستیقامتلردن سسری̇ سرحد قوشونلاری، ۴۴-جو (ترکیبینده ۷۷-جی آزربایجان وه ۲۰-جی دیویزییالار) وه ۴۷-جی اوردولار، خزر دونانماسی، زاقافقازییاداکی ۸-جی آویاکورپوس، یئولاخداکی ۱۳۲-جی آویادیویزییا ایشتیراک ائدیردیلر. سووئت قوشونلاری ایله بیر واختدا ایرانین جنوب و قربیندن اینگیلیس قوشونلاری دا اؤلکیه داخیل اولدو. سووئت اوردو حیسّلری آوقوستون ۲۶-دا تبریز و اردبیله، آوقوستون ۳۰-دا زنجانا، آوقوستون ۳۱-ده قزوینه گیردیلر. سئنتیابرین ۱۷-ده سووئت، سئنتیابرین ۱۸-ده ایسه اینگیلیس قوشونلاری تهرانا داخیل اولدولار. سووئت اوردو هیسّلری اوشنو-میاندو اب"قوشاچای"-زنجان-قزوین-بابول-زیراب-سمنان-شاهرودّا، شرقده ایسه علی ابادّا یئرلشدیلر. اینگیلیس قوشونلاری خانکین-کئرمانشاه -خورّم اباد-مسجئد-سولئیمان-رام هؤرموز-بندر-دئیلم ختّیندن جنوب وه قربه دوغرو اولان اراضینی توتدولار.
آزربایجان دئموکرات فیرقسینین قورولماسی
دَییشدیرباقیرووف موسکوادان دؤندوکدن سونرا اییون آیی ایچینده ایران خالق پارتییاسی MK-سینین عضوو ، ایران مجلیسینین میلّت وکیلی آ. کامبئهشی، خالق پارتیاسینین تبریز ایالت کومیته سینین باشچی سی س. پادئقانی، یازیچی وه ناشیر ه. ا. شبیستری، "آشیر" قزئتینین رئداکتورو میر جعفر پیشه وری گیزلی شکیلده باکیا گتیریلمیشدی. بورادا آزربایجان دموکرات پارتیاسینا پیشه وری نین مووقّتی اولاراق باشقانلیق ائتمسی قرارلاشدیریلمیشدی. جنوبی آزربایجانداکی ایشچیلره ده خبر گؤندریلرک، توده پارتییاسینین ADP-یه چئوریلمسی اوچون بیر ساعات بئله دایانمامالاری تاپشیریلمیشدی. ADP– نین قورولماسی اوچون بعضی پروبلم لر اولدوغو کیمی گوجلو بیر موخالیفت ده یارانمیش و خالق پارتییاسی MK-سی بوتون واسیط لرله بو ایشلری پوزماغا چالیشمیشدی. باکی توپلانتیسیندا پیشه وری، شبیستری و پداقانییه اونلارا قارشی اولا بیلجک سو قصد حرکتلنینه گؤره تبریزدن آیریلمامالاری دا قرارلاشدیریلمیشدی.
آذربایجان خالقینین ایجتیماعی – سییاسی، میلّی طلبلرینی، احتیاجلارینی تامین ائتمک و دموکراتیک حرکاتا لیئر اولماغا قادیر سییاسی تشکیلاتین — ADP — نین قورولماسینا بؤیوک بیر احتییاج اولموشدو. پیشه ورینین لیدرلی‌ییله ۳ سئنتیابر ۱۹۴۵-جی ایل تاریخینده میلّی موستقیلّیک اوغروندا دموکراتیک حرکاتین اؤنونده گئدن ADP-نین یارادیلماسینی، اونون مقصد و وظیفلرینی اعلان ائدن موراجیعت نامه یاییلدی. ۷ سئنتیابر ۱۹۴۵-جی ایلده ایران خالق پارتیاسی آذربایجان تشکیلاتینین اونونلا بیرلشمسی آزربایجان خالقینین هم جنوبی آذربایجاندا، هم ده شمالی آذربایجاندا یاشایان اوزولری طرفیندن رغبتله قارشیلانمیشدی. اساس وظیفلردن بیری کیمی آذربایجان خالقینا داخیلی آزادلیق و موختارییّت وئریلمسی، مکتبلرده درسلرین آزربایجان و فارس دیلینده آپاریلماسی طلبی ایرلی سورولدو. آزربایجان بؤلگسیندکی بوتون شهرلرین دیوارلارینا پارتیانین قورولماسی حاقّیندا آزربایجان دیلینده یازیلمیش اعلانلار آسیلمیشدی. اعلانلارین بیرینده بئله یازیلیردی:
" تاریخده موستقیلّیک مودافیعه چیسی اولاراق تانینان آذربایجان آرتیق تهران حؤکومتینین تظییقی و ظولمو آلتیندا قالا بیلمز. آذربایجان خالقینین اؤزل بیر آنا دیلی واردیر، مکتبلرده و ایدارلرده بو دیلی ایشلتمک لاظیمدیر. آذربایجانی صنایعلشدیرمک و وطنیمیزین زنگینلیکلری اونا عآید اولمالیدیر.
دَییشدیر۱۹۴۵-جی ایل اوکتیابرین ۲-دن ۴-دک تبریزده ADP-نین ای قورولتایی کئچیریلدی آدپ-نین قورولتایدا قبول ائدیلمیش پروقرامیندا میلّی مسئله بارده دئییلیردی:
" ایران مملکتی داخیلینده یاشایان هر بیر میلّتین موختارییّتی و اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمک حوقوقو ایالت و ویلایت انجومنلری واسیطسیله تامین ائدیلملیدیر.
دَییشدیر
ایران مجلیسی و حؤکومتی آذربایجان خالقینین طلبلرینی ائشیتمدی. ایالت و ویلایت انجومنلرینین تشکیل اولونمایاجاغینی رسمی صورتده ائلان ائتدی. حؤکومت چوخلو میقداردا ارزاقی آذربایجاندان داشیتماقلا اورادا سونی قیتلیق یاراتماق ایستدی. آذربایجان تاجیرلرینین ۱۵ میلیون تومنه یاخین پولونو تهران بانکلارینا کؤچورمکله، آذربایجان تیجارتینده چتینلیکلر یاراتدی. ۱۹۴۵-جی ایل سئنتیابرین ۱۰-دا ماراغا و اوکتیابرین ۲۰-ده اردبیل شهرلرینده حربی وضعیّت اعلان ائدیلدی. ماراغادا ADP-نین فعال عضوو، شهر ایدارسینین ریسی محمّد حوسئین راهور ترور نتیجسینده اؤلدورولدو. آذربایجان خالقینین اعتیراضینا باخمایاراق، سئنتیابرین ۱۲-ده قاتی ایرتیجاچی س. م. فرّخ آذربایجانا والی تیین اولوندو. حؤکومت باشچیسی، حربی ناظیر و ایران قوشونو باش قرارگاهی ریسینین ایشتیراکی ایله کئچیریلن ایجلاسدا ADP نین کومیته عضولرینین تبریزده حبس ائدیلرک گیزلی و تعجیلی تهرانا آپاریلماسی قرارا آلیندی. بو بارده حؤکومتین آزربایجانداکی دیویزییا کوماندانلیغینا خوصوصی امر ده وئریلدی.
آذربایجاندان گئدن خوصوصی قروپ
دَییشدیرسووئت قوشونلارینین ایراندا کئچیردی‌یی سونراکی حربی عملییّاتلاردا آزربایجان SSRI-دن خوصوصی بیر قروپ ایشتیراک ائتمیشدی.جنوبی آزربایجاندا سووئت تسیرینی یایماق مقصدی ایله ۱۹۴۱-جی ایل سئنتیابرین ۲۱-ده ایران دؤولتینین آذربایجان ارازیسینده آذربایجان SSRI-دن سفربر ائدیلمیش پارتییا، سووئت، حوقوق موحافیظه، تصرّوفات و مدنییّت ایشچیلریندن عبارت قروپ آذربایجان کومونیست پارتیاسی مک-نین اوچونجو کاتیبی، تبریزدکی ۴۷-جی اوردونون حربی شوراسینین اوزوو ا. م. علییئوین رهبرلی‌یی ایله فعالییّته باشلادی. ۸ بو قروپا سولئیمان رحیموو، میرزه ایبراهیموو، موصتافا قولییئو و ه ب. داخیل ایدی.
آذربایجانین مادّی یاردیمی
دَییشدیر۱۹۴۱-جی ایلین سونونا قدر باکیدان — رئسپوبلیکا فوندوندان یاردیم اولاراق جنوبی آذربایجانا ۲۵۴۸ تون قند، ۱۳۷۱ تون اون، ۱۸۱۴ تون بوغدا، ۱۴۹۴۰۵۳ مئتر پارچا و عومومی دیری ایکی میلیون ماناتلیق دیگر مالّار گؤندریلدی.
جنوبی آذربایجاندا قوروجولوق
دَییشدیرجنوبی آذربایجاندا فعالییّت گؤسترمیش آلمان فیرمالارینین املاکی موصادیره ائدیلیب، SSRI-یه گؤندریلدی. مطبوعات، رئداکسییا قروپو ۱۹۴۱-جی ایل اوکتیابرین ۱۱-دن عرب الیفباسی ایله آذربایجان دیلینده "وطن یولوندا" قزئتینین نشرینه باشلادی.اورمییده آزربایجان دیلینده "قیزیل عسگر" (رئداکتورو زولفلی ایبراهیموو) و رشتده "سربازه سرخ" ("قیزیل عسگر") (رئداکتورو خاسای وزیروو) اوردو قزئتلری بوراخیلیردی.[۱۷] آذربایجاندان گلمیش حکیملر اهالییه طیبّی یاردیم گؤستریر، روانی بهداشت ساحه سینده ایضاحات ایشلری آپاریر، مالاریایا قارشی گئنیش تدبیرلر حیاتا کئچیریردیلر. سووئت-ایران مدنی علاقلره ینین اینکیشافیندا آذربایجان رئسپوبلیکاسینین مدنییّت خادیملری موحوم رول اویناییردیلار. ایرانا قاسترول سفرینه گلمیش ایلک سووئت اینجسنت کولّئکتیولریندن بیری — م. ف. آخوندوو آدینا آزربایجان دؤولت اوپئرا و بالئت تئاتری او. هاجیبیووون "کوروغلو"، "لئیلی وه مجنون"، "اسلی و کرم"، م. ماقومایئوین "شاه ایسماعیل" اوپئرالارینی، او. هاجیبیووون "آرشین مال آلان" موسیقیلی کومئدییاسینی تاماشاچیلارا گؤسترمیشدیلر. قاسترولّارین مووفّقییّتله کئچمسینده رئژیسّور ایسماعییل حیدایت زاده نین، دیریژور نییازینین، بالئت آنسامبلینین رهبری قمر آلماس زادنه نین، آرتیستلردن بولبولون، الؤوست صادیق اووون، حقیقت رزایئوانین بؤیوک امیی اولموشدو. ۱۹۴۱-جی ایل اوکتیابرین ۲۶ — دا SSRI خالق آرتیستی شؤوکت ممّدووا تبریزلیلر قارشیسیندا گئنیش کونسئرتله چیخیش ائتمیش، ۱۹۴۲-جی ایل فئورالین ۲۰-دن آپرئلین ۹-دک رشید بئهبودووون ایران قاسترولّاری اوغورلا کئچمیشدی.۱۶ باکی کینوستودییاسینین ایستئحصالی اولان "کندلیلر"، "باکیلیلار"، "ت۹" سوالتی قاییغی" بدیی، "اوردئنلی آذربایجان"، "ابدی اودلار اؤلکسی" سندلی وه "زویا"، "او، وطنی مودافیه ائدیردی"، "۲۱۷ №-لی آدام" دوبلیاژ فیلملری نوماییش ائتدیریلمیشدی. درحال سوسیالیست خاراکتئرلی ایصلاحاتلار باشلادی، ایصلاحاتلاردان بیری ده آذربایجان دیلینین موختارییّت ارازیسینده دؤولت دیلی اعلان اولونماسی ایله باغلی ایدی. پارالئل اولاراق، ایکی آذربایجان آراسیندا مدنی علاقلر گوجلنیردی، تبریز کی̇و-ای ایسه SSRI-نین موثبت وسون درجه جازیبدار اوبرازینی یارادیردی. یئرلی آذربایجان دیلی فارس عونصورلریندن سونی شکیلده تمیزلنیردی، اوزینده چوخلو روس سؤزلری ده داخیل ائدیلمیه باشلاندی.
خالقین باخیشی میلی حؤکومته
دَییشدیرخالقین باخیشی بو حؤکومته دئمک اولار کی چوخ یاخچی ایمیش. بو یاخچی باخیشین نئچه عیلتی واریمیش:
- اراضی‌نین میلی حؤکومت طرفیندن بؤلونمه‌سی و خانلیغی آرادان آپارماق
- باشکند تبریز و اوبیرسی بؤیوک شهرلرده گۆونلیک (امنیت) یاراتماق. آذربایجاندا ریضاخان دؤنمینده گۆونلیک چوخ آز ایمیش
- تۆرکجه نین اوخول(مدرسه) لاردا اورگدیلمه‌سی
یؽخیلیش
دَییشدیرشوروی آذربایجان میلّی حؤکومتینی یالنیز بوراخدی چونکو ایران، آذربایجان و خزر دنیزی نفتی‌نین وعده‌سینی اونلارا وئرمیشدی.
خالقین سوْیقیریمی پهلوی حؤکومتی طرفیندن
دَییشدیر۱۳۲۵-ین ۲۱ آذر گۆنونده آذربایجان میلّی حؤکومتی یؽخیلدی و پهلوی حؤکومتی ۲۱ آذر سویقیریمی آدی آلتیندا تانینان بؤیوک بیر سوْیقیریم سالدی و ۲۵ مین اینسانی اؤلدوردو.
خریطه‌لر
دَییشدیر| ردیف | خریطه آدی | باشکند | ساحه‌سی (کیلومتر مربع) |
|---|---|---|---|
| ۱ | دوغو آذربایجان | تبریز | ۴۵۴۹۱ |
| ۲ | باتی آذربایجان | اورمیه | ۳۷۰۵۹ |
| ۳ | اردبیل | اردبیل | ۱۷۹۵۳ |
| ۴ | زنگان | زنگان | ۲۱۷۷۳ |
| ۸ | طوالیش | هشتپر | ۱۸۱۱ |
| کل | آذربایجان میلّی حوکومتی | تبریز | ۱۲۴۰۸۷ |
گؤرونتولر
دَییشدیر
قایناق‌لار
دَییشدیرآذربایجان تورکجه‌سی (لاتین) ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«[[[:az:Az%C۹%۹۹rbaycan Milli H%C۳�kum%C۹%۹۹ti]] Azərbaycan Milli Hökuməti]»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۴ نووامبر ۲۰۱۵ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).