سید جعفر پیشه‌وری
بو مقالهنی دوغرولاما اوچون علاوه ایستینادلار لازیم دیر. |
بو مقالهنین لحن، تون و یا اۆسلوب ویکیپدیادا ایستیفاده اولونان لحن سیاستلرینی یئرینه گتیره بیلمیر. |
میرجعفر پیشه‌وری (۱۸۹۳-جو ایل ۲۶ آوقوست) ایران آذربایجانین خالخال شهری‌نین زئیوه کندینده، بیر اکینجی عائیله سینده آنادان اولموش‌دور. شاهلیق اوصول ایداره سی‌نین بوغوجو موحیطینده ایکی قات ظولوم آلتیندا یاشایان گونئی آذربایجان‌لی‌لار همیشه اولدوغو کیمی، ایقتیصادی چتینلیکدن یاخا قورتارماق اۆچون ایران-ین موختلیف شهر و ناحیه‌لرینه ایش آختارماغا گئدیردیلر. بعضاً عائیله‌سی ایله بیرلیکده آرازی کئچرک باکی-یا نئفت معدنلرینده ایشلمک اۆچون گئدن‌لرده اولوردو. بئله عائیله‌لردن بیری ده بالاجا سید جعفرین عائیله‌سی اولور. باکی-دا دا ایقتیصادی چتین‌لیک ایچره‌سینده عؤمور سورن پیشه‌وری گوندوزلری ایشله‌ییب، آخشام‌لاری بیر نئچه صینیف درس اوخویا بیلیر. او شخصی موطالیعه و فیطری ایستعدادی‌نین سایه‌سینده گؤرکملی خادیم سویه‌سینه یوکسله بیلمیش‌دیر.
جعفر پیشه‌وری | |
|---|---|
 | |
| آذربایجان میلی حوکومتینین رئیسی | |
| ایشده ۲ نوامبر ۱۹۴۵ – ۱۵ نوامبر ۱۹۴۶ | |
| قاباقکی | قورولدو |
| سونراکی | لغو ادیلدی |
| ایران مجلیسینین وکیلی | |
| ایشده ۱۳ جولای ۱۹۴۴ لغو اولدو[۱] | |
| سئچکی دایره‌سی | تبریز |
| شخصی بیلگیلر | |
| دوغوم | میرجعفر جوادزاده خلخالی ۲۶ اوت ۱۸۹۳ زئیوه، خالخال، قاجارلار |
| اؤلوم | ۱۱ ژوئن ۱۹۴۷ (۵۳ یاش) باکی، شوروی |
| سیاسی حزبی | آذربایجانین دموکرات حیزبی |
| آیری سیاسی باغلانتیلاری | |
پیشه‌وری‌نین کیملیگینی بیر نئچه جومله ایله کاراکتئریزه ائتمه‌لی اولساق، بئله دئملیییک: پئشه‌کار اینقیلاب‌چی، قدرت‌لی موحرریر، ایستعدادلی یازیجی، گؤرکملی تشکیلات‌چی، آلوولو ناطیق ایدی. بئله چوْخ جهت‌لی فعالیتین هر بیرینده او گؤرکملی خادیم، تکرار اولونماز شخصیت کیمی اؤزونو گؤسترمیش‌دیر.
سیاسی چالیشما
دَییشدیرس.ج. پیشه‌وری ۱۹۳۴-جو ایلده رضا شاه خفیه‌سی طرفیندن حبس اولانا قدر شاهلیق رئژیمین قارشی ایراندا موختلیف اینقیلابی تشکیلات‌لاردا رهبر خادیم کیمی فعالیت گؤسترمیش‌دیر.
۱۹۴۱-جی ایلده حبس‌دن آزاد اولدوق‌دان سوْنرا نشر ائتدیردیگی «آژیر» قزئتینده چاپ اولونان «زیندان خاطیرلری» آدلی سیلسیله مقاله‌لریندن س.ج. پیشه‌وری‌نین زیندان حایاتینی داها اطراف‌لی اؤیرنیریک.
بیر موحرریر کیمی پیشه‌وری ۱۹۲۰-جی ایلدن عؤمرونون سونونا قدر موختلیف قزئت‌لرده ایجتیماعی سیاسی و ادبی مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. ۱۹۴۳-جو ایلده ایراندا دئموکراتیک مطبوعاتین واحید جیبهه‌سینی یارادان پیشه‌وری گونئی آذربایجاندا نشر اولونان قزئت‌لری ده بۇ جیبهه‌ده بیرلشدیرمک اۆچون آذربایجانا گلیر، موختلیف شهرلری گزه‌رک ییغینجاق‌لاردا منفور م. رضا شاه-ین داخیلی و خاریجی سیاستینی ایفشا ائدن ییغینجاق‌لاردا آلوولو نیطق‌لرله چیخیش ائدیر. پیشه‌ورینی اونسوز دا یاخشی تانییان دوغما خالقی، اونون بۇ چیخیش‌لارینی درین محببت و حرارت‌له قارشیلاییردی.
مجلیس سئچکی‌لری
دَییشدیرآذربایجانلیلار اون دوردونجو دؤنم ایران میلّی مجلیسینه پیشه‌ورینی تبریزدن نوماینده سئچدی‌لر. مجلیسین خیطابت کورسوسونو آذربایجانلیلارین خیطابت تریبونون چئویره‌جگیندن قورخویا دوشن مورتجع نوماینده‌لر اونون نوماینده‌لیک اعتبارنامه‌سینی تصدیق ائتمه‌دی‌لر. دوشمان‌لارین بۇ حرکتی پیشه‌ورینی هئچ ده روح‌دان سالمامیش، عکسینه او رئژیمه قارشی داها کسکین موباریزه آپاریر.
میلّی حوکومتین یارانماسی
دَییشدیر۱۹۴۱-جی ایلدن سوْنرا مرکزی حوکومتین دؤزولمز ظولمونه قارشی آردیجیل موباریزه آپاران آذربایجان‌لی‌لار اینقیلابی حرکاتا رهبرلیک ائتمک اۆچون تهران-ا دفعه‌لرله تلگرام ووروب، پیشه‌ورینی، تبریزه دعوت ائدیرلر. نهایت او، ۱۹۴۵-جی ایلده تبریزه گلیر، یئرلی اینقیلاب‌چی‌لارلا بیرلیکده آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نی تشکیل ائدیر. فیرقه‌نین موراجیعت نامه‌سینده دئییلیردی: "صینفی منصوبیتیندن، جینسیندن، دیلیندن، دینیندن آسیلی اولمایاراق بوتون ایران تبعه لری فیرقیه عضوو اولا بیلر". بۇ او دئمک ایدی کی، آ.د. ف هئچ بیر آیری سئچکی‌لیک قویمادان گونئی آذربایجاندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین و طبقه‌لرین نوماینده‌سینی اؤز سیرالاریندا بیرلشدیرمک ایسته‌ییر. بئله ده اولور: فیرقه‌نین تشکیلیندن آز سوْنرا میلّی بورژوازیادان فهله‌یه قدر، بوتون طبقه‌لردن گلیب فیرقه‌یه عضو اولدولار. آ.د. ف بوتون آذربایجانین ایراده‌سینی تمثیل ائدن موباریز بیر تشکیلات اوْلدو و فیرقه‌نین رهبرلیگیله خالقین اینقیلابی حرکاتی اؤز نتیجه‌سی‌نی وئردی: ۱۲ دکابر ۱۹۴۵-جی ایلده آذربایجانین میلّی مجلیسی س.ج. پیشه‌وری‌نین باشچی‌لیغی ایله آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین تشکیلینی اعلان ائتدی.
میلّی حوکومتین خیدمت‌لری
دَییشدیرمیلّی حؤکومت ایلک گوندن باشلایاراق آذربایجانلیلارین بیر سیرا ایقتیصادی، ایجتیماعی و مدنی حوقوق‌لاری ایله باغلی ایصلاحات‌لار کئچیرمه‌یه باشلادی. نئچه- نئچه اون ایللردن بری خالقی ایستیثمار ائدن، میلّی حؤکومت یاراناندان سوْنرا اؤلکه‌دن قاچان صاحیبکارلارین فابریکالاری میلّی‌لشدی، فابریکالار فهله‌لرین اؤز ایچری‌سیندن سئچدیگی مودیریت طرفیندن ایداره اولونماغا باشلادی. صاحب‌سیز دؤولت تورپاق‌لاری، صاحیب‌لری قاچمیش توپراق‌لار کندلیلرین تعیین ائتدیگی نوماینده‌لر طرفیندن تورپاق‌سیز کندلی‌لر عوض‌سیز پایلاندی. آنا دیلی دؤولت دیلی اعلان اولوندو. میلّی حؤکومتین بۇ قرارینا قارشی چیخان، آنا دیلینی اینکار ائدن بورژووا عالیم‌لری‌نین تهران قزئت‌لرینده یازدیق‌لاری بؤهتان‌لارا "آذربایجان" قزئتینده پیشه‌وری‌نین ایمضاسی‌ایله بیر نئچه دیش سیندیریجی جاواب مقالهسی درج اولوندو. پیشه‌وری یازیردی. "دیلیمیزه قارشی چیخان‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، آذربایجان دیلی شیره‌سینی آنالارین سینه‌سیندن، حرکتینی بابالارین اوجاغین‌دان آلیر، اونو بۇ حاق‌لاردان آییرماق غئیری-مۆمکون‌دور…"
آذربایجانین بوتون شهرلرینده آنا دیلینده قزئتلر و ژورنال‌لار نشر اولوندو، ایبتیدایی مکتب لر اۆچون «آنا دیلی» درسلیک لری یاراندی، تبریزده دؤولت داروالفونونو، دؤولت رادیو وئرلیش‌لری کومیتهسی، یازیچی و شاعیرلر مجلیسی، فیلارمونیا، دؤولت موزهیی، یئتیم‌لر ائوی، اونلارجا بئله ایجتیماعی مدنی موسسیسهلر آچیلدی. شهرلر آبادلاشماغا، کندلره یئنی گئنیش یول‌لار چکیلمه‌یه باشلادی.
یئنی یارانمیش میلّی حوکومتین بوتون بۇ چتین ایش‌لرین رهبرلیک ائدن پیشه‌وری، خالقین مدنی-موعاریف ایش‌لرین خصوصی دیققت یئتیریر، اونلارین تشکیلینده شخصن ایشتیراک ائدیردی. میلّی حوکومت دورینده «آذربایجان» قزئتینده شاهلیق اوصولونون تملینی سارسیدان مقاله‌لر یازماق‌لا اؤز موحرریرلیک یاراتیجی‌لیغینی دا دوام ائتدیریردی.
گونئی آذربایجان خالقینین میلّی آزادلیق موباریزه سی‌نین زیروهسی اوْلان «۲۱ آذر» اینقیلابینین و میلّی حؤکومتین رهبری و میلّی حؤکومت دورینده حایاتا کئچیریلمیش اصلاحات‌لارین بلاواسیطه تشببوس‌چوسو اوْلان پیشه‌وری آذربایجانین بؤیوک اوغلو کیمی همیشه خالقین قلبینده یاشایاجاق‌دیر.
پیشه‌وری‌نین شخصییه‌تی
دَییشدیرس.ج. پیشه‌وری ۱۹۳۰-جو ایللردن سوْنرا ایراندا، خوصوصیله گونئی آذربایجاندا یئتیشمیش بیر چوْخ اینقیلاب‌چی‌لارین معنوی موعلیمی اولموش‌دور. بیز اینانیریق کی، بۇ بؤیوک اینسانین حایاتی، فعالیتی و یارادیجی‌لیغی گلجک نسیلرده اؤرنک اولاجاق‌دیر.
سید جعفر پیشه‌وری (۱۸۸۳–۱۹۴۷) شاهلیق قورولوشو علیهینه اینقیلابی حرکاتین یئتیشدیردییی گؤرکملی خادیملردن بیری‌دیر. جنوبی آذربایجاندا ۱۹۴۵–۱۹۴۶^جی ایللرده آذربایجان دئموکرات پارتیسینین (آدپ) و آذربایجان میلّی حوکومتینین یارانماسی و بیر ایللیک فعالیتی دؤورونده س.ج. پیشه‌وری‌نین یوکسک اینقیلابی-نظری حاضرلیغی و تشکیلاتچیلیق باجاریغی اؤزونو گؤسترمیش‌دیر.
جنوبی آذربایجاندا ۱۹۴۵^-جی ایلین سنتیابر، دکابر آیلاریندا اینقیلابی خالق حاکیمیتی‌نین یارانماغا دوغرو گئتدییی بیر شرایطده تهراندا چیخان و ایرانین دئموکراتیک قوووتلرینه منسوب اوْلان چوْخ نوفوذلو قزئتلردن بیری یازیردی. "حقیقی دئموکراتیک قورولوش یاراتماق اۆچون" دؤولت حاکیمیتینی ایرتیجاع‌چی‌لاردان تمیزلمکدن، اونلاری موحاکیمه و جزالاندیرماق‌دان باشقا هئچ بیر یول یوخدور… حاکم دایرلری تمیزلمکدن باشقا بیر چاره یوخدور."
۱۹۴۱–۱۹۴۵-جی ایللرده شاهلیق رئژمین و ایرتیجاعچی حاکیمیت موناسیبتی اوولده نظردن کئچیریلن تحلیلی گؤستریر کی، همن ایللرده ایران^ین سیاسی قووولری‌نین هئچ بیری آذربایجان خالقینین و دیگر خالق‌لارین میلّی آزادلیغی مسئلهسینی قارشییا مقصد کیمی قویمامیشدی. عومومی هوجوما کئچمیش ایرتیجاع نین قارشی‌سینی آلماق، ایران آزادلیق حرکاتینا دایاق یاراتماق و آذربایجان خالقینین میلّی و دئموکراتیک آزادلیغینی تأمین ائتمک اۆچون مؤوجود سیاسی قووولردن اساسلی صورتده فرقلنن معین بیر سیاسی تشکیلاتین یارانماسی ضروری اولموشدو.
بئله بیر سیاسی قووه ۱۹۴۵-جی ایلین ایکینجی یاریسیندا جنوبی آذربایجاندا یارانماقدا ایدی. س.ج. پیشه‌وری دئییردی: "بیز اوزون اوزادی موطالیعه ائتدیکدن سونرا یقین حاصیل ائتدیک کی، مهم بیر تشکیلات ووجودا گلمزسه، گوندن گونه قووتلنمکده اوْلان سئلین (ایرتیجاععنین هوجومونون- م. ج)" قاباغینی آلماق مۆمکون اولمایاجاق. اونا گؤره ده بیرینجی نؤوبهده بؤیوک بیر فیرقه یاراتماغا تشببوس ائتدیک". آذربایجان دئموکرات پارتیسی بئله بیر سیاسی پارتی اولدو. او زامان جنوبی آذربایجاندا یئنی سیاسی پارتینین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمیش مسلکداش‌لارینین دا فیکرینی ایفاده ائدهرک س.ج. پیشه وری دئمیش‌دیر: "ایراندا مجلیس و دؤولت ماشینی تامامیله دئموکراتیزمین دوشمانی اوْلان مستبیدلرین الینه دوشوب. اونلار بۇ بؤیوک واسیطهدن ایستیفاده ائدهرک آزادلیغی و حقیقی دئموکراتیک یولوندا موباریزه ائدن فداکار قوولری ازیب محو ائتمکدهدیرلر. تهراندا کؤک سالمیش ایرتیجاع و ایستیبداد قووتی خاریجده (تهران‌دان خاریجده – م. ج) ووجودا گلن آزادلیق حرکتلرینی یاتیرماق ایشینده هئچ بیر جینایتدن گئری دورمایاجاقدیر. بۇ جینایتلر سون وئرمک اۆچون اورانین (تهرانین – م. ج) قودرتینی میلّی اختیارلار واسیطهسیله سیغدیرماق لازیم گلیر. بۇ ایشده آذربایجان همیشه اولدوغو کیمی ایندی ده قاباقجیل اولمالی‌دیر. تهران‌دان آزادلیق اومماق بؤیوک سهودیر". ۱۹۴۵-جی ایلده ایران^ین شاهلیق رئژیمینه و ایرتیجاعچی حاکیمیتینه قارشی س.ج. پیشه‌وری‌نین توتدوغو مؤوقع دیگر سیاسی خادیملرین و قوولرین مؤوقعیندن تامامیله فرقلی ایدی.
پیشه‌وری اینقیلابی مؤوقع توتاراق ایرانین مرکزی حؤکومتیندن قانون، عدالت و آزادلیق طلب ائدیب اینتیظاردا اوتورماغین قطعی علهینه ایدی. س.ج. پیشه‌وری آذربایجاندا بؤیوک اینقیلابی ایمکان‌لاردان ایستیفاده اولونماسینی و بئلهلیکله حاکیمیت مسئله سی‌نین و میلّی مسئلهنین اینقیلابی یول ایله حل ائدیلمهسی تکلیف ائدیلدی.
اینقیلابی شرایطی واختیندا موعینلشدیرمک و اوندان ایستیفاده ائتمک مسئلهسی – باشقا اینقیلابی حرکات‌لاردا اولدوغو کیمی، ۱۹۴۱–۱۹۴۵-جی ایللرده آذربایجاندا میلّی-آزادلیق و دئموکراسی اوغروندا موباریزه زامانی خالق کوتللری‌نین اینقیلابی چیخیش‌لارینین واختینین دوزگون سئچیلمه سی‌نین ده بؤیوک اهممیتی اولموش‌دور.
آذربایجاندا ایرتیجاعنین هوجومونون قارشی‌سینی آلماق و خالقین آزادلیغینا نائیل اولماق اۆچون چوْخ بؤیوک ایمکان وار ایدی. تهراندا چیخان و ایران آزادلیق جبههسینه باغلی اوْلان «بشر» قزئت ۲۳ آوقوست ۱۹۴۵_جی ایلده یازیردی: «حاکم صینیفلرین اؤزباشینالیغی حددینی گئچنده چاره خالقین موتشکیل اوصیانین‌دان عیبارتدیر. بۇ اوصیانین ائلئمئنتلری ایراندا گؤرونمکدهدیر. آذربایجان تلاطومدهدیر و اینقیلابا حاضردیر». بئله بیر شرایطده ایرانین هم ایرتیجاعچی، هم ده لیبرال دایرهلری آذربایجاندا خالقین اینقیلابی چیخیش‌لارینین یوبانماسینا، بونونلا دا تدریجاً سویوماسینا و نهایت قارشی‌سینین آلینماسینا چالیشیردی. لیبرال سیاسی مؤوقعیه مالیک اوْلان باهار هئچ بیر کانکرت فاکئت گؤسترمدن ادعا ائدیر کی، ایرانین مرکزی دؤولتی گویا باشقا اوستانلردن داها چوْخ آذربایجانا طرفدارلیق ائدیر. تهراندا چیخان و حاکم داییرهلرله موعین درجهده باغلی اوْلان قزئتلردن بعضیلری ایسه یازیردی: «آذربایجان‌لی‌لار اؤز احتیاج‌لارینی دئمیشلر و مرکزی دؤولتین دیقتینی جلب ائدهجکلر. یاخشی‌سی بودور کی، آذربایجان‌لی‌لار اؤز میلّی مطلبلرینی و مقصدلرینی دؤولت دن ایسته سینلر و صبیر ائتسینلر» اون دوردونجو مجلیس رئیسی‌نین موعاوینی شیراز دئپوتاتی سردار فاکر حیکمت ایسه ۲۵ سپتامبردا مجلیسده کی چیخیشیندا طلب ائدیردی کی، آذربایجاندا اؤز حوقوق‌لاری اوغروندا موباریزیه قالخمیش شخصلرین «اللری و دیللری کسیلسین». ایران^ین اون دوردونجو مجلیسینین رئیسی س.م. طباطبائی ۱۹۴۵-جی ایل ۲۵ دئکابیریندا مجلیسده چیخیشیندا دئییردی: «فرض ائده لیم کی، ایراندا گؤز چارپان نؤقصان‌لار واردیر. بوتون اوستانلرده اولدوغو کیمی آذربایجانلیلارین دا دیله یی و شیکایتلری واردیر. لاکین گرک سؤزو اؤز واختیندا دئمک، بئله بیر مؤوقعده یوخ».
همین واخت حؤکومت آذربایجاندا خالقین اینقیلابی حرکاتی نی بوغماق اۆچون بیر طرفدن سلاحلی قووه‌لردن ایستیفاده ائتمه یی باشلادی، دیگر طرفدن واخت قازانماق اۆچون تبریزده اینقیلابی حرکاتین باش‌چی‌لاری ایله دانیشیغا گیردی. ۱۹۴۵-جی ایلین یاییندا م. صدر اینقیلابی حرکات رهبرلری ایله بیرباشا دانیشیغا دا گیردی. بۇ ایش اۆچون ایران شاه دؤولتی‌نین سیاسی خادیملریندن، او زامان آذربایجانا والی تعیین اولونموش مرتضی بیات (سهام السلطنه) شاه-ین و مرکزی حؤکومتین رسمی نوماینده سی کیمی ۱۹۴۵^-جی ۷ دسامبریندا تبریزه گلدی. دسامبرین ۸-دن ۱۱-نه قدر ایران حؤکومتی و آذربایجان خالقینین نوماینده لری آراسیندا دانیشیق‌لار گئتدی. آذربایجانین نوماینده هیئتین س.ج. پیشه‌وری باشچیلیق ائدیردی. ایران حوکومتینین بۇ دانیشیق‌لاردا دا مقصدی باشقاتماق‌دان، واخت قازانماقدان، خالقی آلداتماق‌دان عیبارت ایدی. ایران دؤولتی‌نین نوماینده سی آذربایجان نوماینده لریندن حؤکومت گؤندریلمک اۆچون «آذربایجان خالقینین طلبلری‌نین سیاهی سینی» ایسته می‌شدی. آذربایجان نوماینده لری ۱۹۴۵-جی ایل نویابرین ۲۰-ده اؤزونو آذربایجان موسیسلر مجلیسی اعلان ائتمیش آذربایجان خالق کونقره سی‌نین (۲۰–۲۱٫۱۱٫۱۹۴۵-جی ایل) تبریز دئکلاراسیاسینی، قرارلارینی و بیاننامه سینی ایران دؤولتی‌نین نوماینده لرینه تقدیم ائتمیش و بیلدیرمیشدیر کی، آذربایجان خالقینین اساس طلبلری بۇ سندلرده گؤستریلمیش و واختیندا ایران شاه-ینا، مجلیسینه و حؤکومتینه گؤندریلمیش‌دیر. همن تاریخی سندلر و ایران کونستیتوسیاسینا موافیق اولاراق آذربایجان خالقی آذربایجاندا مختار حاکیمیت اورگان‌لاری یاراتماغا باشلامیش‌دیر. ایران حؤکومتی نوماینده لری آذربایجان خالقینین اساس طلبلری ایله هئچ جوره راضیلاشمادیلار، کیچیک و اهمیت‌سیز مسئله لرین موذاکره سینه ایصرار ائتدیلر و میلّی موختاریتدن ال چکیلمه سینی ایره لی سوردولر. بونلارا گؤره ده، موذاکره نتیجه سیز قورتاردی. مرتضی بیات شاها و حؤکومته معلومات وئرمک اۆچون دسامبرین ۱۱-ده تبریزدن تهرانا گئتمه لی اوْلدو.
ایرانین ایرتیجاع قووتلری بوتون واسیطه لرله خالقین اینقیلابی چیخیشینین قارشی‌سینی آلماغا چالیشدیغی بیر واختتا، س.ج. پیشه‌وری خالق اینقیلابینین یئتیشدیغینی و اونون اۆچون بؤیوک ایمکان یاراندیغینی واقتیندا گؤرموشدور. او، مقاله لرینده، نیطق و چیخیش‌لاریندا دؤنه دؤنه خبردارلیق ائدیردی کی، اینقیلابی چیخیش اۆچون یارانمیش فورصتی الدن وئرمک اولماز، الوئریش‌لی شرایطدن واختیندا ایستیفاده ائتمک لازیم‌دیر. س.ج. پیشه‌وری ۱۹۴۵-جی ایل سپتامبرین ۱۲-ده دییردی: "فورصتدن ایستیفاده ائده بیلمک اؤزو بؤیوک ایستعداد و لیاقت ایسته ییر. بیز فورصتی الدن وئرمه یه راضی اولا بیلمه ریک. اوستان انجومنی و محل‌لی موختاریت مسئله سینی عملی صورتده حیاتا کئچیرمه لییک. "سپتامبرین ۲۰-د ایسه او "آذربایجان قزئتینده یازیردی: "بیز نه قیمت اولور اولسون جهان حادیثه لری‌نین وئردیگی ایمکان‌دان ایستیفاده ائدیب آزادلیغیمیزی تأمین ائده جییک".
موتفیق قوشون‌لارینین ایراندا اولماسی ایرتیجاع قوولری‌نین ال-قولونو موعین درجه ده باغلامیشدی. بئله بیر شرایطده س.ج. پیشه‌وری آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی اۆچون یارانمیش فورصتدن، الوئریش‌لی ایمکان‌دان واختیندا و تأخیر سالمادان ایستیفاده ائتمه یه چاغیریردی. او، ۱۹۴۵-جی ایل سپتامبرین ۱۲-ده «آذربایجان» قزئته سینده یازیردی: «ایندی آذربایجان خالقینین الینه بؤیوک بیر فورصت دوشموش‌دور. بوندان ایستیفاده ائتممک خیانت‌دیر». ۱۹۴۵-جی ایل اوْکتوبرین ۱۱-ده اون دوردونجو مجلیسده کی نیطقینده دوکتور محمد موصدیق دئییردی: «بیز ایستیفاده ائتمه لی و یاخشی مؤوقع ایندیکی مؤوقع دیر. من یقین ائدیرم کی، خاریجی قوشون‌لار بۇ مملکتدن گئدندن سونرا حاکم دایره لر بیزیم سئچکی قانونوموزون اصلاح ائدیلمه سینه راضی اولمایاجاق‌لار».
رضا شاه-ین دیکتاتوراسی داغیلان‌دان سوْنرا جنوبی آذربایجاندا سیاسی پارتی و ایجتیماعی تشکیلات‌لارین فعالیتینی خصوصی قئید ائتمک اولار. او جوملدن آذربایجان جمعیتی، آذربایجان زحمتکشلری تشکیلاتی، دئموکراسیه طرفدارلاری مرکزی، آنتی‌فاشیست جمعیت، آذربایجان فهله و زحمتکش همکارلار ایتیفاقی، دئموکراتیک تشکیلات‌لاردان، مطبوعاتدان و شخصلردن عیبارت اوْلان آزادلیق جبهه سی و ایران خالق پارتیاسی کیمی ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لار ۱۹۴۱–۱۹۴۵-جی ایللرده آذربایجان^ین بوتون ویلایت و محل‌لریندا، شهیرلرینده، ایش و یاشاییش یئرلرینده گئنیش تشکیلات شبکه سی یاراتمیش و بؤیوک تبلیغات ایشلری گؤرموشدو. آزادلیق، دئموکراسیه و زحمتکشلرین حوقوقو اوغروندا موباریزه ائتمیشدیلر.
بئله لیکله، س.ج. پیشه‌وری جنوبی آذربایجاندا عوموم خالق منافعینه اویغون یئنی بیر پارتینین یارانماسی ضرورتینی اساسلاندیردیغین‌دان سوْنرا همن پارتینین یارانماسی اوغروندا موباریزیه باشلادی. س.ج. پیشه‌وری ده اوْلان پئشه کار اینقیلابچیا مخصوص کیفیت لر اونا بئله بیر پارتینین تشکیلینده موهوم رول اویناماغا ایمکان و صلاحیت وئریردی. سوسیال-ایقتیصادی حیات و آزادلیق اوغروندا موباریزه نین گئدیشی بورادا یئنی سیاسی پارتینین یارانماسی اۆچون گئنیش زمین حاضیرلامیشدی. س.ج. پیشه‌وری ۱۹۴۴–۱۹۴۵-جی ایللرده آذربایجانا سفرلری زامانی بورادا یئنی سیاسی پارتینین یارانماسی سایه سینده ایکینجی موهوم آددیمی آتمیش اوْلدو. او بۇ مسئله ده جنوبی آذربایجان ۱۹۰۵–۱۹۱۱-جی ایللر ایران اینقیلابین‌دان باشلایاراق فهله، کومینیست و میلّی آزادلیق حرکات‌لاریندا فعال ایشتیراک ائتمیش. اینقیلابی و دئموکراتیک پارتیلرده فعالیت گؤسترمیش گؤرکملی اینقیلاب‌چی‌لار و آدلی-سانلی آزادیخواه لارلا گؤروشموشدو. س.ج. پیشه‌وری بیر زامان آذربایجانین تبریز، خوی، سلماس، اورمو، ساراب، اردبیل، آستارا و باشقا شهرلرینده اولموش، بۇ یئرلرده فهله لرین، کندلیلرین، ضیالی‌لارین، صنعتکارلارین، فابریک-زاوود صاحیبلری‌نین، دوکانچی و تاجیرلرین، خیردا و اورتا مولکدارلارین، روحانیلرین و دؤولت قوللوق‌چولارینین ترقی پرور، وطن پرور و آزادیخواه نوماینده لری ایله شخصن گؤروشموش و صؤحبت ائتمیشدیر. آذربایجان خالقینین ایحتیاج‌لاری، حوقوق‌لاری و میلّی-آزادلیق مسئله لری هر طرف‌لی موذاکره ائدیلیر و اونلارین حاقّیندا فیکیرلر سؤیله نیلیردی. س.ج. پیشه‌وری بۇ گؤروشلری و موذاکیره لری بورادا ۱۹۴۴^-جو ایلین یونوندا «آژیر» قزئته سینده یازیردی: «آلتی آیلیک سئچکی موباریزه سی ایستر ایستمز منی جمعیتین داخیلینه سوق ائتدی. هر یئره گئتدیم مولکدارلارین طمطراق‌لی ائولری، کندلی لرین داخمالاری، فهله لرین منزیللری، بیر سؤزله تبریز اهالی‌سی‌نین بوتون طبقه لری ایله تانیش اولدوم. من ایسته ییردیم گزیم، گؤروم، آنلاییم و علاج یولو تاپیم، منیم مقصدیم دلیل، سند، آختارماق ایدی».
جنوبی آذربایجانین باش‌لیجا حیاتی پروبلملرینی ایحاطه ائدن بوتون بۇ صؤحبت، موباحیصه و موذاکیرهلرین گئدیشینده اورادا یئنی سیاسی پارتینین یارادان‌لارین رهبر قروپو اورتایا چیخدی، خالق یاراناجاق پارتینین کوتلوی، میلّی-آزادلیق، دئموکراتیک و اینقیلابی کاراکتری و وظیفهلری موعین لشدی. بوندان سوْنرا جنوبی آذربایجاندا ۱۹۴۵-جی ایلین آوقوست-سپتامبر آیلاریندا عملی صورتده یئنی سیاسی پارتینین یارادیلماسینا باشلاندی. بۇ آرادا س.ج. پیشه‌وری یازمیش‌دیر: "فیرقه میزی یارادان‌لار میلّی حرکاتیمیزی ووجودا گتیرمک اۆچون صینیفلری میلّی شوارلار واسیطه سیله جلب ائتمک لوزومونو جیدی بیر صورتده ترک ائتمیشلردیر. بۇ قرارا گلدیلر: "اوول دئموکرات فیرقه سی (پارتیاسی م. ج) نامینا میلّی بیر تشکیلات ووجودا گتیرسینلر".
س.ج. پیشه‌وری پارتینین آدینا خصوصی اهممیت وئریردی. او، بۇ عقیده ده ایدی کی، "پارتی آد قویدوغوندا اساس مقصد نظره آلینمالی‌دیر. "دموکرات" آدی گئنیش صینفی اساسی اوْلان بیر پارتیه یارانماسی باخیمین‌دان. خوصوصیله جنوبی آذربایجاندا ایران مشروطه اینقیلابین‌دان و ش.م. خیابانی دوریندن خالقین بۇ کاراکترده پارتی ایله تانیش اولماسی جهتدن چوْخ موناسیب ایدی. بۇ آد پارتینین دئموکراتیک وظیفه لره مالیک اولاجاغینی موعین ائدیردی.
آذربایجان دئموکرات پارتیسینین تشکیلی پارتینین بیرینجی یازیلی سندی – موراجیعت نامه سی آذربایجان و فارس دیللرینده س.ج. پیشه‌وری طرفیندن یازیلدی. بوندان سوْنرا آذربایجان دئموکرات پارتیسینین (آدپ) ایلک بیاننامه سی تبریز، اورمو و خوی شهرلری‌نین گؤرکملی آزادیخواه‌لارین‌دان ۷۷ نفر طرفیندن ایمضا ائدیلدی و ۱۹۴۵-جی ایل سپتامبرین ۳-ده (۱۳۲۴^نجو ایل شهریور آیینین ۱۲-ده) آذربایجانین بوتون بؤیوک-کیچیک شهرلرینده یاییلدی و بۇ سند ۲ شهریور بیاننامه سی آدی ایله مشهور اولموش‌دور.
۱۹۴۵-جی ایل سپتامبرین ۵-ده آذربایجان دئموکرات پارتیسینین اورگانی «آذربایجان» قزئتی‌نین بیرینجی نومره سی نشر ائدیلدی. «آذربایجان» قزئته سینده س.ج. پیشه‌وری اؤزو شخصن رهبرلیک ائدیردی. دئمک اولور کی، بۇ قزئتین سیاسی، ایجتیماعی و تشکیلاتی اهممیت‌لی بوتون باش مقاله لری س.ج. پشه وری طرفیندن یازیلمیش‌دیر. قزئت آذربایجان دیلینده چیخیر، خالقا پارتینین مرام و مقصدینی منطیقی و چوْخ آیدین دیلله چاتدیریردی.
۱۹۴۵-جی ایل سپتامبرین ۱۳-ده تبریزده آدپ-نی یارادان‌لارین ایلک کونفرانسی اوْلدو. بۇ کونفرانس پارتی ایشلرینه رهبرلیک ائتمک اۆچون ۱۱ نفردن عیبارت کومیته (موسسلر کومیته سی) یاراتدی. همن کومیتیه س.ج. پیشه‌وری صدر و م.س. شبستری صدر معاوینی سئچیلدی.
۱۹۴۵-جی ایل اوْکتوبرین ۲-ده تبریز شهرینده آذربایجان دئموکرات پارتیسینین بیرینجی قورولتایی آچیلدی. پارتیانین ۳۸ شهر، ماهال و ویلایت تشکیلاتی قورولتایا ۲۷۷ نفر نوماینده سئچمیشدی. قورولتایین بیرینجی ایجلاسیندا ۲۴۷ نفر نوماینده ایشتیراک ائدیردی. آدپ-نین بیرینجی قورولتایینین بوتون موذاکیره لری و یازی ایشلری آذربایجان دیلینده آپاریلیردی. قورولتای آدپ-نین پروقرامینی و نیظامنامه سینی موذاکیره و قبول ائتمک دن، آدپ-نین مرکزی کومیته سی (۴۲ نفر) و مرکزی تفتیش کومیسیاسینی (۱۲ نفر) سئچدیکدن سوْنرا اوْکتوبرین ۴-ده اؤز ایشینی مووفقیتله باشا چاتدیردی. س.ج. پیشه‌وری آدپ-نین بیرینجی قورولتایینین گئدیشینه اوولدن آخیرا قدر موستقیم صورتده رهبرلیک ائتمیشدیر. قورولتای آدپ-نین مرامنامه سینی و نیظامنامه سینی قبول ائدرک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه لری اوزره پارتینین حرکات خطینی، پرنسیپلرینی و تشکیلات قورولوشونو موعین ائتدی.
مرامنامده گؤستریلیردی کی خالقا گئنیش دئموکراتیک آزادلیق‌لار وئریلمه لی و موستبیدلر حاکیمیتی محو ائدیلمه لی‌دیر. س.ج. پیشه‌وری آدپ-نین مرامنامسینی بؤیله قیمتلندیرمیش‌دیر: «مرامنامنین اساس مسئله سی آذربایجانلیلارین بیر میلّت اولاراق تانینماسی و موختاریت مسئله سی حساب اولونور».
بؤیله لیکله، س.ج. پشه وری‌نین، تشکیلینه سعی گؤستردیگی پارتیا یاراندی و سۆرعتله بوی آتدی.
آذربایجان دئموکرات پارتیسینین یارانماسی موهوم موترقی و اینقیلابی حادیثه ایدی. س.ج. پیشه‌وری یازیر کی، بۇ پارتینین شعارلاری چوْخ آیدین، کانکرت و باشا دوشوله جک ایدی. خالق میلّی موختاریت، دیل آزادلیغی، کندلی-مولکدار و فهله-صاحیبکار موناسیبتی‌نین دوزگون یولا قویولماسینی، خالق حاکیمیتینی تأمین ائتمک شعارلارینی چوْخ یاخشی باشا دوشوردو. اونا گؤره ده، آدپ-نین یارانماسی خالق طرفیندن بؤیوک ریغبت و اومیدله قارشیلاندی.
آ.د. پ-نین ایلک بیاننامه سی نشر اولونان گوندن (۳ دسامبر ۱۹۴۵) خالق کوتله لری تبریزه پارتینین و «آذربایجان» قزئته سی‌نین عونوانینا گؤندردیکلری تلگراف و مکتوب واسیطه سیله دئموکرات پارتیسین قوشولدوقلارینی بیلدیریر و بۇ پارتی قبول اولونمالارینی خواهیش ائدیردیلر. تبریزدن پارتینین مرکزیندن گؤستریش گؤزلمه دن موسیسلر طرفیندن اردبیل، اهر، ماکی، ماراغا، مرند، اورمو و خوی ویلایتلرینده عجبشئرده، شیشواندا، نکدیده، جولفا، ساراب و دیگر شهرلرده پارتینین تشکیلات‌لاری یاراندی. قورولتای‌دان سوْنرا ایسه آدپ اؤز تشکیلات‌لارینی پارتیا پروقرامینین و نیظامنامه سی‌نین طلبلرینه اویغون اولاراق قورمایا باشلادی. او جوملدن ایلک پارتیا تشکیلات‌لاری یارادیلدی. ۱۹۴۵-جی ایل نویابرین اووللرینه قدر آدپ-نین بوتون ویلایت و شهر تشکیلات‌لاریندا پارتیا کونفرانس‌لاری کچیریلدی.
آذربایجان دئموکرات پارتیسی یاراندیغی گوندن باش خطی نین قورونماسی اوغروندا موباریزه آپارمیش‌دیر. آ.د. پ-نین ایلک بیاننامه سی یازیلیرکن بۇ پارتیانی یارادان‌لارین بیر قروپو فقط مدنی موختاریت شعاری ایره لی سورموشدولر و بۇ بیرینجی ماده بئله ده عکس اولموشدو. بۇ باره ده س.ج. پیشه‌وری بئله یازیر: «بیز بیلیریک کی، الیمیزده دؤولت تشکیلاتی، سیاسی قووه و ایختیار اولمازسا فارس موتعصیب لری بیزه مدنی موختاریت وئرمیه جکلر. مدنی موختاریت عیباره سی محدود اولدوغو اۆچون داخیلی آزادلیق و اؤز موقدراتینی اؤزو تعیین ائتسین سؤزو ایله موختاریت سؤزونو عوض ائتدیک.»
س.ج. پیشه‌وری پارتینین باش خطینی اینقیلابی مؤوقع دن و آردیجیل صورتده مودافیعه ائدیردی. اونون سعیی نتیجه سینده پارتیا قورولتاییندا باش خطی قطعیت له مودافیعه اولوندو.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ آشنایی با تاریخ مجالس قانونگذاری در ایران دوره اول تا دوره شانزدهم [History of Legislatures in Iran (1285–1328)] (in فارسیجا). Majlis Research Center. 2005 [1384]. p. 266. 2020-12-13-ده اوریجنال-دن آرشیولشدیریلمیشدیر. 2018-04-22-ده یوخلانیب.
{{cite book}}:|archive-date=/|archive-url=وقت مؤهورونون اۇیغونسوزلوغو (کؤمک)CS1 maint: unrecognized language (link)