بیزانس ایمپیراتورلوغو

	بیزانس ایمپیراتورلوغو ; conventional_long_name = Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία;
	; بیزانس ایمپیراتورلوغو
باشکند	کوْنستانتینوْپوْل; کونستانتینوپل
دیل(لر)	لاتینجا (گئنل); یونانجا
دین	روم تانریلاری (۳۸۰-ا کیمی); مسئحی‌لیک

شرقی روم ایمپیراتورلوغو (یونان دیلی: Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία، «روم ایمپیراتورلوغو»؛ لاتین دیلی: ایمپئریوم رومانوم). بیزانس ایمپیراتورلوغو، روم ایمپیراتورلوغونین ۳۹۵-جی ایلده شرق و باتی حیصّه لرینه پارچالانماسی ایله مئیدانا چیخدی. باشکندی روم اوْلان غربی روم ایمپیراتورلوغو ۵-جی عصرده قوت قبیلهلرینین ایتالیا ایستیلا ائتمه‌سی ایله سوقوطا اۇغرادی. مرکزی کونستانتینوپولایس (بوگونکو ایستانبول) اوْلان و بیزانس ایمپیراتورلوغو دا دئییلن شرقی روم ایمپاراتورلوغو ایسه مین ایلدن آرتیق وارلیغینی قورویا بیل‌دی. بیزان‌سین میدانا گلمه‌سی، روم ایمپیراتورو بیرینجی کونستانتینین باشکندی رومدان بوگونکو ایستانبولا داشیماسییلا دا باغلیدیر.

روم ایمپاراتورو بیرینجی کونستانتین (بویوک کونستانتین)، ۳۳۰-جو ایلده ایمپئراتورلوغون باشکندینی قدیم یونان شهری بیزانتیونا (بیزانس) دییش‌دی و یئنی باشکندا «نووا روم» (یئنی روم) آدینی وئرسه ده ایمپیراتورون اؤلومون‌دن سوْنرا «بیرینجی کونستانتین شهری» آنلامینا گلن «کونستانتینوپول» آدی ایستیفاده اوْلونموش‌دور. بیرینجی کونستانتین، رومدان سئناتورلار و یۆکسک مأمورلار گتیره‌رک کونستانتینوپول‌دا یئنی ایداره میدانا گتیردی و شهری یئنی‌دن آبادلاشدیردی. روم چوْخ تانری‌لی اوْلماسینا باخمایاراق، کونستاتینوپولو مسیحیت شهری ائتدی و اؤزو ده بۇ دینی قبول ائتدی.

بیزان‌سین ایداره‌چیلری اؤزلرینی روم ایمپیراتورلوغو گئرچک میراث‌چیلاری اوْلاراق قبول ائتدیلر، لاکین باشقا طرف‌دن ده روم ایله علاقه‌لرینی ده داوام ائتدیردیلر. غربی روم ایمپیراتورلوغو کیچیک دؤولتلره آیریلیب پارچالانارکن، بیزانس ایمپیراتورلوغو بوتونلویونو قوروماغی باجاردی. بئله‌لیک‌له بیزانس ایمپرراتورلوغو، کلاسیک یونان و روم ایمپیراتورلوغو مدنییتلارینین سوْن مرکزی اوْلدو.

عثمانلی ایمپیراتورلوغونین ایشغاللاریندان سوْنرا بیزانس ایمپیراتورلوغونون الینده دئمک اوْلار کی، تکجه ایستانبول قالمیش‌دی. ۱۴۵۳-جو ایلده فاتیح سولطان محمد ایستانبول و فتح ائتمه‌سیندن سوْنرا بیزانس ایمپیراتورلوغو تامالی‌له داغیل‌دی. (ایستانبولون فتحی)

آدین اتیمولوژی (دیلین کؤکلرینی آراشدیرما بیلیم)

"بیزانس ایمپیراتورلوغو" آدی تاریخچیلرین شرقی روم ایمپیراتورلوغوسینا وئردیی آددیر و ایمپئریانین مؤوجود اوْلدوغو دؤورده هئچ بیر قایناق‌ده آدی بئله کئچممیش‌دیر. ایمپئریانین یونان دیلی آدی "باسیلئیا تؤن رومنیا" (روم ایمپیراتورلوغو) و یا ساده‌جه اوْلاراق "رومنیا" ایدی. شرقی روم خالقی دا اؤزلرینی روملی اوْلاراق آدلان‌دیریردی. تورکلر و عربلر ایسه روم کلمه‌سینی ایستیفاده ائدیردی.^[۱] غربی آوروپادا ایمپئریانین آدینین ایلک دفعه "بیزانس" اوْلاراق کئچمه‌یه باشلانماسی آلمان تاریخچی هایرونیموس وولفون ۱۵۵۷-جی ایلده "جورپوس هیستوریاه بیزانتینæ" آدلی اثری ایله باشلانمیش‌دیر. ۱۶۴۸-جی ایلده "بیزانتینه دو لوووره" ("جورپوس سجریپتوروم هیستوریæ بیزانتینæ") و ۱۶۸۰-جی ایلده ده دو شارلین "هیستوریا بیزانتینا" آدلی اثرلرین یاییملانماسیندان سوْنرا شارل لوی مونتئسکیؤ کیمی فرانسه معاریف‌چیلر آراسیندا "بیزانس" آدی مهشورلاشماغا باشلادی.

داها اوّللر باتی اوروپادا ایمپیراتورلوغو "ایمپئریوم گرائجوروم" (یونانلارین ایمپیراتورلوغو) اوْلاراق آدلاندیریلیردی. اؤزل‌له ده ۸۰۰-جو ایلده شارلمانین پاپ III. لئو طرفیندن مقدس روم ژرمن ایمپیراتورلوغو ایمپیراتورو (ایمپئراتور آوگوستوس) اوْلاراق تاجلاندیریلماسیندان سوْنرا روم میراثی کۇنوسون‌دا رقابت باشلامیش‌دی. پاپلار یا دا باتی‌ده‌کی ایداره‌چیلر شرقی روم ایمپیراتورلاریندان بحث ائدن زامان "ایمپئراتور رومæاوْروم" دئییردیلر، چونکی "ایمپئراتور رومانوروم" آدی شارلمان و اوْنون خلفلرینه عاییددیر. بۇ سببلردن تاریخچیلر بئله قناعته گلیر کی، "بیزانس" لوغتی‌نین ایستیفاده اوْلونماسیندا مقصد، مقدس روم ژرمن ایمپیراتورلوغو رقیبی شرقی روم ایمپیراتورلوغوسینی تاریخ صحنه‌سیندن سیلمک کیمی دوشونولور.

تاریخی

قۇرولوشو

روم ایمپیراتورو مورتد یولیانین دؤورونده (۳۶۲–۳۶۳) کؤهنه اینانجلاری گئری قایتارماق ایستنیل‌دی و کریستیانلارین فعالیّتلری قاداغان ائدیلدی. یولیانین اؤلومون‌دن سوْنرا مسیحیّت یئنی‌دن گۆج قازاندی. ۴-جو عصردن باشلایاراق روم توْرپاقلاری باربار آخینلارینا معروض قالدی. I فئودوسی (۳۷۹–۳۹۵) رومنی اله کئچیرمک ایستین ویزی قوتلار بالکانلاردا و دونای چایینین جنوبونا دۇغرو ایرلیلمه‌لرینه مانع اوْلدو. کریستیان‌لیغی منیمسین I فئودوسی روم ایمپیراتورلوغو شرق و باتی سئقمئنتلرینی ایداره ائدن سوْن ایمپیراتور اوْلدو. ۳۹۵-جی ایلده I فئودوسی اؤلدو و روم ایمپیراتورلوغو ایکی حیصّه یه بؤلون‌دو.

غربی روم ایمپیراتورلوغو توْرپاقلارینا هۆجوم ائدن وئستقوتلار ۴۱۰-جو ایلده رومانی اله کئچیردیلر. دیگر باربار قوملردن وانداللار قوزئی آفریکانی، ایسپانیانی و ایتالیانی یاغمالادیلار. باربار آخینلارینین آردی-آراسی کسیلمه‌دی و ۵-جی عصرین سوْنلاریندا قرمانلار غربی روم ایمپیراتورلوغو سوقوطا اۇغرات‌دیلار. بیزانس ایمپیراتورلوغو ایسه بۇ هۆجوملارا مقاومت گؤستره بیل‌دی. بالکانلاردا ایسلاولاری، شرق‌ده ده ساسانیلر مغلوبیته اۇغرات‌دی.

بیزانس ایمپیراتورو I یوستینیان (۵۲۷–۵۶۵) اۇزون سورن اقتداری دؤورونده شیمالی آفریقا، ایتالیا و ایسپانیا یئنی‌دن اله کئچیردی. ساسانیلر شاهاییلا باریش باغلایاراق شرق سرحدلرینی قورودو. لاکین اؤلکه‌نین داخیلین‌ده‌کی سیاسی و دینی مۆناقیشه‌لرین قارشی‌سینی آلا بیلمه‌دی. بۇ مۆناقیشه‌لر ۵۳۲-جی ایلده خالق عۆصیانینا چئوریلدی. تاریخ‌ده "نیکا آیاقلانماسی" آدییلا تانینان بۇ قیام، کومان‌دیر وئلیساری طرفیندن باشکندداکی هیپپودروم‌دا (بوگونکو سولتاناهمئت میدانی) یاتیریل‌دی و ۳۰ مین آدام اؤلدورول‌دو.

بئله‌جه اؤلکه داخیلینده ثابت‌لییی تأمین ائدن I یوستینیان مۆختلیف ساحه‌لرده اصلاحاتلارا باشلادی. اوْنون ان اۇغورلو اصلاحاتلاریندان بیری روم حۆقوقو کۇنوسون‌دا کومیس‌سییا یاراتماسی اوْلدو. بۇ کومیسسیانین اۇزون چالیشمالارینین سوْنون‌دا میدانا گتیردیی "جورپوس لوریس جیویلیس" ("مدنی حۆقوق قانونلاری") بوگونکو چاغداش آوروپا حۆقوقونون اینکیشافیندا دا اساس تشکیل ائتمیشدیر.

بیزانس اراضی‌سینه موسلمان آخینلاری (۶۱۰–۸۶۷)

بیزانس ایمپیراتورلوغو ۷-جی و ۸-جی عصرلرده شرق‌ده موسلمان و فارسلار اوْردولارینین، باتی‌ده ایسه ایسلاولارین هۆجوملارینا معروض قالدی. ۶۱۰-جو ایلده بیزانس تاختینی اله کئچرن I ایراک‌لی فارسلارین هۆجوملارینی دایاندیردی و باشکندین مۆدافیه‌سینی گوجلندیردی. دونای چایینی کئچه‌رک بیزانس توْرپاقلارینا هۆجوما کئچن آوارلاری دا مغلوب ائتدی. بۇ دؤورده عربلر ایسلام دینینی یایماق اۆچون هۆجوملارا باشلامیش‌دیلار. عرب اوْردولاری ۶۳۲-جی ایلده سوریه و فیلیسطینی اله کئچیردی. الکزاندریا ، (رومانی) تسلیم اوْلماسیندان سوْنرا عربلر ۶۴۲-جی ایلده میصرین بۆتون اراضی‌سینی اؤز نظارتلری آلتینا آلدیلار. ۶۷۴–۶۷۸-جی ایللر آراسیندا عربلر بیر نئچه دفعه کونستانتینوپول و محاصره‌یه آلسالار دا، اله کئچیره بیلمه‌دیلر.

بۇ ساواش ایللرینده بیزانس‌دا روم مدنیتی‌نین و لاتین دیلی یئرینی یونان دیلی و مدنیتی عوضله‌دی. بۇنا دینی فرقلر ده علاوه اوْلوندوق‌دان سوْنرا ایسه ایمپئراتورلوغون غربی ایله شرقی آراسیندا قطعی فرقلر میدانا گلدی.

بیزانس ایمپیراتورلوغونون قیزیل دؤورو (۸۶۷–۱۰۸۱)

بیزانس ایمپیراتورلوغو ۸۶۷-۱۰۵۶ ایللر آراسیندا ایمپیراتورلوغو ایداره ائدن ماکئدونییا خانه‌دانی دؤورونده قیزیل دؤورونو یاشادی. ماکئدونییا خانه‌دانینین قوروجوسو ۱-جی واسیلی (۸۶۷-۸۸۶) داها اوّل ایتیریلمیش آنادولوداکی توپراقلاری یئنی‌دن ایمپئراتورلوغون سرحدلرینه قات‌دی. ۱-جی واسیلی و آردیجی‌لی ۶-جی لئوین (۸۸۶-۹۱۲) حاکمیّتلری دؤورونده ایمپئراتورلوغون حۆقوق سیستمی یئنی‌دن تشکیل ائدیلدی. ۲-جی نیکیفور فوکا (۹۶۳-۹۶۹) کرت و قیبریس جومهوریتیی یئنی‌دن ایمپئراتورلوغا قات‌دی، سوریه و بالکانلاردا یئنی توْرپاقلار اله کئچیردی.

۲-جی واسیلی (۹۷۶-۱۰۲۵) ۱۰۰۱-جی ایلده قوزئی سوریهنی دؤولتین ترکیبینه قات‌دی. ۱۰۱۸-جی ایلده بولقار توْرپاقلارینی و آنادولوداکی کؤهنه بیزانس ایمپیراتورلوغو توْرپاقلارینی ایمپئراتورلوغا قات‌دی. ۲-جی واسیلی‌دن سوْنرا ایتالیادا و بالکانلاردا قیاملار میدانا گلدی. دوغوده بؤیوک سلجوق‌لولار آنادولویا آخینلار ائتمه‌یه باشلادی. ایمپیراتور رومان دیوژن ۱۰۷۱-جی ایلده مالازگیرد دؤیوشو دؤیوشون‌ده بؤیوک سلجوق‌لو سلطانی آلپ ارسلانا مغلوب اوْلاراق اسیر دۆشدو. بؤیوک سلجوق‌لو کومان‌دیرلری آنادولو ایچلرینه دۇغرو ایرلیددیکجه ۳ ایل (۱۰۷۴ ایلین‌ده) عرضینده باشکند کونستانتینوپولون سرحدلرینه قدر گلیب چیخدیلار. ۱۰۷۴-جو ایلده باشکندی ایزنیک (نیکéآ) اوْلان آنادولو سلجوق‌لو دؤولتی قۇرولدو.

بۇ دؤورده کونستانتینوپولون گۆج‌لو پاتریخی ایله پاپ آراسینداکی گؤروش آیری‌لیقلاری چَتین مۆباحیثه‌لره گتیریب چیخاردی و ۱۰۵۴-جو ایلده روم کاتولیک کلیساسی ایله شرق اوْرتودوکس کلیساسی موستقیل کلیسالر حالینا گلدیلر.

خاچ یوروشلری (۱۰۸۱–۱۲۰۴)

لاتین ایمپیراتورلوغو (۱۲۰۴–۱۲۶۱)

سوقوطو (۱۲۶۱–۱۴۵۳)

مدنیتی

اوْرتا عصرلرین اوّلینده بیزانس‌دا مدنیت غربی آوروپاداکی کیمی سوقوطا اۇغرامادی. بیزانس بیر چوْخ اؤلکه‌لرله تیجارت ائدیر، علاقه ساخلاییردی. بیزانس شهرلری یالنیز صنعت و تیجارت مرکزلری دئییل، عئینی زاماندا مدنیت اوْجاغی ایدیلر. ۷-جی-۸-جی عصرلرده بیزانس اراضیسی کیچی‌له‌رک بالکان یاریماداسی و کیچیک آسیادان عبارت اوْلدوق‌دا، یونان دیلی ایمپئریانین دؤولت دیلینه چئوریلدی. بیزانس‌دا ساوادلی آداملار غربی آوروپاداکینا نیسبتاً داها چوْخ ایدی. حتی کندلیلر و صنعتکارلار ایچریسینده ده ساوادلی آداملار واردی. کلیسا مکتبلری ایله یاناشی دؤولت مکتبلری و اؤزل مکتبلر ده آچیلیردی. وارلی والیدئینلرین اۇشاقلاری بۇ مکتبلرده یازماغی و هئسابلاماغی اؤیرنیردیلر. مکتبلرده دینی کیتابلاردان باشقا قدیم دؤورون عالیملری‌نین اثرلرینی، هومئرین پوئمالارینی، ائسخیلین و سوفوکلون تراگیکومئ‌دییالارینی اؤیرنیردیلر. آوروپادا ایلک عالی مکتب کونستانتینوپول‌دا آچیلمیش‌دی. بۇرادا عالی طیب مکتبی ده یارادیلمیش‌دی.

بیزانس‌دا ریاضیات، اؤزل‌له هندسه اۇغورلا توسعه ائدیردی. حؤکمدار تاختی اۆچون آوتومات قورغو دوزلدیلمیش‌دی. مۆختلیف صنعتلرین و طبابتین اینکیشافی کیمیانین اؤیرنیلمه‌سینه کؤمک ائتدی. شوشه و بویا اۆرتیم (تولید) ینین قدیم اۆصوللاری قالماق‌دا ایدی. یونان اوْدو آدلانان یاندیریجی ماده ده بیزانس‌دا ایختیراع ائدیلدی. نفت و قاتران قاریشیغین‌دان دوزلدیلن یونان اوْدونو سۇ ایله سؤن‌دورمک اوْلموردو. اوْنو اؤزل اوْلاراق دوزلدیلمیش بورولاردان دۆشمن گمیلرینه، قالالارینا یؤنل‌دیر و یان‌دیریردیلار. بیزانس‌لیلار یونان اوْدونون کمکی ایله قۇرودا و دنیزده بیر چوْخ غلبه‌لر قازانمیش‌دیلار. بیزانس‌دا تاریخ و جوغرافیا دا چوْخ توسعه ائتمیش دی. جوغرافیاشوناسلار خریطه‌لر و شهرلرین پلانلارینی چکه بیلیردیلر. بۇ اوْ زامان باتی‌ده گؤرونممیش بیر ایش ایدی.

اوْرتا عصرلرین باشلانغیجیندا بیزانس آوروپانین ان مدنی اؤلکه‌سی ایدی. باشقا اؤلکه‌لرین کراللاری، کنیازلاری، یئپیسکوپلاری اؤز سارایلارینا بیزانس‌دان رسّاملار، معمارلار و زرگرلر چاغیریردیلار. علمه هوس گؤسترن گنجلر کونستانتینوپول‌دا ریاضیات، طبابت، روم قانونلارینی اؤیرنمه‌یه گلیردیلر. بیزانس مدنیتی گونئی و شرق ایسلاولارینین مدنیتینه اؤزل‌له بؤیوک ائتکی گؤسترمیش‌دیر. بولغاریستان، صربیستان و کی یف روس دؤولتی مسیحیتنی بیزانس‌دان قبول ائتمیشدیر. یونان دیلین‌دن ایسلاو دیللرینه چوْخلو کیتاب ترجومه اوْلونموش‌دو. کی یف روس دؤولتینده ایلک داش مبدلری بیزانس معمارلاری تیکمیشلر. بیزانس‌دا آنتیک یازی‌چیلارین و عالیملرین چوْخلو الیازیلاری قالمیش‌دی. بۇنون سایه‌سینده همین اثرلر دؤوروموزدک گلیب چاتمیش‌دیر.

معمارلیق

بیزانس‌دا آنتیک اینجه صنعتین بیر چوْخ عابیده‌لری قالمیش‌دی. اوْنلاری اؤلکه‌نین هر یئرین‌دن آختاریب باشکندی بزه‌مک اۆچون گتیریردیلر. کونستانتینوپول غئیری-عادی تمته‌راقلا آبادلاشدیریلمیش‌دی. اوْنون باش کوچه‌لرینده اوْنلارلا مؤهتشم ایمارتلر و مبدلر اۇجالیردی. عظمت‌لی بینالار بئله فیکیر اوْیاتمالی ایدی کی، ایمپیراتور حاکمیّتی قودرت‌لی و مؤهتشم‌دیر. کریستیان دینی مبد تیکینتیسینده ده دییشیک‌لیکلر ائدیلدی. مبد تیکیلرکن قارشییا قویولان مقصد دییش‌دی. قدیم یونان مبدلری ایچری‌سینه اللهلارین هیکللرینی قویوردولار. دینی مراسیم ایسه مئیدان‌دا کئچیریلیردی. بۇنا گؤره ده یونان مبدینی خاریجی گؤرونوشجه اؤزل‌له یاراشیق‌لی تیکمه‌یه چالیشیردیلار. کریستیانلار ایسه عۆمومی عبادت اۆچون کلیسانین ایچری‌سینه توپلاشیردیلار. بۇنا گؤره ده معمارلار مبدین داخیلین‌ده‌کی اوْتاقلارین گؤزل اوْلماسی اۆچون اؤزل سی گؤستریردیلر. بیزانس مئمارلیغینین ان گؤزل نومونه‌سی یوستینیان زامانیندا کونستانتینوپول‌دا تیکیلمیش مقدس سوفییا کلیساسیدیر. بۇ کلیسانی معجزه‌لر معجزه‌سی آدلاندیریر، شعرلرده ترننوم ائدیردیلر. ایمپیراتور بۇ مبه‌دی باشکندین و بۆتون ایمپئریانین باش کلیساسینه چئویرمک ایستییردی. مبه‌دی ۱۰ مین آدام بئش ایل عرضینده تیکدی. اوْ دؤور اۆچون مبد چوْخ تئز تیکیل‌دی.

رسّام‌لیق

مبدلرین و سارایلارین دیوارلارینی موزایکالار، مۆختلیف رنگ‌لی خیردا داشلاری‌دان و شفاف اوْلمایان رنگ‌لی شوشه قیریقلاریندان - سمالتادان دوزلدیلمیش تسویرلر بزییردی. سمالتانی تزه وورولموش سوواغین اۆستونه مۆختلیف مایل‌لیک‌له دوزوردولر. تاماشاچی بینانین ایچریسینده حرکت ائتدیک‌ده موزایکا ایشیغی عکس ائتدیره‌رک مۆختلیف رنگلره دییشیردی. کلیسالره ایکونالار قویولوردو. ایکونالار اللهین، مقدسلرین و مقدس کیتابلاردان گؤتورولموش آیری-آیری صحنه‌لرین تصویرلریندن عبارت ایدی. رسّاملار ایکونالاری هامار تاختا لؤوهه‌لر اۆزرینده بویاقلا چکیردیلر. تسویرلرده نیسبت گؤزلنیلمیردی. اینسانین شکلینی باشقالاریندان داها بؤیوک چکیر، قول‌له‌لری و آغاجلاری ایسه اوْنلارین یانیندا دورموش آداملاردان کیچیک گؤستریردیلر.

اهالی‌سی

ایمپئریانین توْرپاقلاریندا مۆختلیف طایفه لر و خالقلار: یونانلار، فراکییالیلار، ایللیرییالیلار، داکییالیلار، ائللینلشدیریلمیش کیچیک آسیا طایفه لری، قافقاز خالقلاری، سوریهلیلار، کل‌دانیلر، قیبتیلر یاشاییردیلار. اوْنلارین آراسیندا یونانلار حاکم مؤقع‌ده دوروردولار و یونان دیلی ایمپئریانین رسمی دیلی ایدی.

اوْردو

بیزانس‌دا اوْردونون تشکی‌لی روم ایمپیراتورلوغوندان آلینما ایدی. لاکین ۴-جو - ۶-جی عصرلرده بۇ ایشده مؤهوم دییشیک‌لیکلر باش وئردی. اوّللر توْرپاق صاحیبلری اوْردویا سیلاح‌لی عسگر وئرمک مجبوریتینده ایدی‌سه، سوْنرالار اوْنلاردان داها تئز-تئز پول آلینماغا باشلانیردی. مۆختلیف باربار طایفهلاریندان اوْلان موزدلو عسگرلر اوْردودا گئتدیکجه داها چوْخ روْل اوْیناییردیلار. بیزانس‌دا بۇ پروسس داوام ائدرکن اؤزل‌له دونانما عضولری هله ده آزاد اهالی آراسیندان سئچیلمک‌ده ایدی. بۇنا سبب دونانمانین اوْردو ایشین‌ده داها یۆکسک مؤقع‌ده دورماسی ایدی. اوْردونو پیادا قوشون اوْلان لیمیتانئیلر، کومیتاتئنسئسلر و اوْردونون اساس حیصّه سی اوْلان سوواری کاتافراکتلار تشکیل ائدیردی. هر بیر بؤلمه‌یه تریبونلار باشچی‌لیق ائدیردی.

ایقتصادیات

چوْخلو طبیعی لیمانلارینین اوْلماسی و الوئریش‌لی جوغرافی شرایط بیزان‌سی قودرت‌لی دنیز دؤولتینه چئویرمیش‌دی. اؤزل‌له قارا دنیز و آرالیق دنیزینی بیرلشدیرن بوغازلار اۆزرینده حؤکمران‌لیق ائتمه‌سی بیزانس‌دا دنیزچیلیین و دنیز تیجارتی‌نین اینکیشافینا کؤمک ائدیردی. بیزانس تاجیرلری شرق‌ده هیندوستان، تاپروبان (سئیلون) و چینه، گونئی‌دا آکسوم پادشاه‌لیغینا (ائفیوپییا)، هابئ‌له عربیستانا گئدیب چیخیردیلار. ایران و سوقدیانا ایله قۇرودا تیجارت یوْللاری واردی. بیزانس سیککه‌لری - قیزیل سولید - بئینلخالق پول روْلو اوْیناییردی.