روم ایمپیراتورلوغو

	روم ایمپیراتورلوغو ; ''لاتینجا: Imperium Romanum; اسکی یۇنانجا: Βασιλεία Ῥωμαίων;
	; روم ایمپیراتورلوغو
باشکند	روم; کونستانتینوپل
دیل(لر)	لاتینجا (گئنل); یونانجا
دین	روم تانریلاری (۳۸۰-ا کیمی); مسئحی‌لیک

روم ایمپیراتورلوغو — روم جۆمهۇریتینین آقوستوس باشچیلیغیندا میلاددان اؤنجه ۱-جی یۆزایلینده یئنی‌دن تشکیلاتلانماسی ایله قۇرولان آنتیک روم دؤولتی‌دیر. اۇزون ایل‌لر گؤی دنیز چئوره‌سینده حؤکم سۆرن روم ایمپیراتورلوغو، ۳۹۵ ایلینده شرق-باتی اوْلماق اۆزره ایکی‌یه آیریلدی. غربی روم ایمپیراتورلوغو ژرمن‌لرین هۆجومویلا ۴۷۶ ایلینده ییخیلدی. شرقی روم ایمپیراتورلوغو (بیزانس) وارلیغینی ۱۴۵۳-ده عثمانلی ایمپیراتورلوغونون ۷-جی سۇلطانی ایکینجی محمدین ایستانبولو فتحینه قدر سۆردورموشدور.

روْمانیٛن اراضیسی جومهوری زامانیٛندا گئنیشلنمیه باشلامیٛش و ایمپئراطوْر ترایانیٛن حاکیمیتی دؤورۆنده ان یۆکسک نؤقطه سینه -5009000 km² چاتمیٛشدیٛر. ایمپئریانیٛن بیر نئچه عصر عرضینده بئله نهنگ اراضیه مالیک اوْلماسیٛ نتیجسینده، ایندهیدک مۆختلیف میللتلرین دیللرینده، دینلرینده، مدنیتلرینده، معمارلیٛق آبیدلرینده، فلسفلرینده و قانۇنلاریٛندا روْمانیٛن درین تاریخی تأثیری مۆشاهیده اوْلۇنۇر.

تاریخی

ایمپئریا تاریخی قدیم روْما دؤولتینده ایمپئراطوْر آوقۇستۇن حاکیمیتینی و اوْندان سوْنراکیٛ دؤورۆ ایحاطه ائدیر. ایمپئریا دؤورۆندن اول ۵۰۰ ایل عرضینده مؤوجۇد اوْلمۇش روْما رئسپۇبلیکاسیٛ بیر نئچه وطنداش مۆحاریبسی نتیجسینده زیفلمیشدیر. اوْ دؤورده قدیم روْمادا باش وئرمیش بعضی حادیثه لر - یۇلی سئزاریٛن اؤمۆرلۆک دیکتاتوْر (ئ.. ۴۴) تین ائدیلمسی، اوْکتاویانیٛن آکتیۇم دؤیۆشۆنده قلبسی (۲ سپتامبر ئ..۳۱) و روْما سئناتیٛنیٛن اوْنۇ شرفلی آوقۇست آدیٛ ایله تلتیف ائتمسی (۱۶ ژانویه ئ..۲۷) آرتیٛق روْما رئسپۇبلیکاسیٛنیٛن آوتوْکراتیک ایمپئریایا کئچیدی ایله الامتداردیٛر. ائ.. ۳۱-جی ایلدن باشلایاراق روْما تاریخینین یئنی سحیفسی اوْلان ایمپئریا دؤورۆ باشلانیٛر. روْما ان قۆدرتلی ایمپئریایا چئوریلیر. بۇ ایمپئریا اؤز ترکیبینه شرقی آرالیٛق دنیزی، قوزئی آفریقا، آوروْپانیٛن خئیلی هیسسینی داخیل ائتمیشدیر.^[۱]

upright=۱٫۲۵

دؤولت قۇرۇلۇشۇ

اوْردۇ

روْما اوْردۇسۇ دؤورۆنه گؤره چوْخ گۆجلۆ تعلیم کئچمیش، اساس گۆجۆ پیادالاردان عیبارت اوْلان بیر اوْردۇ ایدی. هر ۴۵۰۰ نفرلیک دسته «لئگیوْن» آدلانیٛردیٛ. روْما اوْردۇسۇنۇن دؤیۆش قایداسیٛنا گؤره دؤیۆشۆ یۆنگۆل سیلاحلیٛ دؤیۆشچۆلر باشلایٛردیٛلار. اوْنلار دۆشمن سیٛرالاریٛنیٛ پوْزماق اۆچۆن اوْخ، میٛزرا آتیٛردیٛلار. لئگیوْنۇن اساس گۆجۆ آغیٛر سیلاحلیٛ پیادالاردان عیبارت ایدی. اوْنلار نیزه و قیٛلیٛنجلا سیلاحلانیٛر، زیرئحلی پالتار گئیردیلر. سۆواریلر پیادالاریٛ جیناحلاردان قوْرۇیۇر، قاچان دۆشمنی تقیب ائدیردیلر. لئگیوْن هر بیر شرایطد (مئشد، داغلیٛق یئرده و س) وۇرۇشا بیلن خیٛردا هیسلره بؤلۆنۆردۆ. اوْردۇدا سرت-نیزام اینتیزاما ریایت اوْلۇنۇردۇ. سیلاحیٛ ایتیرمک، کئشیکده یاتماق اۆستۆنده ائدام جزاسیٛ تطبیق اوْلۇنۇردۇ. روْما اوْردۇسۇندا سۆواری دستلر اوْلسا دا اوْنلار پیادالار قدر گۆجلۆ دئیلدیلر. عومومیتله روْمادا حؤکمدارلیٛردیٛق ائتمیش بیر چوْخ شخصلر اؤزلرینه اۇیغۇن اوْردۇلار یاراتمیٛشلارکی، بۇنلاریٛن آدلاریٛ روْما توْتال وار کوْمپیۆتئر اوْیۇنۇندا گؤرمک اوْلار. روْمادا یاشلاریٛ اؤتمۆش، خیدمت مۆدتی باشا چاتمیٛش دؤیۆشچۆلردن وئتئران حربی دستلری یارادیٛلیٛردیٛکی، اوْنلاردا ایمپئریایا تابئ اوْلان شهرلرده آسایشی قوْرۇماقلار مشغۇل اوْلۇردۇلار.^[۲]

دین

آنتیک روم ایمپراطورلوغوندا دده بابا اتنیک دین لری پلیفیزم میش رومالی لار اوز لرین چوخ دینی و ایلیشکی لرین اوز ددیخ لری کیمین تانری لارینان چوخ یاخجی میش ۲۷۴ میلاددان اونجیه قدر.

ایلک اتروسکی لر سرا یونانلی لار بو دوره لر ده رومی لرین دینلرینده چوخ اتکیلمیش.

هنوفیزم بو دین ۳۸۰ میلادان سرایا قدر بو دین بیر تانریلی آما دیگر لرینین اولماغی ایحتیمالین رد اتمیر لر.

نیسن کریستیان لار۳۲۵- ۳۸۱ میلاددان سرا بو دین ۳۸۱ میلاددان سرا کنستانتین دوره سینده دییشدیریلمیش.

ایقتیصادیات

موسس فینلی ایلکل چیلیگین(بدوی چیلیک) طرفداری اولارخ روم ایقتیصادین گری ده قالمیش و باشاریسیز کاراکتری کچینمه اکینچیلیگی شهرلر ده آلیش وریش دن و دیگر یوللاردان چیخاردیخلارینان چوخ خشلیمیش لر.

مدنیت

روْما دؤولتی ایمپئریایا چئوریلدیکدن سوْنرا اوْنۇن باشکندیٛ روْما چوْخ بؤیۆک شهره چئوریلدی. روْما آرالیٛق دنیزی ساحیللرینده ان ایری شهر اوْلدۇ. ائرامیٛزیٛن ایلک ایللرینده بۇ شهرده ۱ میلیوْندان آرتیٛق اهالی یاشایٛردیٛ. روْما تیبر چایٛنیٛن هر ایکی ساحیلینده گئنیش اراضی تۇتۇردۇ. ایکی ساحیل بیر نئچه کؤرپۆ ایله بیرلششیردی. داغ بۇلاقلاریٛندان اوْن بیر کمرله شهره اؤز آخیٛنیٛ ایله سۇ گلیردی، سۇ کمرلری چؤکک یئرلردن و چایلاردان داش کؤرپۆلر واسیطسیله کئچیردی. شهر کۆچلری روْمانیٛن قدیم مرکزی اوْلان فوْرۇمدا قوْوۇشۇردۇ. ایمپئراطوْرلار سئزاردان باشلایاراق اؤزلرینی و باشکندلاریٛنیٛ شؤهرتلندیرمک اۆچۆن روْما فوْرۇمۇندا و اوْنۇن اطرافیٛندا آبیدلر اۇجالدیٛر، مؤهتشم مبدلر و باشقا بینالار تیکدیریردیلر. ترایانیٛن دونای چای ساحیلینده کی قلبلری شرفینه روْمادا تقریباً ۴۰ متر حۆندۆرلۆیۆنده سۆتۇن اۇجالدیٛلمیٛشدیٛ. مرمر رئلیئف بۇ سۆتۇنا آشاغیٛدان یۇخاریٛیادک لئنت کیمی ساریٛنمیٛشدیٛ. بۇ رئلیئفده قوْشۇنلاریٛن دۇنای چایٛندان کئچمسی، وۇرۇشما صحنه لری، اسیر تۇتۇلماسیٛ و مۆحاریبنین باشقا صحنلری تصویر ائدیلمیشدی. سۆتۇنۇن اۆستۆنده ایمپئراطوْرۇن هئیکلی قوْیۇلمۇشدۇ.

زفر (تریۇمف) تاغلاریٛ خۆصۇصیله گئنیش یایٛلمیٛش آبیدلر ایدی. زفر بایراملاریٛندا ایمپئراطوْرلار بۇ تاغلاریٛن آلتیٛندان کئچیردیلر. بۇنلار ایمپئراطوْرلاریٛن قلبلرینی شؤهرتلندیرمک اۆچۆن تیکیلیردی. ان قدیم روْمادا آدی بازار اوْلمۇش فوْرۇم باشکندیٛن گؤزل تیکیلمیش و بزدیلمیش مرکزینه چئوریلمیشدی. اوْ، ایمپئریانیٛن زنگین سروتلری و مغلۇبئدیلمزلی حاققیٛندا فیکیر یاراتمالیٛ ایدی. فوْرۇمۇن یاخیٛنلیٛغیٛندا پالاتین یۆکسکلی اۇجالیٛردیٛ. بۇرادا ایمپئراطوْرلاریٛن زردن و مرمردن برق وۇران سارایلاریٛ تیکیلمیشدی. ایمپئراطوْر سارایلاریٛنیٛن یاخیٛنلیٛغیٛندا وارلیٛ قۇلدارلاریٛن ائولری یئرلشیردی. بۇ ائولردکی اوْتاقلاریٛن دیوارلاریٛ فرئسکالارلا بزدیلمیش، دؤشملری موْزایکا ایله اؤرتۆلمۆشدۆ. حئیوان و بیتکیلرین تونجدان، قیزیلدان و فیل سومویوندن بدی تصویرلری مئبئللرین اۆزرینی بزیردی. اوْتاقلاردا و داخیلی حیت-باغدا یۇنان و روْما حئیکلتاراشلاریٛنیٛن حاضیٛرلادیٛقلاریٛ حئیکللر و بۆستلر قوْیۇلۇردۇ. وارلیٛ روْمالیٛیا یۆزلرله قۇل خیدمت ائدیردی. اوْنلاریٛن آراسیٛندا بیر چوْخ حاللاردا آغالاریٛن اؤزلریندهن داها ساوادلیٛ اوْلان حکیملر، مۆعلیملر، مۇسیقیچیلر، رسساملار وار ایدی، بۇنلار آدتن، یونانلار ایدیلر. کۆچده قۇللار آدلیٛ-سانلیٛ روْمالیٛلاریٛ تاخت-رواندا آپاریٛردیٛلار. ائوین علاقه اپیٛسیٛندا زنجیرلی آیت اوزینه دیوارا زنجیرلنمیش قاپیٛچیٛ قۇل اوْتۇرۇردۇ. وارلیٛلاریٛن زیافتلرینه ایمپئریانیٛن مۆختلیف یئرلریندهن دیری بالیٛق، نادیر مئیوه و شراب گتیریلیردی.

روْمادا گؤزقاماشدیٛریٛجیٛ جاح-جلاللا یاناشیٛ, ان آجیٛناجاقلیٛ دیلنچیلیک ده حؤکم سۆرۆردۆ. شهرین بۆتوْو رایوْنلاریٛندا بئش و آلتیٛمرتبلی ائولر تیکیلمیشدی. بۇرادا کۆچلر چوْخ دار ایدی. یوْخسۇللار بۇ ائولرین بالاجا اوْتاقلاریٛندا، چارداقلاریٛندا و زیرزمیلرده یاشایٛردیٛلار. پیس تیکیلمیش ائولر چوْخ واخت اۇچۇردۇ, یانغیٛنلار داها تئز-تئز باش وئریردی. ساکینلر اۇچان ائولرین آلتیٛندا و یا آلوْوۇن ایچریسینده هلاک اوْلۇردۇلار. یوْخسۇللاریٛن چوْخۇنۇن ائوی اوْلمادیٛغیٛندان اوْنلار کۆچلرده گئجلیردیلر.

روْمادا تئاتر

روْما تئاترلاریٛندا یۇنان و روْما مۆللیفلرینین تراگئدیالاریٛنیٛ و کوْمئدیالاریٛنیٛ تاماشایا قوْیۇردۇلار. یۇنانیٛستاندا تئاترلارلا تانیٛش اوْلمۇش پومپئی اوْنلاریٛن نۆمۇنسینده روْمادا داشدان ایلک تئاتر تیکتیردی. لاکین هم وارلیٛلاریٛن، هم ده یوْخسۇللاریٛن سئودی تاماشا قلادیاتور دؤیۆشلری و دؤیۆش آرابالاریٛنیٛن اؤتۆشمسی ایدی. ایمپئریا دؤورۆنده بۇ یاریٛشمالار رئسپۇبلیکا دؤورۆندکینه نیسبتاً داها ازمتلی اوْلدۇ. ایمپئراطوْر آوقۇستۇن امریله روْمانیٛن اطرافیٛندا گؤل یارادیٛلمیٛشدیٛ. بیر دفه بۇرادا کئچیریلن دؤیۆشده ۳۰ ایری و بیر چوْخ کیچیک گمیلرده ۳۰۰۰ آدام وۇرۇشمۇشدۇ. ۱-جی عصرده روْمادا ۵۰٫۰۰۰ نفر تاماشاچیٛ تۇتان کولیزئی آمفیتئاتری تیکیلدی. ایمپئراطوْر ترایان طرفیندهن تشکیل ائدیلن بایرام شنلیکلری ۱۲۳ گۆن داوام ائتمیشدی. آمفیتئاترلاریٛن صحنسینه ۱۱٫۰۰۰ وحشی حئیوان بۇراخیٛلمیٛشدیٛ. روْمالیٛلاریٛ ایلندیرمکدن اؤترۆ ۱۰٫۰۰۰ قلادیاتور بیر-بیریله و وحشی حئیوانلارلا وۇرۇشۇردۇ. حله ان قدیم روْمادا پالاتین یۆکسکلیندهن جنۇبا دوْغرۇ گئنیش دۆزنلیکده جیٛدیٛر یاریٛشلاریٛ کئچیریلیردی. ایمپئراطوْر دؤورۆنده بۇرادا اوْن مینلرله تاماشاچیٛ اۆچۆن تریبۇنالاریٛ, ایمپئراطوْر و اوْنۇن ایانلاریٛ اۆچۆن بر-بزکلی لوْژالاریٛ اوْلان نهنگ سیرک (جیٛدیٛر مئیدانیٛ) یئرلشیردی. سیرکین قاچیٛش یوْللاریٛندا یۆنگۆل دؤیۆش آرابالاریٛنا قوْشۇلمۇش آت یاریٛشلاریٛ کئچیریلیردی.

روْما ایمپئراطوْر سۆلالرینین زامان خطی

قایناقلار

^ Thomas F. X. Noble; Barry Strauss; Duane J. Osheim; Kristen B. Neuschel; Elinor Ann Accampo (2010). Western Civilization: Beyond Boundaries, 1300–1815. Cengage Learning. p. 352. ISBN 978-1-4240-6959-0.
^ Encyclopædia Britannica, History of Europe, The Romans, 2008, O.Ed.

۳.htttp://en.m.wikipedia.org/Roman Empire

گؤرونتولر

[1] Thomas F. X. Noble; Barry Strauss; Duane J. Osheim; Kristen B. Neuschel; Elinor Ann Accampo (2010). Western Civilization: Beyond Boundaries, 1300–1815. Cengage Learning. p. 352. ISBN 978-1-4240-6959-0.

[2] Encyclopædia Britannica, History of Europe, The Romans, 2008, O.Ed.

[۱]

[۲]