نفت
نفت (قدیم آککاد دیلینده "ناپاتوم"، ینی اییلنن، آلوولانان دئمکدیر) — اساساً کاربوهیدروژئنلرین و دیگر عوضوی بیرلشملرین مرکب قاریشیغیندان عیبارت سپئسیفیک اییه مالیک یانار مایع. کاربوهیدروژئنلرین قاریشیقدا چکی پایی بؤیوک اینتئروالدا دهایشیر.
یونگول (خوصوصی چکیسی آشاغی و سیخلیغی کیچیک) نفتلرده ۹۷٪، آغیر نفتلر و بیتوملاردا ایسه بۇ رقم ۵۰٪-ا قدر آزالا بیلر. نفتین ترکیبیندکی کاربوهیدروژئنلر باشلیجا اولاراق آلکانلار، تسیکلوالکانلار و مۆختلیف آروماتیک کاربوهیدروژئنلرله تمثیل اولونور. بوندان علاوه نفتین ترکیبینده آزوت، اوکسیژن، کوکوردلو بیرلشمهلر و چوْخ جوزی مقداردا دمیر، نیکئل، میس و وانادیوم مئتاللارینا دا راست گلینیر.
او، یئر کورسینده ان مهم طبیعی انرژی احتیاطلاریندان ساییلیر. نفت ائلئکتریک انرژیسینین الده ائدیلمسی و نقلیات واسیطهلرینده یاناجاق کیمی ایستیفاده ائدیلیر. بوندان علاوه نفت کیمیا صنایعسینده سونی ماتئریاللارین و باشقا محصوللارین آلینماسیندا ایستیفاده ائدیلیر. بونا گؤره ده، او هم ده "قارا قیزیل" آدلانیر.
نفت-قاز سیرالی کاربوهیدروژئن یاتاقلارینا یئرین مین، ۲ مین متردن ۵–۶ مین متره قدر درینلیکلرینده راست گلینیر. عادتن، بۇ درینلیک ۱۰۰۰–۳۰۰۰ متر تشکیل ائدیر. یئر سطحینه یاخینلاشدیقجا آتموسفر سولارینین و باکتئرییالارین تأثیری آلتیندا نفت دئقراداسییایا معروض قالیر (بیودئقراداسییا) و قاتیلاشیر. شیمیایی ترکیبینه گؤره نفت طبیعی قازآ و آسفالتا یاخیندیر. بۇ سببدن ده چوْخ وقت بۇ ماددلر عمومیلیکده پئترولیتلر ده آدلانیرلار.
فیزیکی خاصهلری
دَییشدیرنفت آچیق شابالیدی رنگه مالیکدیر. اورتا مولئکول چکیسی 220-330 q/mol حددیندیر. سیخلیغی ۰٬۶۵–۱،05 q/sm3 سیخلیغی ۰٬۸۳-دن کیچیک اولانلارا یونگول نفت، ۰٬۸۳۱–۰٬۸۶۰ آراسیندا اولانلارا اورتا، ۰٬۸۶۰-دان یوخاری اولانلارا ایسه آغیر نفت دئییلیر. اونون ترکیبینده چوْخلو سایدا عوضوی ماددهلر اولدوغوندان او قایناما تئمپئراتورو ایله یوخ، مایع عوضو ماددهلرین قایناما تئمپئراتورو (>۲۸ °C، آغیر نفتلرده ≥۱۰۰ °с) ایله سجیییلندیریلیر.
اونون ترکیبینه دخیل اولان بعضی کومپونئنتلری اولجه آتموسفر باسکیینده، سونرا واکوومدا ۴۵۰—۵۰۰ °С-ده، بعضی حاللاردا ایسه ۵۶۰—۵۸۰ °С-ده قایناداراق آیریریرلار. نفتین دونما تئمپئراتورو ترکیبینده پارافیناین حددیندن آسیلی اولاراق −۶۰ ایله +۳۰ °С آراسیندا دهایشیر. اؤزوللویاو بؤیوک حدده دهایشیر (۱٬۹۸ ایله ۲۶۵٬۹۰ мм²/с آراسیندا). بو، نفتین ترکیبینده اولان یونگول فراکسییالاردان آسیلی اولور. خوصوصی ایستیلیک توتومو ۱٬۱٬۷—۲٬۱ кJ/(кq∙К)؛ دیئلئکتریک اؤتوروجولویو ۲٬۰—۲٬۵؛ ائلئکتریک کئچیریجیلییی ۲∙۱۰–۱۰ ایله ۰٬۳∙۱۰−۱۸ Оm−1∙сm−1
شیمیایی ترکیبی
دَییشدیرنفت تخمیناً ۱۰۰۰-دن چوْخ کومپونئنتین قاریشیغیندان عیبارتدیر. اونلارین بیر چوْخونو مایع کاربوهیدروژئنلر (۸۰—۹۰٪) و آزوتلو، اوکسیژنلی و کوکوردلو هئتئرواتوملو عوضوو بیرلشمهلر (۴—۵٪) تشکیل ائدیر. بورایا همچئنین مئتاللار (وانادیوم و نیکئل)، حل اولونموش کاربوهیدروژئن قازلاری (C1-C4، ماکسیوموم ۴٪ قدر)، سو (ماکسیوموم ۱۰٪ قدر)، مۆختلیف مینئراللار (خلوریدلر، ۰٬۱—4000 mq/l و داها آرتیق)، عوضوو تورشولاراین دوزلارینین محلولاو و s. ده دخیلدیر.
کاربوهیدروژئن ترکیبی
دَییشدیرنفت اساساً پارافینلی (عادی حالدا ۳۰—۳۵، بعضی حاللاردا ۴۰—۵۰٪) و پارافینسیز (۲۵—۷۵٪) اولماقلا ایکی قوروپا بؤلونور. آز مقداردا آروماتیک بیرلشمهلره (آروماتیک کاربوهیدروژئنلر) مالیک اولورلار.
ائلئمئنت ترکیبی
دَییشدیرنفتین ترکیبینه کاربوهیدروژئنلرله برابر کوکوردلو بیرلشمهلر، مونو و دیسولفیدلر، تیوئفئنلر، و همچئنین پولیتسیکلیک ماددهلرده دخیلدیرلر. ائلئمئنت ترکیبی (%): С — ۸۲—۸۷,Н2 — ۱۱—14,5, S — ۰٬۰۱—۶ (نادیر حاللاردا ۸ قدر)، N — ۰٬۰۰۱—1,8, O2 — ۰٬۰۰۵—۰٬۳۵ (نادیر حاللاردا ۱٬۲ یه قدر) و س. نفتین ترکیبینده ۵۰-دن آرتیق شیمیایی ائلئمئنت واردیر. قئید اولونانلارلا برابر و (10−5 — 10−2%)، نی (10−4-10−3%)، جل (۲•10−2%-ə qədər) و باشقالاری. بۇ ترکیب نفت حاصیل اولونان اراضیلردن آسیلی اولاراق دییشیر. اونا گؤره ده، بۇ حاقدا عومومی فیکیر سؤیلهمک چتیندیر.
نفتین چیخاریلماسی
دَییشدیراگر نفت یئرین اوست قاتینا یاخین یئرلهشیبدیرسه اوندا او ساده اوصوللا الده ائدیله بیلر. درینلیکده یئرلشمیش لایلارا چاتماق اۆچون ایسه قویو قازیلیر و اورایا بورولار سالینیر. دنیزده نفتی چیخارماق اۆچون خوصوصی قازما پلارفورمالارینین تطبیقی لازیم گلیر.
یئر تکینی قازماق اۆچون قازما بالتالاریندان ایستیفاده ائدیلیر. قازما بالتاسی اوزون، بیر-بیرینه باغلانمیش بورولارین اوج حیصهسینه باغلانیلیر. اکثر حاللاردا قازما بالتاسی بیر-بیرینه نسبتاً بوجاق آلتیندا یئرلشمیش ۳ دیشلی کونوس فورمالی دیییرجکدن عیبارت اولور. بئله بالتالار نسبتاً یومشاق سوخورلارین کئچیلمسی اۆچون تطبیق ائدیلیر.
باشقا کونستروکسییالاردا حرکتلی حیصهلر اولمور. اونلارین کسیجی حیصهسی آلماز، کسیجی کئرامیکا و یا برک خلیتدن حاضیرلانیر. بالتانی دهایشمک اۆچون بوتون بورولار قازیلمیش قویودان یئرین سطحینه چیخاریلمالیدیر. آلتین دهایشیلمسینین سببی اونون سینماسی و یا کسیجیلیک قابلیتینین ایتمسی اولا بیلر. قازما بالتاسی قیریلدیقدا اولجه چالیشیرلار کی، قازما بورولارینین دخیلینه توتقاج ساللاسینلار کی، سینمیش حیصهنی خاریجی ائتسینلر.
بالتا پولاددان حاضیرلانمیش قازما بورولاری ایله بیرلیکته ائلئکتریک محریکی واسیطهسیله دقیقه ده ۱۰۰ دوور سورعتله ساعات عقربی ایستیقامتینده فیرلادیلیر. قازما بورولارینین سویودولماسی و اساساً ده قازیلمیش سوخور حیصه جیکلرینین یئرین سطحینه قالدیرماق اۆچون خوصوصی مایعلردن (اساساً گیل محلولوندان) ایستیفاده ائدیرلر. مایع قازما بورولاری ایله قویویا وورولور، بئلکی، او، بالتانین دئشیکلریندن چیخیب بورو ایله قویو دیوارلاری آراسیندا یارانان حلقوی فضا ایله قویو آغزینا دوغرو حرکت ائدیر. سوخور حیصه جیکلرینین مایع ایله قویو آغزینا دوغرو حرکتینی تأمین ائتمک اۆچون او، یوکسک اؤزلولویه مالیک اولمالیدیر. بۇ مایع سودان، پولیمئردن و گیل محلولوندان عیبارت اولور.
موعین حاللاردا قویونو یاتاغا شاقولی ایستیقامتده دئییل، اونا موعین بوجاق آلتیندا مایلی قازیرلار. بۇ جور قویو مایلی قویو آدلانیر. مایلی قویولارین قازیلماسی اۆچون موعاصیر تئخنیکا وتکنولوژی تطبیق اولونور.
عادتن نفت لایدا سوخورلارین باسکیی، یاتاقدا اولان فلویدلرین و قازما زامانی قویویا وورولان مایع طرفیندن یارادیلان باسکی آلتیندا یئرلهشیبدیر. قویو ایلک نفتلی-قازلی لایی کئچدیکده نفت و یا قاز آخینی بورغو شتانقاسینین یوخاری حیصهسینده یئرلشدیریلمیش خوصوصی قورغونون کؤمیی ایله دایاندیریلیر. سونراکی قازمالاردا نفت عادتن اؤز باسکیی ایله خاریجی اولونور. نفتین مقداری آزالدیقجا قویودا دا باسکی آشاغی دوشور. بۇ زامان ناسوسلاردان ایستیفاده ائدیلیر. بۇ ناسوسلار مانجاناقلار واسیطهسیله حرکته گتیریلیر.
نفت ایران تاریخینده
دَییشدیرایران کونستیتوتسیاسینا اساساً میلی نفت حاصیل ائدن موسیسه آکسیالارینین خاریجی کومپانیالارا ساتیلماسی و یا اونلارا نفت حاصیل ائتمهیه ایجازه وئریلمهسی قاداغاندیر. نفت یاتاقلارینین کشفینی ایران میلی نفت کومپانیاسی آپاریر. ۱۹۹۰-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق نفت سئکتورونا خاریجی اینوئستورلار گلمیشدیر (فرانسه-توتال و Elf Aquitaine، مالئزی-Petronas، ایتالیا- Eni همچینین چین میلی نفت کومپانیاسی). اونلار «کومپئنساسیا ائدیلمیش کونتراکتلار» اساسیندا حاصیل ائدیلمیش نفتین بیر حیصهسینی الده ائدیرلر، مودت بیتدیکدن سونرا ایسه یاتاقلاری ایران میلی نفت کومپانیاسینین نظارتینه وئریرلر.
قایناقلار
دَییشدیر- Neftçıxarmanın texnika və texnologiyası. AzNSETLİ, Bakı, 1999. 311 Səh.
- Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi [۱] Archived 2015-09-21 at the Wayback Machine.
- Əsrin müqaviləsi [۲] Archived 2015-10-22 at the Wayback Machine.