ماد
بو مقالهنی ویکیلشدیرمک لازیم‌دیر. |
ماد یوخسا آمادان Μηδία. ـ ۷۲۸ -نجی ایلدن ۵۴۹-نجو ایله دک مؤوجود اوْلموش قدیم دؤولت، دوغودا ایلک ایمپئریا. دؤولت ایلکین دؤورده تاریخی آذربایجان اراضیسینده یارانسا دا تئزلیکله گئنیش‌لنه‌رک اؤن آسیانین ان گوجلو دؤولتینه چئوریلمیش، بؤلگه خالقلارینین تاریخینده بؤیوک ایز قویاراق، مدنیتینه گوجلو تأثیر ائتمیش‌دیر ماد طایفا ایتتیفاقی اساساً گونئی آذربایجاندان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایت‌لرده تشکول تاپمیشدی[۱].
آدی
دَییشدیرماد کلمه سی همان آمادان کلمه سی دی بۇ سوز آما یا آنا سومر دیلیندن گلمیش یانی اصیل و اصلی بیر ائل. آمادان ایندیکی همدان شهرینه دئیلیب بۇ شهر آناشهر یا خانکندی سایلدی. آمادان ایندی همان همدان اوْلوب.بیر سوز گونئی آذربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اؤلکه آدینا گوره قالیب بۇ مثل"'آمادان اوزاق کردیسی یاخین'" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوز و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.[۲].اسکی سومرجا آما همان آنا اولور.آمایئر- آنا یئر.
آذربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری مادای‌لار طرفیندن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آذربایجان اراضیسینده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، اتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. باشکندی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر میدیا اراضی‌سی عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفیندن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی
مادالی‌لار (میدیالی‌لار) تاریخ صحنه‌سینه ائ.ا. I مینیللیگین اولینده چیخمیش‌لار. اون‌لارین آدلاری آشور سالنامه‌سینده ایلک دفعه IX -9 عصرین 30-جو ایللرینده چکیلمیش‌دیر. III سالماناسار (ائ.ا. 860-825) اون‌لارین اؤلکه‌سینی آمادای آدلاندیریر. سونرالار مادای و ماتای فورمالارینا راست گلینیر کی، بو دا هم "مادالی‌لار"، هم ده "مادا" دئمک‌دیر.
هئرودوت قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانه‌سی اوْلان یاسون و آرقوناوت‌لار حاقّیندا افسانه‌ده کولخیدا حؤکمداری ائئتین جادوگر قیزی مئدئیانین آدین‌دان گؤتورولموش‌دور. هیند-آوروپا دیل‌لری‌نین هئچ بیری واسیطه‌سی‌له میدیا سؤزونون معناسینی معیینلشدیرمک، ائتیمولوگیاسینی آچماق مۆمکون اولمامیش‌دیر.[۳] بونون‌لا بئله، هئرودوتون آدینی چکدیگی آلتی میدیا طایفاسی‌نین آدی‌نین ایران دیل‌لری واسیطه‌سی‌له شرح اولونماسینا جهدلر ائدیلمیش، لاکین یئنه ده هئچ بیر اوغورلو نتیجه الده ائدیلممیش‌دیر.
هئرودوت قئید ائدیر: دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حالدا اوْلان میدیا طایفالارینی بیر یئره توپلایاراق اونلار اوزرینده حؤکمران‌لیق قوردو. ایندی همین ایتتیفاقا بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر، ایستروخات‌لار، آریازانت‌لار، بودی‌لر و ماق‌لار داخیل‌دیر.
لاگاش حؤکمداری گوده یا (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر . منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اۆچون ایستیفاده اولونان حیصصه‌جیک‌دیر. بۇ ایفاده‌ده "مادا" حیصصه‌جیگینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار "داخیلی اراضی" کیمی ترجومه ائدیرلر. لاکین مادا اکثر حال‌لاردا مارتو، سوبارو، آنشان، کیماش، قوتی و س. آدلار کیمی کیچیک اراضییه عایید ائدیلن جوغرافی آد اوْلموش‌دور. III اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شو-سین (ائ.ا. 2038-2030) زاقروس اطرافین‌داکی شهرلره و ویلایت‌لره اوردو گؤندرمیش و بۇ زامان مادادان چوخ‌لو میقداردا قیزیل تالامیشدی‌لار.
ق. قئیبوللایئو یازیر:
مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین، سوْنرا طایفا ایتتیفاغی‌نین و ائرامیزدان اول 673-جو ایلدن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یارانان‌دان سوْنرا مادای ائتنونیمی بۇ دؤولتین ایحاطه ائتدییی اراضی‌ده هم مادایلارین، هم ده باشقا دیللرده دانیشان طایفالارین عومومی‌لشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیش‌دیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران‌منشالی یوخ، آلتای، یاخود تورک‌منشالی اولدوغونو گؤسترمیش‌دیر. . مادای اتنیک آدینی داشییان‌لارین تورک‌منشالی اولماسی فیکرینی تصدیق‌له‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای [۴]، تووادا هله XIII عصرده مادی [۵] (تورک دیل‌لرینده آ-ای اوزلنمه‌سی سجیییه‌وی حال‌دیر)، مادی-قوْشون و مات [۶]، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار [۷] (مادا، ماتا و تورک‌منشالی طایفالارین، مثلاً، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری اۆچون سجیییه‌وی آر، ار – کیشی، ایگید، دؤیوش‌چو سؤزلرین‌دن) طایفالارینین مؤوجود اولماسی‌دیر.
اراضی‌سی
دَییشدیرمادایلارین وطنی
دَییشدیرمادایلارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری تدقیقات‌چی‌لار آراسیندا موباحیثه‌لی‌دیر. آشور منبع‌لرینده مادایلارین ماننالارین گونئی-باتي سرحددینده، پارسوا ویلایتی‌نین قوزئی–قربینده مسکون‌لاشماسی گؤستریلیر. منبع‌لرده مادایلارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین جنوب سرحددی‌نین بیکنی داغی اولماسی قئید ائدیلیر. بیکنی داغینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار دماوند داغی ایله عئینی‌لشدیریرلر. بونون‌لا بئله همین داغی همدان شهری یاخینلیغیندا یئرلشن الوند داغی ایله ده لوکالیزه ائدن‌لر واردیر. لاکین همدان‌ین (ائکباتان) مادای دؤولتی‌نین باشکندی اولماسی نظره آلیندیقدا پایتاخت شهرین سرحد یاخینلیغیندا سالینماسی ایناندیریجی گؤرونمور .
ق. قئیبوللایئو مادایلارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاقّیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساساً کیزیلبوندا (گونئی آذربایجان اراضیسینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر". مادایلارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری ایله باغلی تحقیقات‌چی‌لار آراسیندا معیین موباحیثه‌لر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقات‌چی‌لار مادایلارین مسکون‌لاشما اراضی‌سینی تاریخی آذربایجان اراضیسینده یازیلیر، مادایلارین ان قدیم و یئرلی آذربایجان طایفالارین‌دان اولماسینی و یئرلی اهالی‌نین (آذربایجان تورک‌لری‌نین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار
دؤولتین اراضی‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی
دَییشدیرمیدیا شاهی کیاکسار پارسوا اؤلکه سینین تابع اولونماسین‌دان، شرقی ایران اراضی‌لری‌نین آلینماسیندان، گئنیش توْرپاق‌لارا مالیک اوْلان آسوره لر دؤولتی‌نین دارماداغین اولونماسین‌دان، ماننانین، اورارتونون و ساک چارلیغینین فتح ائدیلمه‌سین‌دن سوْنرا باتی‌دا هالیس (موعاصیر قیزیل ایرماق) چایینادک اوزانان زنگین لیدیانی و یونان تیجارت شهرلرینی اؤز اؤلکه سینه قاتدی.
هرودوت یازیسیندا، لیدیا ایله وروشماق 590 میلاددان قاباخ -نجی ایلده باشلاندی. 585 م.ق-نجی ایل مایین 28-ده هالیس وروشماسی زامانی گونش توتولماسی حادثه‌سی باش وئردی و بۇ حادثه ووروشان رقیب‌لر طرفیندن پیس علامت بیلیندی. وروشماق دایاندیریلدی. سوله باریشیقی یازیسیندا. مادا و لیدیا آراسین‌داکی مرز هالیس چایی اولدی.
لیدیا ایله وروشماغین باشا چاتدیغی ایلده قدیم دونیانین بؤیوک دؤولت خادیم‌لرین‌دن بیری، ائسخیل طرفیندن "آسیا اوزرینده حؤکمران‌لیغین بانی‌سی" آدلاندیریلمیش کیاکسار وفات ائتدی. اونون یاراتدیغی دؤولتین اراضی‌سی بؤیوک ایدی. بۇ دؤولت مادا چارلیغین‌دان باشقا ماننا، ساک چارلیغی، اورارتو توْرپاق‌لارینی، "سیرو-مادا" آدلانان اراضینی (کئچمیش آشور ویلایت‌لری اوْلموش زاموانی، پارسوانی، کیشئسسونو، خارخاری و ب.) اصیل آشور توْرپاق‌لارینی (کسئنوفونت‌دان معلوم اولدوغو کیمی)، هیرکانیا و پارفیا ایله بیرلیک‌ده ایران‌ین بوتون شرق طرفی (بو ایسه یونان عنعنه‌سین‌دن ایره‌لی گلیر) اونون مرزلری اولدو.
بئلهلیکله، مادا دؤولتی‌نین مرزلری شرقده اوْرتا آسیادان باتی‌دا هالیس چایی اولدو. دؤولتین قوزئی مرزلرینین بیر قیسمی کولخیدانین یاخینلیغین‌دان گئچیردی. شوبهه‌سیزدیر کی، قوزئی آذربایجانین موغان و شیروان طرفی مادا دؤولتی‌نین مرزلرینه داخیل ایدی. مادا دؤولتی‌نین مرزلرینده آرتیق سوْنرالار هخامنشیلر یازی‌لاریندا آدلاری چکیلن ساتراپ‌لیق‌لارین ان آزی بیر قیسمی واردی.
اینضیباطی ایداره‌ائتمه
دَییشدیر.jpg)
گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتی‌نین اینضیباطی قورولوشو سوْنرالار اهمنی ایمپراطوری قورماسی کیمی آسور-اورارتو سیستمی‌نین تایی بیر سیستم یارانمیشدی. بئله بولونور کی، اینضیباطی ایداره‌یه، محکمه‌یه، مالیه سیستمینه باش‌چی‌لیق ائتمیش ساتراپ‌لارین صلاحییت‌لری آسور ویلایت رییس‌لری‌نین (bçl pehate, pehatu) صلاحییت‌لری‌نین اوخشاری ایدی. هر حالدا مادا ساتراپ‌لاری آشورون و اورارتونون "یرلری مستعمره لری یدیلر
بابلده و باشقا قدیم شرق منبع‌لرینده "مادا چاری" و "چارلارین‌دان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمک‌چی‌لری اولان چارلاردان" دانیشیلیر. دئییلن‌لر مادا چاری‌نین و وصل اوْلموش و یا اوز ساتراپ‌لاری اوْلموش‌لار.
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالقلارینین تاریخی اۆچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثه‌سیزدیر. مادی نعمت‌لرین باش‌لیجا ایستئحصال‌چی‌لاری اساساً آزاد ایجماع عضولری اوْلموش‌لار. هر بیر ایجماع عضوو عئینی زاماندا دؤیوش‌چو ایدی. مادا جمعیتی‌نین گوجو خئیلی درجه‌ده بونون‌لا ایضاح ائدیلیردی. کیاکسار محض بۇ جهته آرخالاناراق اؤزونون ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایا بیلمیشدی.
مادالی‌لار کیاکسارین بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق وروشمالاری زامانین‌دان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووه‌سینه چئوریلدی‌لر. بؤلگه‌نین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سۆرعت تاپدی.
مدنی اؤلکه‌لردن داخیی اوْلموش صینفی مدنیت مادا دؤولتی قودرتی‌نین ایستیناد ائتدیگی هر شئیی سورعت‌له داغیدیردی. آزاد ایجماع عضوو ایله اعیان‌لار آراسیندا اینتئنسیو صورتده یارانماغا باشلایان و گوج‌لنن فرق گئتدیکجه کسکینلشیردی. سیراوی آزاد ایجماع عضولری‌نین ایستیثماری گوج‌لنیر، اؤلکه‌نین تصرروفات حیاتیندا قول امه‌یی‌نین (qul əməyi) خوصوصی چکی‌سی آرتیردی. قول امه‌یین‌دن نه‌اینکی یالنیز حؤکمدار تصرروفاتیندا (هئرودوتون بونا داییر معلوماتلاری واردیر)، هابئله اعیان‌لارین تصرروفات‌لاریندا و معبد توْرپاق‌لاریندا ایستیفاده ائدیلیردی. پولیئن هله دئیوکون (ديااوکونون) حاکیمییتی دؤورونده مادادا معبد تصرروفاتینین مؤوجود اولدوغونو تصدیق‌له‌ییر.
آتش‌پرست‌لیک اعتیقادی خیدمت‌چی‌لری و قدیم عنعنه‌لرین موحافیظه‌چی‌لری اوْلان ماق‌لار – کاهین‌لر اعیان‌لارلا یاناشی، مادا جمعیتینده موهوم قوه ایدی‌لر. آوئستادا معلومات وئریلیر کی، ماق‌لار قدیم‌دن گئنیش توْرپاق‌لارا مالیک ایدی‌لر. شوبهه‌سیزدیر کی، بؤیوک ثروت‌لردن ایستیفاده ائدن، خالق آراسیندا بؤیوک نفوذا مالیک اوْلان مؤحکم و موتشککیل قووه‌یه چئوریلمیش ماق‌لار حؤکمدارلارین هم خاریجی، هم ده داخیلی سیاستینه تأثیر ائدیردی‌لر. نتیجه‌ده جمعیتین اوولکی ایستروکتورو خئیلی درجه‌ده سارسیلیر، پاتریارخال دایاق‌لارین داغیلماسی پروسسی سورعت‌لنیر، صینفی آنتاقونیزم کسکینلشیردی. مادا دؤولتی‌نین یارانماسی ایله مادا نسلی-طایفا و حربی دئموکراتیا اؤلکه‌سین‌دن قدیم شرق تیپ‌لی دؤولته چئوریلمه‌یه باشلادی.
هئرودوتون معلومات وئردیگی کیمی، مادا جمعیتینده صینفی موباریزه هله دوولتین میدانا گلدیگی زامان‌دان اوولکی دوورده مؤوجود ایدی. پیغمبر عیسی‌نین شهادتینه گؤره، ائرکن دؤورده "گوموشو قیمتلندیرممیش و قیزیلا هریس اولمامیش" مادالی‌لار اینکیشافین گئنیش یولونا چیخمیشدی‌لار.
بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لری ظاهرن مادانی گوجلن‌دیرسه ده، اونو اینکیشاف ائتمیش قولدارلیق موناسیبت‌لرینه مالیک اوْلان قودرت‌لی و قورخولو دؤولته چئویرسه‌ده، محض بۇ موحاریبه‌لر تئزلیکله گلمیش سونون باشلانغیجی ایدی. شوبهه‌سیزدیر کی، مادالی‌لارین یاراتدیغی مادا دؤولتی‌نین، اونون مدنی-تاریخی ارثی‌نین، موختلیف عنعنه‌لرین و اینستیتوت‌لارین رولو و اهمیتی بؤیوک ایدی.
مؤوجودلوغونون قیسامۆدت لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی ایران یایلاسی حدودلارین‌دان خئیلی اوزاقدا اوْلان چوخسایلی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش، ایران عالمی‌نین مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیشدی. ایسترابون یازیردی کی، مادالی‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمران‌لیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر . مادا دؤورو گونئی آذربایجان طایفالارینین تاریخینده موهوم نائیلییت‌لر و موختلیف ده‌ییشیک‌لیک‌لر زامانی اوْلموش‌دور. ایران و گونئی آذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
اهالی‌سی
دَییشدیرمیدیا دؤولتینی یارادان و حاکیمیتده اوْلان طایفا مادای‌لار اوْلموش‌دور. اکثر آوروپا و روسیه ایران‌شوناس‌لاری مادایلارین فارس‌دیل‌لی خالق اولماسینی گومان ائدیرلر. بعضی مؤلیف‌لر میدیالی و مادای آنلاییش‌لارینی عومومی‌لش‌دیره‌رک بوتون میدیالی‌لارین ایران‌دیل‌لی‌لر اولماسینی یازمیش‌لار. حتی قدیم فارس دیلینده ایران‌دیل‌لی طایفالارین دیالئکت‌لرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلیندن فرق‌لنن دیالئکت سؤزلرینی میدیزم‌لر آدلان‌دیراراق مادایلارین ایران‌دیل‌لی اولماسینی گؤسترن فاکت‌لار کیمی گؤسترمیش‌لر.
قیاس‌الددین قئیبوللایئو قئید ائدیر کی: "میدیالی‌لار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایران‌دیل‌لی‌لر – موعاصیر فارس‌لارین، کوردلرین، تالیش‌لارین، گیلک‌لرین، تات‌لارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورک‌منشالی میدیا دؤولتی‌نین، فارس‌منشالی اهمنی‌لر و ساسانی‌لر دؤولت‌لری‌نین اراضی‌لرینده هئچ واخت ایران‌دیل‌لی اهالی اکثریت تشکیل ائتمه‌میش‌دیر. اگر ایران‌دیل‌لی‌لر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای اتنیک آدینی داشییان‌لاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکت‌لار قارشی‌سیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسنیر.
اوچ جیلدلیک آذربایجان تاریخی‌نین بیرینجی جیلدینده ایسه یازیلیر کی: "میدیا طایفالاری ایران‌دیل‌لی طایفالار دئییلدی‌لر، یالنیز سونرادان میدیا فارس‌لار طرفیندن ایشغال ائدیلدیک‌دن سونرا معیین قدر فارسلاشمایا معروض قالمیشدی‌لار....فراورتانین حاکیمیتی دؤورونده میدیالی‌لار ماننانی اؤزلرینه تابع ائتدیلر. ماننا دؤولتی سوقوط ائتدی. بون‌دان سونرا عومومی "میدیالی‌لار" مفهومو آذربایجانین گونئی حیصصه‌سینده یاشایان ماننالاری و باشقا طایفالاری دا ایحاطه ائتدی.
ایقرار علی‌ئو ایسه آتروپاتئنانین تاریخینه داییر اثرینده ائ.آ. قرانتووسکییه ایستیناد ائده‌رک ماننادا کیفایت قدر ایران‌دیل‌لی عونصورلرین اولدوغونو یازمیش‌دیر . اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالی‌سی اساساً ایران‌دیل‌لی ایدی . اودور کی، س.قاسیمووا III–VII عصرلرده گونئی آذربایجاندا "قدیم ایران میدیا دیالئکت‌لری" ایفاده‌سینی ایشلتمیش‌دیر . گونئی آذربایجان اراضیسینده اهالی‌نین ایران‌تیپ‌لی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونون‌لا باغ‌لی‌دیر.
بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آذربایجاندا یاشاماسی حاقّیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آذربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر
تاریخ علم‌لری نامیزه‌دی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقات‌لار مادایلارین مادی و معنوی مدنیت‌لری‌نین بوتون چالارلاری ایله فارس‌لاردان فرقلنمه‌سی و مدنی جهت‌دن اونلاردان اوستون اولماسی، گلمه فارس‌لارین مادای‌لاردان مدنیت اخذ ائتمه‌سی حاقّیندا معلومات وئریر. مادایلارین مدنی اوستون‌لوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، اهمنی سولاله‌سی‌نین سوقوطو ایله فارس‌لار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادای‌لار موستقیل‌لییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسسینده اؤلکه‌نین و ائتنوسون آدیندا ده‌ییشیک‌لیک یارانیر. میدیا آدین‌دان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر.
تاریخی
دَییشدیرماننا ایله موناسیبت‌لر
دَییشدیرائ.ا. VII عصرین اورتالارینا دوغرو آشورلولار طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلدیق‌دان سونرا ماننا بؤیوک دؤولت کیمی اؤز مؤوقئعئینی ایتیردی. ماننا کیممئرلر، ایسکیف‌لر و مادالی‌لارلا مؤوجود اولان اتفاقی سایه‌سینده خئیلی درجه‌ده گوجه و قودرته مالیک ایدی. لاکین عصرین 70-جی ایللرینین سون‌لارینا دوغرو ایسکیف‌لرین بیر قیسمی‌نین خیانتی نتیجه‌سینده بو اتفاق داغیلدی. پارتاتوا باشدا اولماقلا آشورلولارین طرفینه کئچمیش ایسکیف‌لرین بیر قیسمی آشور حؤکمداری آسارخاددونا ماننالارا زربه ائندیرمکده یاردیم ائتدی. ایشپاکای باشدا اولماقلا ایسکیف‌لرین دیگر قیسمی ایسه ماننالی‌لارلا اتفاق موناسیبت‌لرینی داوام ائتدیردی. آشور حؤکمداری "ماننالی‌لار اؤلکه‌سی اهالی‌سینی پرن-پرن سالدیم...، ماننالی‌لاری خلاص ائتممیش ایسکیف، (اون‌لارین) موتتفیقی ایشپاکانین قوشون‌لارینی سلاحلا قیردیم" – دئیه اؤیونوردو.
آرتیق آشوربانیپالین حاکیمیتی دؤورونده (ائ.ا. 668-627-جی ایللر)، تقریباً ائ.ا. 660-جی ایلده آشورلولار ماننانی چوخ آغیر مغلوبیته اوغراتدی‌لار، اونو اسکی قووه‌سین‌دن قطعی شکیلده محروم ائتدیلر. ماننا نینئوا حاکیم‌لری‌نین واسسالی سویه‌سینه ائندیریلدی و او اؤز سوقوطونا قدر نینئوا حاکیم‌لرینه صادیق قالدی. بۇ حال اونا سبب اولدو کی، مادالی‌لار ایندی اسکی موتتفیق‌لری اوْلموش ماننالارا تابع اولمایاراق، اون‌لارین گوجونه گوونمیر و اؤزلرینی مودافیعه ائتمه‌یه چالیشیردی‌لار.
آشور یوروش‌لری
دَییشدیرآشور حؤکمدارلاری ماننا کیمی میدیا اراضی‌سینه ده یوروش ائدیر، میدیا حاکیم‌لرینی اؤزلرین‌دن آسیلی وضعییته سالیردی‌لار. ائ.ا. IX عصرین ایکینجی یاری‌سیندا V شامشی-آداد، سوْنرا ایسه اونون اوغلو III آدادنیراری میدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیشدی‌لر. ائ.ا. VIII عصرین ایکینجی یاری‌سیندا III تیقلاتپالاسار "گوجلو میدیالی‌لارین. اراضی‌سینه چاتمیش، میدیا حاکیم‌لری‌نین خراجینی قبول ائتمیشدی. II سارقون ماننا یوروشو زامانی، میدیا اراضی‌لرینه ده سوخولموشدو. محض بۇ دؤورده، میدیا حاکیم‌لرین‌دن ساییلان، لاکین ماننا جانیشینی اوْلان دیااوکو اورارتونون فیتنه‌سینه اویاراق مرکزی حاکیمیته قارشی چیخیردی. II سارقون دیااوکونو عائیله‌سی ایله بیرلیک‌ده هامات شهرینه کؤچوردو.
ائ.ا.VIII عصرین سونوندا میدیادا واحید دؤولت یارادیلماسی تشببوسو گؤستریلمیشدی. هئرودوت بونو دئیوکون (ائ.ا. 712-675) آدی ایله باغلامیشدی . معلومات‌لارا گؤره دئیوک میدیا طایفالارینی بیرلشدیرمیش و واحید دؤولت یاراتمیشدی. او، ائکباتان شهرینی سالدیرمیش، قالا دیوارلاری چکدیرمیش و بۇ شهری میدیا دؤولتی‌نین باشکندی اعلان ائتمیشدی.
ایسکیف‌لرین حاکیمیته گلمه‌سی
دَییشدیرایسکیفلرین گونئی آذربایجان و اؤن آسیایا گلمه‌سی ایله میدیا آسسوریایا قارشی فعال‌لاشدی. هئرودوتون معلوماتینا گؤره بۇ موباریزه‌یه فراورتا (ائ.ا. 675-653) باش‌چی‌لیق ائدیردی. میخی یازی‌لاردا او، کاشتاریتی آدلاندیریلیر. تاریخ‌چی‌لر گومان ائدیرلر کی، ماننادا مسکون‌لاشان ایسکیف‌لر آسسورا قارشی موباریزه‌ده مادای‌لارا کؤمک ائدیردی‌لر. ائ.ا. 672-جی ایلده میدیانین آسسوریایا قارشی موباریزه‌سی اوغورلا باشا چاتدی. میدیا آشور بؤیوندوروغونو آتدی و موستقیل دؤولته چئوریلدی. فراورتا کیچیک حاکیم‌لیک‌لری ده اؤز اطرافیندا بیرلش‌دیره بیلدی.
İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیف‌لرین دیگر بیر دسته‌سی، باشدا مادی اولماقلا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک اوْلموشدو. بئلهلیکله ائ.ا. 625–585-جی ایللرده میدیا ایسکیف‌لردن آسیلی وضعیته دوشموش و ایسکیف‌لرین رهبری مادی میدیانین III حؤکمداری کیمی حاکیمیته گلمیش‌دیر. مادیگین حاکیمیتی دؤورونده میدیادا داخیلی ثابیت‌لیک اولسا دا اؤلکه‌ده آشور یؤنوم‌لو سیاست یئریدیلمیش، میدیا خاریجی سیاستده دئمک اولار کی، آسسورا تابع اوْلموش‌دور. کیاکسارین مادای حاکیمیتینی برپا ائتمه‌سی هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره ایسکیف‌لرین میدیادا آغالیغینا سون قویولماسی کیاکسارین (بو میدیا حؤکمداری بیسیتون یازیسیندا هوواخیشترا، بابیل قایناق‌لاریندا اوماکیشتار آدییلا خاطیرلانیر . آدی ایله باغ‌لی‌دیر. کیاکسار ائ.ا. 585–جی ایلده آلتمیش ایل‌لیک ایسکیف آغالیغینا سون قویاراق تاخت–تاجی مادای سولاله‌سینه قایتارمیش و حاکیمیته گله‌رک میدیانین IV حؤکمداری کیمی تاریخه دوشموش‌دور.
هئرودوتا گؤره کیاکسارین حاکیمیتی دؤورونده اؤزلرینی شاه آدلان‌دیران خیردا ویلایت حاکیم‌لری مرکزی حاکیمیته تابع ائدیلدی. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، یقین کیاکسار بون‌دان سوْنرا "شاه‌لار شاهی" روتبه‌سی داشیمیشدی. اؤلکه‌ده داخیلی ثابت‌لیگی برپا ائتدیک‌دن سوْنرا کیاکسار میدیانین اطرافیندا اوْلان و اؤزلری‌نین موستقیل حؤکمداری اوْلان خیردا ویلایت‌لری اؤزونه تابع ائتمه‌یه و دؤولتین اراضی‌سینی گئنیشلندیرمه‌یه باشلادی. قیسا مۆدت ده میدیانین گونئی-دوغوسوندا یئرلشن فارس‌لارین اؤلکه‌سینی – پئرسیا دا میدیایا تابع ائدیلدی. مدنی جهت‌دن مادای‌لاردان دفعه‌لرله آشاغی سویه‌ده اوْلان فارس‌لار میدیا مدنیتینی منیمسمه‌یه باشلادی‌لار.
آسسورا قارشی میدیا–بابل یاردیمی
دَییشدیرمرکزلشمیش دؤولت یاراتدیق‌دان سوْنرا کیاکسار آسورا وروشماسینا قوْشون چکدی. بونا گوره ، میدیا اوردوسونو یئنی‌دن قوردی. کیاکسار اوردوسونو سیلاح‌لارینا اویغون اولاراق نیزه‌چی و اوخ‌چو دسته‌لرینه بؤلدو، آتچیلار دسته‌سی یاراتدی. اؤلکه‌نین هر یرینده یاشایان طایفالاردان قدیم دونیانین ان گوجلو اوردوسونو قوردی. آسورون گوجونه یاخشی بلد اوْلان کیاکسار گوجلو دوشمن‌له تک قارشی‌لاشماق‌دان قورخولو اولدی، میدیا کیمی دایما آسورون داغیدیجی یوروش‌لرینه معروض قالان یئنی بابل شاهی نبوپیلسر ایله ایتتیفاقا گیردی. هر ایکی طرف‌دن بیر زاماندا دوشمن طرفینه هوجوم ائله‌مه‌یی راضی اولدولار.
آسور وروشماسی نئچه ایل اولدی. اؤز اوردوسونون آخیرا کیمی موقاویمت گؤستره بیلمه‌یه‌جه‌یین‌دن قورخان آشور حؤکمداری III آشور-اوبالیت او زامان آسسورا تابع اوْلان بوتون خالق‌لارین اوردوسونو میدیا و بابیل اوردوسونا قارشی یؤنلتمه‌یه جهد ائتدی. لاکین قابلین شهری یاخینلیغیندا باش وئرن دؤیوش زامانی آشور اوردوسو مغلوب ائدیلدی. ائ.ا. 615–612-جی ایللرده میدیا و یئنی بابیلیستان اوردوسو طرفیندن آسسورون آشور، آربئلا، کالات شهرلری و باشکندی نینئوا توتولاراق تالاندی. بئلهلیکله، عصرلرله قدیم شرق دؤولت‌لری‌نین ان قورخولو دوشمنی اوْلموش نهنگ آشور دؤولتی ائ.ا. 604-جو ایلده سوقوط ائتدی و اونون توْرپاق‌لاری میدیا و یئنی بابیلیستان آراسیندا بؤلوشدورولدو.
میدیا–لیدییا موحاریبه‌سی
دَییشدیرآشور دؤولتی‌نین سوقوط‌ون‌دان سوْنرا ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایان کیاکسار ائژه دنیزی ساحل‌لرینه چیخا بیلمک اۆچون جیددی ایشغال‌چی‌لیق فعالیتینه باشلادی. اؤنجه هدف آرتیق تنززول دؤورونو یاشاماقدا اوْلان قدیم اورارتو دؤولتی اولدو. چونکو بۇ دؤولت کیچیک آسیایا گئدن یولون اوزرینده یئرلهشیردی. لاکین میدیا ایله اورارتو آراسیندا یئرلشن ماننا دؤولتی‌نین عاقیبتی نامعلوم اولاراق قالیر. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، اولا بیلسین، ماننا رسمن میدیادان سیاسی آسیلی وضعیتده اوْلموش و بونون‌لا دا داخیلی ایداره‌ائتمه‌ده موستقیل‌لیگینی ساخلایا بیلمیشدی. ماننا، همچینین موحاریبه میدان‌لارین‌دان دا کناردا یئرلهشیردی.
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اوْلموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو توْرپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. میدیایا تابع اوْلان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین باشکندی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر.
بئش ایل داوام ائدن موحاریبه‌نین سونونجو دؤیوشو ائ.ا. 585–جی ایل 28 مای تاریخینده باش وئرمیش‌دیر. طرف‌لر ایندیکی تورکیه جومهوریتی اراضیسینده، هالیس (قیزیلیرماق) چایی‌نین ساحیلینده قارشی‌لاشدی‌لار. تاریخه هالیس دؤیوشو آدی ایله دوشموش بۇ دؤیوش زامانی چوخ گؤزلنیلمز بیر حادیثه باش وئردی. دؤیوش زامانی باش وئرن گونش توتولماسین‌دان قورخان و بۇ حادیثه‌نی تانری‌لارین قضب‌ی سایان کیاکسار و II آلیاتت دؤیوشو دایان‌دیرماق و صولح باغلاماق قرارینا گلمیش‌لر. الده ائدیلمیش راضیلاشمایا اساساً ساحیلینده دؤیوش باش وئرمیش هالیس چایی میدیا و لیدیا آراسیندا سرحد اعلان ائدیلمیش آلیاتتین قیزی آریئنیس ایسه کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره گئتمیش‌دیر. بو حادثه ایله باغلی هئرودوت یازیر:
"موحاریبه‌نین آلتینجی ایلینده چای کنارین‌داکی دؤیوش‌لردن بیرینده بیردن-بیره گوندوز گئجه اولدو و هر یئر قاران‌لیغیا قرق اولدو. بونون تانری‌لارین قضب‌ی اولدوغونو باشا دوشن هر ایکی طرف آرالاریندا صولح باغلایاراق موحاریبه‌یه سون قویدولار. صولح قراری قوهوملوق علاقه‌لری ایله‌ده مؤحکم‌لندیریلدی و آلیاتتین قیزی آریئنیس، کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره وئریلدی. بون‌دان سوْنرا طرف‌لر آراسیندا هانسیسا بیر توققوشما و یا آنلاشمازلیق باش وئرمه‌دی.
دؤولتین تنززولو
دَییشدیرهالیس دؤیوشون‌دن قیسا مۆدت سوْنرا میدیانین ان قودرت‌لی حؤکمداری کیاکسار وفات ائتدی. کیاکسارین وفاتین‌دان سوْنرا حاکیمییته اونون اوغلو آستیاق (ائ.ا. 585-550) گلیر. آستیاقین اوزون‌مۆدت لی حاکیمیتی اونون حاقّیندا موختلیف ریوایت و افسانه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. حاکیمیتی‌نین ایلک دؤورلرینده اؤلکه‌نین ترققی‌سینه، اقتصادی و سوسیال وضعیتین گوجلندیریلمه‌سینه بؤیوک دیققت آییران آستیاقین حاکیمیت دؤورونو میدیا مدنیتی‌نین موختلیف ساحه‌لری‌نین اینکیشافی دؤورو کیمی ده خاراکتئریزه ائتمک مۆمکون‌دور.
اونا قایین‌لاری لیدیالی کروئسوس و بابیل‌لی ناووخادوننوزور ایله بیرگه نهنگ ایمپئریا میراث قالمیشدی. ناووخادوننوزورون آروادی آستیاقین باجی‌سی آمیتیس ایدی، هانسی کی، اری اونون شرفینه قدیم دونیانین یئددی موعجیزه‌سین‌دن بیری اوْلان بابیلین آسما باغ‌لارینی اینشا ائتدیرمیشدی. آستیاق اؤزو ایسه ایکی ایمپئریا آراسیندا الده ائدیلمیش راضیلیغا اساساً لیدیا حؤکمداری کروئسوسون باجی‌سی آریئنیس ایله ائولنمیشدی. آستیاقین تاج‌قویما مراسیمی آتاسینن اؤلومون‌دن بیر ایل سوْنرا کئچیریلمیشدی. اونون قیزی ماندانا ایسه فارس شاه‌زاده‌سی، I کامبیزه اره وئریلمیشدی.
آستیاقین حاکیمیتی دؤورو داها چوخ ایکی شئی‌له — داییمی ایستابیل وضعیت و اینکیشاف‌لا یاددا قالمیش‌دیر. همین دؤورده ایمپئریا دوغوسوندا، دونیانین ان قدیم ایلاهی دین‌لرین‌دن اوْلان زردوشتی‌لیک تشکول تاپمیش، باتی‌سیندا کروئسوس طرفیندن تانینمیش فیلوسوف‌لار (تالئس، سولون، آئسوپ و س.) حمایه ائدیلمیش، همچینین ناووخادوننوزور بابیل شهرینی اینکیشاف ائتدیره‌رک قدیم دونیانین ان بؤیوک شهرلرین‌دن بیرینه چئویرمیش‌دیر.
لاکین بیر مدت سوْنرا دؤولت ایش‌لرینی بیر طرفه بوراخیب واختینی یالنیز عیش-عیشرت مجلیس‌لرینده کئچیرن آستیاقین یوکسک روتبه‌لی سارای اعیان‌لاری و مادای زادگان‌لاری ایله علاقه‌لری پوزولدو. بونا گؤره‌ده او، حؤکمدار اۆچون چوخ واجیب اوْلان زادگان‌لارین دسته‌یین‌دن محروم اولدو. محض بۇ سبب‌دن ده آستیاقین حاکیمیتی‌نین سون ایللرینده میدیانین داخیلی و خاریجی وضعیتی مورککب‌لشمه‌یه باشلادی.
هارران ویلایتینه گؤره قونشو یئنی بابیلیستان دؤولتی ایله‌ده موناسیبت‌لر گرگینلشمیشدی. بئله کی، هر ایکی دؤولت هارران ویلایتینه ایددیعا ائدیردی. آستیاق داها جلد ترپنه‌رک هاررانا حربی دسته‌لر یئریتدی. آستیاقا قارشی اوْلان سارای اعیانلارینین بیر قیسمی بۇ فورصت‌دن ایستیفاده ائتدی. داخیلی سیاستده آستیاق نسلی زادگان‌لارین حوقوق‌لارینی محدودلاشدیردیغی اۆچون حؤکمدار ایله اعیان‌لار آراسیندا ضدیت‌لر داها دا کسکینلشدی.
خاخام منشیلر قیامی
دَییشدیر
هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیل‌لی قووه‌لر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان باشدا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII کوروش دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. جویوتلر اوزون مۆدت لی موحاریبه‌لرده مادایلارین مؤوقئیی‌نین ضعیف‌لمه‌سین‌دن ایستیفاده ائده‌رک عوصیان قال‌دیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجه‌ده میدیا دؤولتینی پارچالامیش‌لار.
فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی ماندانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون اۆچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغلی یوخو گؤردوک‌دن سوْنرا، هارپاقی اوشاق دوغولان کیمی اونو اؤلدورمه‌سی اۆچون آنشانا گؤندریر. هارپاق ایسه علینی حؤکمدار نسلین‌دن اوْلان اینسانین قانینا بولاماق ایسته‌مه‌دیگی اۆچون اوشاغی (II کیر) میتریدات آدلی بیر چوبانا وئریر و او دا اوشاغی اؤز اؤولادی کیمی بؤیودور.
اؤن ایل کئچدیک‌دن سوْنرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سوْنرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سوْنرا، ماق‌لارلا کیرین طالئعئینی نئجه حلل ائتمک حاقّیندا مصلحت‌لشمه‌یه باشلادی. اونلار، داغ‌دا یولداش‌لاری ایله اویون اوینایارکن تاپیلان اوشاغین کهانتی گئرچکلش‌دیره‌رک اونون حاکیمیتینی الیندن آلا بیله‌جه‌یینی، اونا گؤره ده سارای‌دان اوزاقدا ساخلانماسی گرکدیگینی سؤیله‌دی‌لر. اون‌لارین مصلحتی ایله، آستیاق اوشاغی والیدئیین‌لری I کامبیز و ماندانانین یانینا، آنشانا (خاراب‌لیق‌لاری شیراز یاخینلیغیندا یئرلشن قدیم شهر) گؤندردی.
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایلده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین اۆچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئلهلیکله ده مادای سولاله‌سی دئوریلیر. میدیا دؤولتی‌نین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر.
فارس‌لارین حاکیمیتی آلتیندا
دَییشدیرائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمه‌سینده آستیاقین حاکیمییت‌ده اولدوغو ایللر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتین‌دان میدیا زادگان‌لاری‌نین اوندان اوز دؤندرمه‌سی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئلهلیکله مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اوْلان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.
تورات اشعیا کتابندا (1:14)کوروش جویتلره ماشیح اولدی و اولاری اوز دوره سینده جمع ائتدی و جویتلر قوْشونون مادای دولیتینه غالب ائتدی.بللی اوْلان کوروش بیر جویت دی کی گالوت گونونده آوره اوْلان جویوتلری آوارا اولماقدان گوتارماق اۆچون قیام ائتدی و بوتون آرامی لر اونا یاردیم اولدولار.
X. خلیلی یازیر کی، "مادای‌لار سیاسی حاکیمیت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجی‌لیق انرژی‌سینه مالیک اولدوغون‌دان، یاد فارس مدنیتی‌نین تأثیرینه دوشمه‌دی‌لر، عکسینه، گلمه فارس‌لارا مدنی‌لشدیریجی تأثیر گؤستردی‌لر. آذربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آذربایجان تورک‌لری‌نین ایلکین تشکولو یاد فارس مدنیتی‌نین، سیاسی حاکیمییتی‌نین دفع ائدیلمه‌سی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنت‌لری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانت‌لیق گؤستردی.
کیرین الده ائتدیگی قلبه‌دن (غلبه) سونرا مادای‌لار دایما اون‌لارا قوللوق ائتمیش، همیشه اؤزلرین‌دن آشاغی سویه‌ده قبول ائتدیک‌لری فارس‌لارا تابع اولماغا مجبور اولدولار. همین دؤوردن مادایلارین تحقیر اولونماسی، آلچالدیلماسی و تالان ائدیلمه‌سی دؤورو باشلادی. کیر مادایلارین اوستونه آغیر وئرگی‌لر قویدو. یئنی ایمپئریادا فارس‌لار اوستون مؤوقئعه صاحیب اولدولار. مادای‌لار ایسه بیرمعنالی اولاراق اؤز مؤوقع‌لرینی ایتیردی‌لر. اوردودا و شرف دوزومونده فارس‌لار مادای‌لاردان اؤنده دورماغا باشلادی‌لار، اؤلکه‌ده بوتون قایدا – قانون‌لار فارس‌لارین عادت-عنعنه‌سینه اویغونلاشدیریلدی، حتی موقددس کیتاب اولان آوئستایا دا ده‌ییشیک‌لر ائدیلدی.
بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفیندن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفیندن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. لاکین آذربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون مۆدت ده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اوْلموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق اۆچون آذربایجانا – کور و آراز چای‌لاری ساحیلی اراضی‌سی و خزر ساحیلی اراضی‌لره یوروش‌لر تشکیل ائتمیش‌لر. کادوسی‌لرین اوسیانینا دیگر یئرلی طایفالار، خصوصیله اونلارلا قونشولوقدا یاشایان تورک منشألی کاسپی‌لر بؤیوک دستک وئرمیش‌لر.
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سوْنرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادایلارین آنا وطنی اوْلان کیچیک میدیا (آذربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اوْلموش دیگر اراضی‌لری ایحاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ ، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی، عئینی زاماندا آرمئنیا ویلایتی ایله بیرگه VIII ساتراپ‌لیق آدلاندیریلدی.
اهمنی‌لر ایمپئریاسینین چؤکوشو ارفه‌سینده کادوسسی‌لر و دیگر داغ‌لی طایفالار اؤز موستقیل‌لیک‌لرینی اعلان ائتدیلر، ائرمنیستان ایسه آیریجا ساتراپ‌لیق اعلان اولوندو. لاکین بۇ دؤورده آسسوریا کیچیک میدیا ایله بیر ساتراپ‌لیق‌دا بیرلشدیریلدی. بۇ سبب‌دن‌ده کسئنوفون آناباسیس اثرینده آسسوریا اراضی‌سینی ده میدیا آدییلا یاد ائدیر.
بئلهلیکله مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اوْلان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.
قاوماتا عۆصیانی
دَییشدیرفارس (پئرس) ائپیک اثرلری‌نین لئیتموتیوی اوْلان ایران-توران قارشیدورماسینین قایناغی، فارس-تورک موناقیشه‌لری‌نین باشلانغیجی پئرس و مادا اعیانلارینین حاکیمیت اوغروندا موباریزه‌سی، ایران ایمپئریاسی سارایینداکی چئوریلیش‌لرده گاه پئرس، گاه دا مادا سولاله‌لری‌نین قلبه‌سی ایله باغلی یارانمیش‌دیر. بئله سارای چئوریلیش‌لرین‌دن بیری ده مشهور قام‌آتا (قاوماتا) عوصیانی‌دیر. بۇ تاریخی شخصییت‌ین ایران ایمپئریاسین‌داکی رولونو گئنیش تدقیق و تصویر ائدن اونلارلا ایران‌شوناسین هئچ بیری اونون اتنیک منسوبییت‌ینی آچماغا جهد گؤسترممیش‌دیر.
هئرودوت بۇ اتنیک قارشی‌دورمانی اهمنی سولاله‌سین‌دن اوْلان ایران شاهی کامبیزین (کوروشون اوغلو) دیلیندن وئریر. قام‌آتا عوصیانینی ائشی‌دن کامبیز اؤلوم‌قاباغی فارس اعیان‌لارینی یانینا چاغیریب دئییر:
"شاه‌لارین اؤجونو سوردورن تانری‌لارین آدینی آناراق، سیزلره بورجونوزون نه اولدوغونو سؤیلییرم؛ بونو هامینیزا، خوصوصیله آرانیزدا اولان اهمنی‌لره دئییرم. تاخت‌ین مادالی‌لارا کئچمه‌سینه یول وئرمه‌یین، اگر حیله ایله اله کئچیرسه‌لر، سیز ده حیله‌یه باش وورون، اگر زورلا آلسالار، سیز ده زورلا اوردولارینیزلا اون‌لارین الیندن آلین. اگر بو دئدیک‌لریمه عمل ائتسه‌نیز، من‌ده دیله‌ییرم کی، تورپاغینیز سیزه برکت، آروادلارینیز ائولاد، سورولرینیز ثروت وئرسین. هر زامان آزاد یاشایین. اما حاکیمیتی گئری آلماسانیز و یا آلماغا جهد ائتمه‌سه‌نیز، تانری‌دان دیله‌رم باشینیز بلالاردان قورتارماسین و یئنه دیله‌رم کی، بوتون ایران‌لی‌لارین سونو منیمکی کیمی اولسون
اهمنیرین ایکینجی شاهی کامبیز ائ.ا. 522 – اینجی ایلین مارتیندا میصیر یوروشونده اولارکن بئله بیر بد خبر آلیر کی، کیچیک قارداشی باردیانین آدییلا بیر ماق (قام – آتا) عوصیان قالدیریب، سارای چئوریلیشی ائدیب‌دیر. تلسیک گئری قاییدارکن یولدا کامبیز موعممالی شکیلده اؤلور. حاکیمیتی اله آلان قام-آتا باشکندی ائکباتانا کؤچورور. بئلهلیکله، شاه‌لیق یئنه مادا سولاله‌سینه کئچیر. یئددی آی‌دان سونرا یئددی پئرس اعیانی سوئی-قصد حاضیرلایاراق، گئجه ایکن ماقی اؤلدورورلر. سوی-قصدچی‌لردن بیری – دارا شاه سئچیلیر. اهمنی سولاله‌سی‌نین باشقا قولونا منسوب سوی‌دان اولان دارا یئنی‌دن هاکیمیتی پئرس‌لره قایتاریر. بوتون بو حادثه‌لری دارا اوچ دیلده (قدیم فارس، ایلام و آککاد) باقاستان قایاسینا حکک ائتدیرمیش‌دیر. همین حادیثه‌لری هئرودوت و دیگر تاریخ‌چی‌لرده آزاجیق فرق‌لرله قلمه آلمیش‌لار و بوتون بو اولای‌لار ایران-توران قارشیدورماسینین کسکین چاغ‌لاری‌نی ایحاطه ائدیر. سونرالار آوئستا بو قارشی‌دورمایا دینی دون گئیدیرمیش‌دیر.
هئرودوت یازیر کی، سمئردی‌سی (قام-آتانی) خالق چوخ سئویردی، چونکو خالق اۆچون چوخ ایش گؤرموشدو، او اؤلنده "پئرس‌لردن باشقا" بوتؤو آسیا آغلاییردی.
آچیق موباریزه‌یه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتی‌لی کیمی حرکت ائتدی . تصادۆفی دئییلدی کی، قام-آتادان سوْنرا حاکیمییته کئچن دارایا قارشی ایمپئریانین اکثر اوستانلاری عوصیانا قالخدی. تاریخ‌ده میثلی گؤرونمه‌میش بئله گئنیش خالق عوصیانی بوتؤو اؤن آسیانی بوروموشدو.
"دده قورقود" قهرمان‌لارین‌دان بیری کام-بورئ (موقددس قورد) آدلانیر، حادیثه‌لرده بیرباشا ایشتیراک ائتمه‌سه ده، بوی‌لاردا آدی حؤرمت‌له توتولان بایین‌دیر خان اولو شامان سویون‌دان‌دیر، قام-قان (قام‌خان) اوغلودور. اونا گؤره‌ده، اوغوز باش‌چی‌لاری بایین‌دیر خانین مصلحت‌لری ایله اوتوروب-دورور، موهوم دؤولت ایش‌لرینده اونون توصیه‌لرینه اویغون حرکت ائدیرلر. آتیللانین قوردوغو هون دؤولتینده آتا-کام ساییلان به‌ی‌لردن‌دیر. قوزئی قافقازدا کام-بولات آدینی نوقای خانی (XVII عصر) و کاباردا کنیازی دا داشیمیش‌دیر.
ماق عوصیانین‌دان بحث ائدن İ.M.دیاکونوو دئییر کی، قاوماتانی ایدئال‌لاش‌دیرماق اولماز ، بۇ موناسیبت‌ده داها ایره‌لی گئدن م.آ.داندامایئو ایسه، عومومییت‌له تاریخ‌ده قاوماتا آدلی عوصیانچی‌نین اولمادیغینی یازیر. لاکین هئرودوتون مادا-پئرس اولای‌لارینی اؤزون‌دن اویدورماسی فیکری قبول ائدیلسه بئله (مادا – فارس موحاریبه‌لرینی تکجه هئرودوت یوخ، بیر چوخ آنتیک تاریخ‌چی‌لر تصویر ائتمیش‌لر) پئرس شاهی دارانین اوچ دیلده قام-آتا آدینی داشا حکک ائتدیرمه‌سی مساله‌سینی ایضاح ائتمک مۆمکون دئییل.
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییت‌دیر. هئرودوت اونون صیفت‌لرینی آیدین جیزگی‌لرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق اۆچون همکارلارینی شانتاژا چکیر، اون‌لارا – اگر باشلادیغیمیز ایشی بۇ گون بیتیرمسک، اؤزوم گئدیب ماقا خبر وئره‌جه‌یم – دئییر . یالان‌چی اولدوغونو دارا اؤزو ده گیزلتمیر، سارایا مانیعه‌سیز گیره بیلمک اۆچون بئله پلان جیزیر:
"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتام‌دان خبر گتیردیگیمی سؤیله‌یه‌جه‌یم. زیرا یالانین گرک‌لی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمک‌دن چکینمه‌مه‌لیییک؛ ایستر یالان‌چی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق، عئینی آماجی گودموروکمو؟
دارا آلتی فارس‌لا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونون‌لا دا مادالی‌لار یئنی‌دن اهمنی حاکیمیتی‌نین منگنه‌سینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر اوستانلارینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوجلو اوردویا قارشی داوام گتیرمه‌یه‌ن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن سوْنرا مادانین بیر پارچاسی – آتروپاتئنا ایمپئریادان قیریلیب موستقیل دؤولت اولا بیلدی.
ائللینیزم دؤورونده
دَییشدیرشابلون:Filelər albomu آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضی‌سینه صاحیب اولماسین‌دان سوْنرا، ائ.ا. 328–جی ایلده III دارانین سرکرده‌سی، اصلن مادالی اوْلان آتروپات یئنی‌دن میدیا ساتراپی تعیین ائدیلدی. بئله کی، ایسکندر بوتون فارس ساتراپ‌لارینی وظیفه‌دن اوزاقلاش‌دیرسا دا، یالنیز آتروپاتی صادیق‌لیگی قارشیلیغیندا اؤز وظیفه‌سینه – میدیا ساتراپی وظیفه‌سینه یئنی‌دن تعیین ائتدی و داخیلی موستقیل‌لیک وئردی. بؤیوک میدیا اراضی‌سی ماکئدونیالی ایسکندرین حاکمییت‌ی آلتینا کئچسه‌ده، کیچیک میدیا – آذربایجان اراضی‌سی اوندان واسسال آسیلی‌لیغینی قبول ائتمک‌له داخیلی موستقیل‌لیگینی قورودو. ماکئدونیالی ایسکندرین اؤلومون‌دن سوْنرا، اونون واریث‌لری آراسیندا چکیشمه‌لر باشلادیغی دؤورده، کیچیک میدیا اراضی بؤلوشدورولمه‌لرین‌دن اوزاقدا قالدی و بوتون آذربایجان طایفالاری آتروپاتین واحید حاکأمییت‌ی آلتیندا بیرلشدیریلدی. لاکین ائکباتان‌لا بیرگه بوتون بؤیوک میدیا اراضی‌سی سئلئوکی‌لر سولاله‌سین‌دن اوْلان I آنتی‌اوخون حاکیمییتی آلتینا کئچدی، I سئلئوکین حاکیمییتی دؤورونده ایسه (ائ.ا. 310) آتروپات کیچیک میدیانین موستقیل‌لیگینی اعلان ائده‌رک نهنگ میدیا دؤولتی‌نین اتنیک و مدنی واریثی اولان، دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرن آتروپاتئنا دؤولتینی قوردو.[۸]
دین
دَییشدیرآرتیق ائ.ا. I مینیللیگین ایلک یوزیل‌لیک‌لرینده گونئی آذربایجاندا و ایران کوردوستانیندا قرارلاشمیش مادالی‌لارین دینی گؤروش‌لری حاقّین‌داکی معیین تصووورو بیزه اونوماستیک ماتئریال وئریر؛ بو، ایلک نؤوبه‌ده، آشور متن‌لرینده خاطیرلانمیش حؤکمدارلارین، تانری‌لارین آدلاری‌دیر. داها سوْنرا ائرکن مادا اراضیسینده آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده آشکارا چیخاریلمیش معبدلردیر.
بو زونانین ائ.ا. IX-VIII عصرلره عایید اوْلان اونوماستیکاسیندا ایسپئسیفیک مازدایستیک آنلاییش‌لار مؤوجوددور. بۇ جهت ائرکن مادا ویلایت‌لرینده و اونا باتی‌دان بیتیشیک اوْلان ویلایت‌لرده مازدایزم و یاخود بیر سیرا مازدایستیک تعلیم‌لری‌نین یاییلماسی حاقّیندا عالیم‌لره فیکیر سؤیلمه‌یه ایمکان وئریر.
لاکین موتخصصیص‌لر، بۇ ائرکن مازدایزمین "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش زردوشتی مازداییزمینه (داها دوغروسو، مازدایاسنیزمه) نه درجه‌ده اویغون اولدوغونو دئمه‌یه چتین‌لیک چکیرلر.
مادالی‌لارین دینی تصووورلری باتی ایران ویلایت‌لرینده (داها دقیقی گونئی آذربایجاندا) مئیدانا گلمیش "ویدیوداد"دا عکس اولونموش جهت‌لره اویغون‌دور. "ویدئودات"ین ترتیب‌چی‌لری ایسه مادا ماق‌لاری اولا بیلردی‌لر. دیوگئن لائرت‌لی "ماق‌لارین تعلیمی"ندن دانیشارکن معلومات وئریر کی، ماق‌لار اودو، تورپاغی و سویو تانری حیساب ائدیرلر. ائرکن زردوشتی‌لیک کیمی، ماق‌لارین تعلیمینه ده بوت‌پرست‌لیک یاددیر. ماق‌لار تانری‌لارین تصویرلرینی تانیمیردی‌لار.
باتی ایران ویلایت‌لرینده (گونئی آذربایجاندا) هله ائ.ا. I مینایللیگین باشلانغیجیندا اودا سیتاییش ائدیردی‌لر. بو اراضی‌دکی آتش‌پرست‌لیک معبدلری، خوصوصیله نوشی-جانتپه‌دکی مادا معبدی بونو تام معیین‌لیک‌له تصدیق ائدیر (ائ.ا. VIII عصره عاییددیر). مادایلارین معنوی مدنیتینده دینی گؤروش‌لردن و میفولوگیادان باشقا هابئله ائپیک یارادیجی‌لیق دا موهوم یئر توتوردو. معلوم‌دور کی، هله چوخ قدیم زامان‌لاردا کیچیک آسیادا موختلیف ائپیک اثرلر مؤوجود ایدی. همین اثرلرین سوژئت‌لری چوخ زامان میف‌لرله باغلی اولوردو.
پولیتئیزم
دَییشدیرمیدیالیلارین دینی تصووور سیستم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اۆچون مجبوری اولان واحید دینی سیستم اولمامیش‌دیر. مادالی‌لار آراسیندا سونرالار معیین درجه‌ده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدت‌چی" تعلیم‌لر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیم‌لر یاییلمیشدی. مادا طایفالارینین دینی طبیعت قووه‌لرینه سیتاییش‌دن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوولکی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سوْنراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر. اۆچونجو مرحله ایسه ائ.ا. V عصرین II یاریسیندان باشلامیش‌دیر.
بیرینجی دؤورده زردوشتون دینی گؤروش‌لری هله اورتایا چیخمامیشدی. ائ.ا. IX – VIII عصرلرده قوزئی میدیا طایفالارینین – کوتی‌لرین، لولوبی‌لرین، کاسسی‌لرین چوخ قدیم، سومئرلرین دونیا گؤروشو ایله باغلی اوْلان دینی تصووورلری حؤکم سورمک‌ده ایدی. حتی بابیل‌لرین ده دینی ائعتیقادلاری، میدیا مدنیتینه تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مرکزی میدیانین بیر رایونو بابیلیستانین، سومئرلردن گلمه، خئییر، برکت و سئوگی ایلاهه‌سی اوْلان ایشتارین آدی ایله علاقه‌دار اولاراق بیت – ایشتار (ایشتارین ائو) آدلاندیریلمیشدی. آسسوری‌لر بۇ دؤورده، میدیایا هوجوم ائدرکن، میدیانین گله‌جک باشکندی ائکباتانین یاخینلیغیندا "بابیل قالاسینا" و بابیلیستان تانری‌سی ماردوکون، مادای‌لار آراسیندا کؤک سالمیش دینی عقیده‌سینه راست گلمیش‌دی‌لر. اصلن باتی میدیادان اوْلان حؤکمدارلار، چوخ واخت ایلاهی سومئر آدلاری داشیییردی‌لار.
بو دؤورده بابیل‌لر و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم سومئرلرین مدنیتی و دینی تصووورلری باتی میدیایا قوووت‌لی تأثیر گؤستریردی.
ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقل‌لی"، "یادداش‌لی") – خئییرخواه، خیلاص‌کار عقیده‌سینه پرستیش ائدیر و اون‌لارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانری‌لارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روح‌لارا پرستیش ائدیردی‌لر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمه‌سی، مادایلارین "ایلان‌دان دوغولموش حساب ائدیلمه‌سی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادای‌لار ایلان و باشقا توتئم‌لره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمن‌لرینه چئوریلدی‌لر. بو دؤورده میدیا قبیله‌لری آراسیندا دینی میفولوژی روایت‌لر پوئتیک شکیلده گئنیش صورتده یاییلمیشدی. اونلاردان بیری گونش تانری‌سی (میترا – مئهر) حاقّیندا اولان ماهنی‌دیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولح‌پرور اؤلکه‌لرین عاییله اوجاق‌لاری‌نین مودافیعه‌چی‌سی، اؤلکه‌لره و عائله‌لره بدبخت‌لیک گتیرن‌لرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاهه‌سی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخ‌لو توتئمیستیک قبیله تانری‌لارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.
زردوشتی‌لیک
دَییشدیرایکینجی دؤورده، ائ.ا. VII – VI عصرلرده میدیا یاخین دوغودا مدنی و دینی مرکزه چئوریلیر. ائ.ا. VI – IV عصرلرین سون‌لاری آراسیندا زردوشت دینینه حصر ائدیلمیش آوئستا آدلی کیتاب آرامئی الیفباسی ایله یازیلیر. بعضی تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، بو کیتاب آتروپاتئنا اراضیسینده، یوخاری میدیادا، میدیا دیلینده، پیغمبر زردوشت و اونون طلبه‌لری طرفیندن یازیلمیش، بون‌دان سونرا ایسه دفعه‌لرله ده‌ییشدیریلمیش‌دیر.
ائ.ا. VI عصرده اورتایا چیخمیش زردوشت پیغمبر زردوشتی‌لیک دینی‌نین یارادیجی‌سی اولموش‌دور. او، میدیادا طایفا تانری‌لارینی (پولیتئیزمی) لغو ائده‌رک، تک‌آللاه‌لیغی (مونوتئیزمی) تبلغ ائتمیش‌دیر. زردوشت قدیم طایفا تانری‌لارین‌دان یالنیز آهورا-مازدانی ساخلایاراق، اونو یئگانه باش تانری، "چوخ عقل‌لی حؤکمدار" (کامال‌الدؤوله) کیمی ایره‌لی سورموش‌دور. او، کئچمیش قبیله تانری‌لارینی – خئییرخواه روح‌لاری (دئوالاری – "دئوایزم") بدخواه روح‌لارین وضعیتینه سالاراق، اون‌لاری "بدخواه شیطان‌لار" کیمی قلمه وئرمیش‌دیر. بعضی کیچمیش "دئوا"لار ساخلانیلسا دا، اونلار اؤز موستقیل‌لیگینی ایتیرمیش و اونیوئرسال کاراکتئر آلاراق، آهورا-مازدانین چوخ‌جهت‌لی فعالییت‌ی‌نین ایجراچی‌لارینا چئوریلمیشدی‌لر. بو ایجراچی‌لاردان رتیش – محکمه ایشلرینه، ووهومانا – خئییرخواه فیکیر، اخلاق مساله‌لرینه، آرمایتی – تورپاق ایشلرینه، خشاترا-آوکا – دیگر مساله‌لره باخیردی‌لار. سونرالار آهورا-مازدانین بو ایجراچی‌لاری قروپلاش‌دیریلاراق "اؤلمز موقددس‌لر" (اهمنی‌لر دؤورونده "آمئشا ایسپئنتا") کیمی یاد ائدیلیردی‌لر.
زردوشت دینی‌نین ان عالی اخلاق پرینسیپی موقددس قانونا، دینی ایجتیماعی قایدا-قانونا تابع اولماقدان عبارت ایدی. بۇ آوئستادا "ان عالی نعمت – آشا" آدلانیر. زردوشت تعلیمینه گؤره ان عالی خئییرخاه‌لیق توْرپاق‌دا گؤرولن ایش‌دیر، زحمت‌دیر. بۇ زحمته آوئستادا اساس خئییرخاهلیغین – قانونا ایطاعتین باش‌لیجا فورماسی کیمی آهورا-مازدانین فعالییت‌ی (آشا) کیمی قیمتلندیریلیر. زردوشت طلب ائدیردی کی، اکین‌چی‌لرین صولح‌پرور امه‌یینه حؤرمت ائدیلسین، بۇ زحمت سئویلسین و قیمتلندیریلسین.
زردوشتون اخلاقی گؤروش‌لری قدیم آذربایجان اکین‌چی و چوبان‌لاری‌نین اخلاقی گؤروش‌لری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیب‌کارلاری، وارلی‌لار و کاهین‌لر طرفیندن موحاکیمه ائدیلدیگین‌دن، او، اؤز دوغما شهریندن، میدیانین راقا (رئی) شهریندن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر.
میدیا اهمنی‌لرین (ائ.ا. 550 – 331) الینه کئچدیک‌دن سونرا، فارس شاه‌لاری خالقی اؤز تابع‌لیگینده ساخلاماق اۆچون زردوشت دینین‌دن ایستیفاده ائتمیش، اونو اؤز سیاسی منافع‌لرینه اویغونلاشدیرماغا چالیشمیش‌لار. ایلک اهمنی شاه‌لاری I دارا ( ائ.ا. 552 – 486) و کسئرکس (ائ.ا. 485 – 465) زردوشتون دینی اصلاحات‌لارینی قیسمن قبول ائده‌رک آهورا-مازدانی یئگانه تانری کیمی قبول ائتمیش‌لر. کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اونلار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. لاکین بۇ دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوولکی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوولکی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بۇ اۆچونجو دؤورونده آهورا-مازدا ایله یاناشی میترا (مئهر) و آناهیت کیمی قدیم تانری و تانریچالارا دا اطاعت گؤستریلیردی. بۇ یئنی‌لمیش کؤهنه تانری‌لار "یازات" آدی ایله یاد ائدیلمه‌یه باشلامیشدی.
دینین بۇ اۆچونجو دؤورونده آتش‌پرست‌لر اؤزلرینی "مازدایاسنا" و "زردوشتی‌لر" آدلان‌دیریردی‌لار. بۇ اصل زردوشت دینی دئییلدی، سوْنراکی دؤورلرین قاریشیق، سینکرئتیک بیر دینی ایدی. "مازدایاسنا" قدیم دئوالاری (طایفا تانری‌لارینی) لعنت‌له‌ییر، "یازات‌لارا" دوعا ائدیردی. اصلینده ایسه اونلار هر ایکی‌سی دینی ماهییت اعتباری‌له عئینی بیر شئی ایدی.
بو دؤورده (ائ.ا. 440-جی ایله یاخین) ایلک دفعه مازدایست سالنامه‌سی قئیده آلیندی و مازدایست‌لر طرفیندن آوئستا جیددی رئداکته ائدیلدی. بۇ آوئستا دؤورون و حاکیم سولاله اهمنی‌لرین طلبینه اویغون اولاراق زردوشت مونوتئیزمی ایله اوندان اوولکی پولیتئیزمی بیرلشدیرمیش اولدو. بئلهلیکله قدیم تانری‌لارین – "آلتی موقدده‌سین" (فارسجا آمئشا ایسپئنتا) کئچمیش حوقوق‌لاری برپا ائدیلدیگین‌دن مئهر، آناهیت، تیشتریا، رتیش، وئرتراقنا و هوما کیمی قدیم تانری‌لارین حوقوق‌لاری رسمیلشدیریلدی.
میدیا مدنییتی
دَییشدیرمیدیانین اؤزونه‌مخصوص مدنییتی اوْلموش‌دور. سوْنرادان مادای‌لار دیگر آذربایجان طایفالاری ایله ائتنوکونسولیداسیا اولوندوغون‌دان اون‌لارین مدنییت‌ی‌ده آذربایجان اراضی‌سین دکی دیگر تورک طایفالارینین مدنییتی ایله قاریشمیش و واحید آذربایجان مدنییت‌ینی فورمالاشدیرمیش‌دیر.
مؤوجودلوغونون قیسامۆدت لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی آذربایجانین حودودلارین‌دان خئیلی اوزاقدا اوْلان چوخسایلی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش، یاخین دوغونون مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیشدی. ایسترابون یازیردی کی، مادای‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمدارلیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر. شوبهه‌سیزدیر کی، مادا دؤورو گونئی آذربایجان طایفالارینین تاریخینده موهوم نایلیت‌لر و موختلیف دییشیکلیکلر زامانی اوْلموش‌دور. ایران و گونئی آذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
گونئی آذربایجان اهالی‌سی‌نین مدنییتی و دینی گؤروش‌لری بیر چوخ قونشو خالق‌لارین مدنییتی ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اینکیشاف ائدیردی. ایران‌دیل‌لی طایفالار بۇ اراضییه گلیش‌لری زامانی سؤزسوز کی، اؤز مدنییت‌لرینی ده گتیرمیشدیلر. لاکین اونلار مدنی اینکیشاف جهت‌دن یئرلی تورک طایفالار – مادای‌لار و دیگرلرین‌دن آشاغی اولدوق‌لارین‌دان او قدر ده بؤیوک تأثیر گؤستره بیلمه‌میش، عکسینه اؤزلری مادای‌لاردان بیر چوخ مدنی کئیفیت‌لری منیمسمیشدیلر. اونلار آبوریگئن‌لردن بیر چوخ جهت‌لری، خصوصیله ائرکن مادا گئییمینی اخز ائتدیلر. بیزه آسسور رئلیئف‌لرین‌دن معلوم اوْلان همین گئییم لولوبی‌لرین گئییمی اساساًدا یارانمیشدی. مادا پارچالاری حاقّیندا دا بون‌لاری دئمک لازیم‌دیر. دوزدور، سوْنرالار مادالی‌لاردا باشقا گئییم میدانا گلدی؛ مادای‌لار سوْنرالار پئرسئپول رئلیئف‌لرینده همین گئییم‌له عکس اولونموشلار. گؤرونور، اسکی گئییم یالنیز آذربایجانین خزرساحیلی اراضی‌لرینده یاشایان کاسپی‌لرده قالمیشدی. مادا پارچالاری و گئییمی بوتون قدیم دونیا میقیاسیندا مشهورلاشمیش‌دی. آریستوفانین "قورباغالار" اثرینده دئییلیر کی، مادا پارچالاریندا آت-خوروز، کئچی-مارال و باقا فانتاستیک حئیوان‌لار تصویر ائدیلیردی. مادا خلامیدالاری (بورونجک‌لری) بوتون یاخین دوغودا گئنیش یاییلمیشدی.
مادایلارین مادی مدنیتی حاقّیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا باشکندی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپه‌ده و نوشی-جانتپه‌ده آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده الده اولونموش دلیل‌لر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مۆمکون اولموش‌دور.
مادا مدنییت‌ی‌نین داها ائرکن عابیده‌لری لوریستاندا، مهور "لوریستان تونج‌لاری" زوناسیدا آشکارا چیخاریلمیش‌دیر. مؤوضولاری‌نین بیر قیسمی آشکار شکیلده آوئستا منشالی اوْلان لوریستان تونج‌لاری اصیل مادا مدنییتی و اینجهصنعتینین مئیدانا گلمه‌سی و اینکیشافیدا موستثنا درجه‌ده موهوم رول اوینامیش‌دیر.
یازی
دَییشدیرمیدیا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی‌لار آپاریلمادیغین‌دان، میدیانین یازی‌لی عابیده‌لری هله الده ائدیلمه‌میش‌دیر. میدیا پئرسیا سرحددینده تاپیلمیش I دارانین قایا اوستون‌دکی یازی‌لاریندا دا قدیم پئرسیا و ایلام متن‌لری اولدوغو حالدا، میدیا یازی‌لاری یوخ‌دور. بۇ چاتیشمازلیق موتخصص‌لر طرفیندن اونون‌لا ایضاح ائدیلیر کی، مادای‌لار هم ایلام، هم ده فارس دیلینی بیلیردی‌لر.
تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، ائ.ا. VII عصردن اوْرتا و دوغو میدیادا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌دیر. آسسور یازی‌لارینا اساساً معیین ائدیلمیش‌دیر کی، ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاریندا ماننا حؤکمدارلاری دا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌لر. بۇ زامان میدیادا هئروقلیف یازی‌لاری دا ایشلدیلیردی. زئیوییه‌دن تاپیلمیش گوموش سینی‌نین اوستون‌دکی یازی‌لار بونو ثوبوت ائدیر. معیین ائدیلمیش‌دیر کی، قدیم پارس‌لار (فارس‌لار) اؤز میخی خط‌لی یازی‌لارینی مادای‌لاردان آلمیش‌لار.
ائتنوقرافیک خصوصیت‌لر
دَییشدیر
مادایلارین بیر سیرا ائتنوقرافیک خوصوصیت‌لرینی، گئییم و بزک فورمالارینی، سیلاح و نقلیات واسیطه‌لرینی، ایستئحسال آلت‌لری و دینی آیین‌لرینی، اکین‌چی و دؤیوش‌چو، اعیان و کاهین (ماق-مغ-موغ) صورت‌لرینی اؤیرنمک اۆچون تکجه میدیا اراضیسینده دئییل، همچینین قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌لرین‌دکی عابیده‌لر ده تدقیقاتا جلب ائدیلمیش‌دیر. بئله عابیده‌لره میثال اولاراق آسسور و تختی-جمشید قابارتی‌لارینی، تصویرلی مؤهورلری و دیگر آرخئولوژی تاپینتی‌لاری گؤسترمک مۆمکون‌دور.
ائ.ا. VII عصره عایید اوْلان نینئواداکی بیر آسسور قابارتی‌سیندا مادایلارین زورلا کؤچورولمه‌سی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ تصویرده فیقورلار بیر سیرادا چکیلمیش‌دیر. سیرانین اولینده و سونوندا میدیا کیشی‌لری، اورتاسیندا ایسه، میدیا قادین‌لاری و اوشاق‌لار گئدیرلر.اوچ آسسور اگری بون‌لاری موشاییعت ائدیر. فیقورلارین آیاق و ال وضعیت‌لری اون‌لارین حرکتده اولدوق‌لارینی، دوز یول و ایری خط بویو یوخاری‌دان آشاغی‌یا دوغرو ایستیقامتلندیگی اۆچون آدام‌لارین حرکتینی داها دا سورعتلندیرمیش‌دیر. بۇ قابارتی میدیانین اوشاق، قادین و کیشی‌لری‌نین اوزون گئییم‌لری، ساچ‌لاری و س. حاقیندا تصووور یارادیر. تصویردکی کیشی‌لرین پاخلاوایا بنزر ناخیش‌لارلا بزدیلمیش گئییم‌لری، اؤن طرف‌دن اوزون باغلا باغلانمیش اوزون‌بوغاز آیاق‌قابی‌لاری اولدوغو گؤرونور. ساچ و ساققال‌لارینا اساساً میدیا کیشی‌لری‌نین صورت‌لرینی دیگر آسسور قابارتی‌لاریندا دا آسان‌لیقلا تانیماق اولور.
ائ.ا. VIII عصرین سونونا عایید اوْلان دور-شارروکین‌دکی آسسور قابارتی‌لاری‌نین بیرینده نیزه ایله سیلاحلانمیش و آرابایا قوشولاجاق ایکی آتی آپاران میدیا دؤیوش‌چولری گؤستریلمیش‌دیر. اونلار دا عنعنوي میدیا گئییمینده‌دیر.
ائ.ا. V عصره عایید تختی-جمشید قابارتی‌لارین‌دان بیرینده، مادایلارین قوشا آت قوشولموش دؤیوش آراباسی گؤستریلیر. بۇ تصویر اوولکی قابارتینی تاماملاییب تدقیقات‌چی‌لارا مادایلارین قوشقو قایداسی حاقیندا معلومات وئرمیش‌دیر.
ائ.ا. V عصرده یارائدیلمیش بیر تختی-جمشید قابارتی‌سیندا میدیا پادیشاهی‌نین نؤکرلری – قول‌لاری تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوردا میدیالی‌لارین باشقا گئییم فورماسی (موتخصصیص‌لر بۇ گئییمی میدیا زادگان‌لارینا عایید ائدیرلر) تصویر ائدیلمیش‌دیر. بئله میدیا گئییم‌لی فیقورلارا تختی-جمشید قابارتی‌لاری‌نین بیر چوخ یئرینده راست گلمک مۆمکون‌دور. لاکین اونلاردان اؤز دقیق و آیدین تصویری ایله ان چوخ دیققت چکنی یاناشی دایانمیش اوچ مادایین تصویری اوْلان قابارتی‌دیر. اونلاردان اورتادا دایانان اینسانین پالتار فورماسی آسسور قابارتی‌لاریندا و تختی-جمشیددکی بیر چوخ مادای تصویرلری ایله عئینییت تشکیل ائدیر. کنارداکی ایکی اینسانین گئییی و سیلاح‌لاری ایسه میدیا وارلی‌لاری‌نین صورتینی عکس ائتدیرن باشقا بیر تختی-جمشید قابارتی‌سی ایله عئینییت تشکیل ائدیر.
میدیا دین خادیم‌لری‌نین، کاهین‌لرین–ماق‌لارین دا صورت‌لری ائ.ا. V عصره عایید اوْلان تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. بۇ قابارتی‌لاردا میدیا ماق‌لاری‌نین گئییم فورمالاری و کئچیرمیش اولدوق‌لاری بیر نئچه دینی آیین تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ باخیم‌دان ایکی تختی-جمشید قابارتی‌سی دیققت‌ی جلب ائدیر. اونلاردان بیرینده کئچی بالاسینی قولتوغونا ووراراق قوربان (نذیر) وئرمه‌یه آپاران گنج بیر میدیالی‌نین تصویری وئریلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف بئله حساب ائدیر کی، بۇ قابارتی‌دا کئچی بالاسینی قوربان وئرمه‌یه آپاران ماقین صورتی وئریلمیش‌دیر. تصویرده ماقین باش گئییمی آیدین گؤرونور. بۇ باش‌لیغی ماقین آغزینی باغلایان قولاق‌لیغی آوئستا قانون‌لارینا اویغون شکیلده‌دیر. لاکین بۇ تصویرده ماقین ییغجام، دار و قیسا گئییمی اونو میدیا سردابه‌سی اوْلان قیزقاپان سردابه‌سی و باشقا تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اوْلان ماق صورت‌لرین‌دن فرق‌لندیریر. اونا گؤره ده بعضی تدقیقات‌چی‌لار بۇ تصویرده ماقین اؤزونون یوخ، اود معبددی‌نین کیچیک خیدمت‌چی‌لرین‌دن بیری‌نین – کاهین کؤمک‌چی‌سی‌نین تصویر ائدیلدیگینی گومان ائدیرلر
ایکینجی تختی-جمشید قابارتی‌سیندا ایسه موقددس هوما ایچکی‌سی اوْلان قابی آپاران ماق‌لار تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ تصویردکی ماق اوز سارغی‌سی و یونگول آیاق‌قابی‌لاری ایله اوولکی قابارتی‌دا اوْلان کاهین کؤمک‌چی‌سینی خاطیرلاتسا دا، اوزون تپه‌لی باش‌لیغی و گئن-بول، دبدبه‌لی پالتاری ایله اوندان فرق‌لنیب قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی ماقا داها چوخ اوخشاییر. ماقین الینده توتدوغو هوما ایچکی‌سی‌نین قابی قاپاق‌لی‌دیر. هوما ایچکی‌سینی قاپاق‌لی قاب‌لاردا اونا گؤره ساخلاییردی‌لار کی، بۇ ایچکی‌یه بدخواه، ناتمیز روح‌لار داخیل اوْلوب، اونون پاک‌لیغینا، صاف‌لیغینا خیلل گتیرمه‌سین. هوما ایچکی‌سی عادتن سلیندریک گیل قاب‌لاردا ساخلانیردی. موتخصصیص‌لر بۇ صورتین اصل ماق صورتی اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بۇ ایکی صورتی رئالیستیک اوسلوب‌دا و اوستالیق‌لا حاضیرلانمیش‌دیر. هر ایکی تصویردن معلوم اولور کی، کاهین‌لر قیسا یونگول آیاق‌قابی‌لار (چاریق) گئیرمیش‌لر. ائ.ا. IV عصره عایید اولان، اوْرتا آسیانین آمو-دریا دفینه‌سین‌دن تاپیلمیش ماقین گوموش هئیکل‌جیگی ده اوولکی قابارتی‌لارداکی مووافیق سورعت‌لرله عئینی‌دیر. بۇ هئیکل‌جیک‌ده‌ده ماق، آغزی اؤرتوک‌لو، اوزون باش‌لیق‌دا، گئن و اوزون اباد، یونگول آیاق‌قابی‌لاردا و بئلی‌باغلی تصویر ائدیلمیش‌دیر. فرق‌لندیریجی جهت اودور کی، بورادا ماقین قیچ‌لاری خوصوصی دولاق ایله سارینمیش‌دیر. اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بۇ اوچ صورتین‌دن معلوم اولور کی، اون‌لارین گئییم فورماسین‌داکی اساس علامت‌لردن بیری ده بئل‌باغی ایمیش.
İ. م. دیاکونوو تختی-جمشیددکی قابارتی فیقورلاری‌نین آلچاق‌بوی‌لو یارادیلماسی‌نی میدیا هئیکلتراشلیق عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیریر. او، گؤستریر کی، بۇ تصویرلر میدیا عنعنه‌لری اساسیندا یارادیلمیش‌دیر.
"چوخ قدیم میدیا قایالاریندا آلچاق‌بوی‌لو اینسان فیقورلاری‌نین قابارتی‌لارینی یاراتمیش میدیا اوستالاری‌نین خلف‌لری، تختی-جمشیدده ایشله‌ییرکن، اؤز اجدادلاری‌نین یارادیجی‌لیق عنعنه‌لرینه صادیق قالمیش‌لار."
ائ.ا. VII – IV عصرلره عایید سلیندریک فورمالی مؤهورلرین تصویرلرینده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین سیلاح‌لاری، گئییم‌لری و دؤیوش وردیش‌لری ایله باغلی ماراق‌لی معلومات‌لار قورونوب ساخلانمیش‌دیر. ائ.ا. VII-VI عصرلره عایید بیر ایلام مؤهورونده آریازانت آدلی میدیا طایفاسی‌نین آتلی دؤیوش‌چوسو تصویر ائدیلمیش‌دیر. دینامیک کومپوزیسیادا تصویر ائدیلمیش و چاپان آتین اوستونده دوشمنه قارشی هوجوما کئچمیش دؤیوش‌چو نیزه ایله ضربه ائندیرمه‌یه حاضیرلاشمیش‌دیر. دؤیوش‌چونون ایکینجی سلاحی اوخ و کامان‌دان عبارت‌دیر.
ائ.ا. V – V عصرلره عایید اوْلان باشقا بیر مؤهورده ایسه میدیا دؤیوش‌چولری‌نین ایسکیف‌لرله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بورادا سول طرف‌ده میدیا پیادا قوْشون‌لاری‌نین عسگرلری، ساغ طرف‌ده ایسه ایسکیف دؤیوش‌چولری گؤرونور. میدیالی‌لار اوخ و کامان‌لا سیلاحلانمیش، عادی گئییم اوستون‌دن، سینه‌لری‌نی دوشمن ضربه‌لرین‌دن قورویان زیرئه‌لی(زره) بیر کؤینک گئیمیش‌لر. قابارتی‌لاردا اولدوغو کیمی، بوردا دا دؤیوش‌چولر یان طرف‌دن حرکتده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ اثرده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین حاکیم مؤوقئعییت‌ی خوصوصیله دیققت‌ی جلب ائدیر. مؤهورلرده میدیا پیادا عسگرلری‌نین یونان پیادا دؤیوش‌چولری ایله ووروشماسینی عکس ائتدیرن تصویرلرده واردیر. اونلاردان ائ.ا. V عصره عایید اوْلان ایکی مؤهور تصویری معلوم‌دور. بیرینجی تصویرده یونگول سیلاحلانمیش و اوریژینال دؤیوش پالتاری گئیمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسو ایله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. ایکینجی تصویرده ایسه عنعنوی دؤیوش پالتاری گئیمیش، کامان و نیزه ایله سیلاحلانمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسونو اؤزونه تابع ائتمه‌سی، آیاق‌لاری آلتینا سالیب آمان دیلمه‌یه مجبور ائتمه‌سی گؤستریلمیش‌دیر. هئرودوت گؤستریر کی، اهمنی دؤیوش‌چولری اؤز گئییم فورمالاری و سیلاح‌لارینی مادای‌لاردان گؤتورموش‌لر.
اینجه‌صنعت (هونر-هنر)
دَییشدیرمیدیا اینجه‌صنعت‌ه قدیم دینی اینانج‌لارلا بیرلیک‌ده آوئستا ایدئیالاری دا جیددی تأثیر گؤسترمیش‌دیر. میدیا دؤورونه عایید اثرلرین تصویر موتیولری بۇ فیکری تصدیق ائدیر.
میدیانین اساس رایون‌لاریندا (گونئی آذربایجاندا) آرخئولوژی قازینتی ایشلری آپاریلمادیغین‌دان میدیا اینجهصنعتی، یالنیز اونون اطراف رایون‌لاری‌نین آرخئولوژی ماتئریال‌لاری اساسیندا اؤیرنیلمک‌ده‌دیر.
فیرانسا، آبش و سون دؤورلرده ایران آرخئولوق‌لاری‌نین دامغان یاخینلیغین‌داکی تپه‌یسار، کاشان یاخنلیغین‌داکی تپه‌سیالک، نهاوند یاخینلیغین‌داکی تپگیان، اورمیا یاخینلیغین‌داکی گؤی‌تپه، حسن‌لی و زئیوییه‌ده تاپدیق‌لاری قدیم صنعت اثرلری میدیا اینجهصنعتی حاقیندا معیین تصووورون یارانماسینا ایمکان وئرمیش‌دیر. همین اثرلرین اکثر حال‌لاردا داها قدیم دؤوره عایید اولماسی ایسه، میدیا طایفالاری نین هانسی مدنی بازا اوزرینده تشکول تاپماسینی گؤسترمک‌ده‌دیر. دیگر قدیم عابیده‌لر ایسه ائ.ا. I مینایللیگین باشلانغیجینا (ائ.ا. X – VIII عصرلره)، ان قدیم آذربایجان دؤولت‌لری‌نین مؤوجود اولدوغو دؤوره عایید ائدیلدیگین‌دن، میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمه‌یه داها چوخ کؤمک ائدیر.
قدیم ماننا و میدیا طایفالاری همیشه یاخین سیاسی، اقتصادی و مدنی علاقه‌ده اوْلموش‌لار. ماننا میدیایا تابع اولدوق‌دان سوْنرا بۇ مدنی یاخین‌لیق عومومی بدیعی اینکیشاف پرینسیپ‌لرینه اساسلانمیش، داها دا مؤحکملنمیش‌دیر. میدیا صنعت‌کارلاری بیر چوخ ساحه‌لرده، ماننا اوستالاری‌نین صنعت عنعنه‌لرینی داوام و اینکیشاف ائتدیرمیش‌لر.
میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار و تدقیقات‌لار بیر سیرا گؤرکم‌لی صنعت اثرلرینی آشکار ائتمیش‌دیر. تدقیقات‌چی‌لارین فیکیرلرینه گؤره، بۇ اثرلره اساساً دئمک اولار کی، میدیادا دولوس‌چولوق (كوزه‌گرچيليك)، بدیعی مئتال کیمی دئکوراتیو تطبیقی صنعت‌لر و هئیکلتراشلیق اینکیشاف ائتمیش‌دیر.
دئکوراتیو صنعت‌لر (تزییني هونرلر)
دَییشدیرایلکین دولوس‌چولوق صنعتینین ان قدیم نومونه‌لری تپه‌سیالک‌دان تاپیلمیش‌دیر. اونلار ائ.ا. 4200 – 340-جی ایللرده، ائنئولیت دؤورونده یارادیلمیش‌دیر. بۇ بویالی گیل قاب‌لارین پلاستیک فورمالاری چوخ مورککب اورنامئنتال بزک‌لری اولدوقجا رنگارنگ‌دیر. دولوس‌چولوق ممولات‌لاری (افزارلاري) آچیق رنگ‌لی (آغ، ساری، چهرایی) اولدوغو اۆچون، اون‌لارین اوزرینه قهوه‌یی، قارا بویالارلا چکیلمیش ناخیش‌لار یاخشی گؤرونور. ناخیش‌لار هنده‌سی، نباتی و حئیوانی اورنامئنت‌لردن (زينت‌لردن) ترتیب ائدیلمیش‌دیر. اون‌لارین ان ساده‌لری آغزی گئن، گؤوده‌سی ایسه سلیندریک فورمادا اوْلان گیل قاب‌لاردیر. بئله کیچیک حجم‌لی سو قاب‌لاری دالغاواری، دامارلارا بؤلونموش اوچ‌بوجاق، پاخلاوا، آغاج شکیل‌لی و س. ناخیش‌لارلا بزدیلمیش‌دیر.
بیر چوخ قاب‌لارین گؤوده‌سی یوخاری گئتدیکجه دارالدیغی کیمی، اون‌لارین آلت حیصصه‌لری ده آشاغی گئتدیکجه دارالدیلمیش و بئلهلیکله اونلار بیکونیک بیر شکیل آلمیش‌دیر. اوتوراجاق‌لارین کونوسواری یارادیلماسی ممولات‌لارین پلاستیک گؤزل‌لیگینی آرتیرمیش‌دیر. بۇ بدیعی تأثیری داها دا قووت‌لندیرمک اۆچون اوستالار، گؤوده‌سی بیکونیک شکیلده حاضیرلانمیش قاب‌لاری، داییروی اوتوراجاغی اوْلان سیلیندریک دایاق اوزرینده حاضیرلاییردی‌لار. بعضن سلیندریک فورمالی قاب‌لارین آشاغی اوتوراجاق حیصصه‌سی ده تخمیناً بۇ طرزده حاضیرلانیردی. بۇ قاب‌لارین یوخاری حیصصه‌سی ریتمیک شکیلده وئریلمیش اوفوقی و دالغاواری خط‌لرله، قوش و کئچی رسم‌لری ایله، شاه‌مات تیپ‌لی ناخیش‌لار و س. اورنامئنت موتیولری ایله بزدیلمیش‌دیر. بئله دئکوراتیو واسیطه‌لر کئرامیک ممولات‌لارین پلاستیک گؤزل‌لیگینی گؤزه چارپدیرماغا، اورتایا چیخارماغا یاخشی خیدمت ائدیر.
بو دؤورون دولوس‌چولاری هم پلاستیک فورمالار، هم ده دئکوراتو ناخیش‌لار ساحه‌سینده زنگین بدیعی ایرث قویوب گئتمیش‌لر. بونا میثال اولاراق ائ.ا. III مین‌ایل‌لیک‌ده تپسیالکدا و ائ.ا. II مین‌ایل‌لیک‌ده تپگیاندا حاضیرلانمیش بویالی گیل قاب‌لاری گؤسترمک اولار. تپسیالک اوستالاری‌نین بۇ دولوس‌چولوق مکتبی سوْنراکی دؤورلرده میدیا بدیعی کئرامیکاسینا گوجلو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. بیر قایدا اولاراق میدیا دولوس ممولات‌لاری یئرلی، قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لری اساسیندا یارائدیلیردی. اون‌لاردا اوْلان پلاستیک فورمالارین آهنگدارلیغی، تصویر و اورنامئنت موتیولری‌نین ریتمیک دوزولوشو ائنئولیت دؤورو اوستالاری‌نین کشفی‌نین نتیجه‌سی‌دیر.
میدیانین قوزئی-باتی رایونون‌داکی نهاوندده تاپیلمیش تونج دؤورونه (ائ.ا. II مینیل‌لیک) عایید تک‌قولپ سلیندریک فورمالی گیل قابین اوستونده فانتاستیک بیر حئیوان تصویر ائدیلمیش‌دیر. قانادلی، تک‌بوینوزلو، ایلان قویروق‌لو، شیر بنزر بۇ حئیوان، تدقیقاتی‌لارین فیکرینجه شر تانری‌سی، اؤلولر دونیاسی‌نین پادیشاهی ساییلان اهریمانین سیمبولیک تصویری‌دیر. اهریمانین تخمیناً بۇ تیپ‌لی، لاکین قانادسیز تصویرینه گده‌به‌ی رایونون‌دان تاپیلمیش میدیا دؤورونه عایید تونج کمرین اوستون‌دکی تصویرلی یازیدا دا راست گلینمیش‌دیر.
ائ.ا. XII – X عصرلره عایید تپسیالک دولوس‌چولاری پلاستیک فورما و دئکوراتیو ناخیش ساحه‌سین‌دکی آختاریش‌لاری‌نی داوام ائتدیره‌رک بیر سیرا یئنی کئرامیکا نومونه‌لری یاراتمیش‌لار. اون‌لارین ایچینده بئلین‌دن سیزیلمیش سیلیندر شکیل‌لی قابلار، گؤوده‌سی کوروی شکیل‌لی، کیچیک حجم‌لی اوستو شاه‌مات ناخیش‌لی بویالی قابلار و اوچایاق‌لی تک‌قولپ کئرامیک ممولات‌لار دیققت‌ی جلب ائدیر. کیچیک‌حجم‌لی، آلچاق داییروی اوتوراجاغی و گئنیش آغزی اوْلان بۇ تک‌قولپ بویالی قابلار کوتله‌وی شکیلده حاضیرلانیرمیش. اون‌لارین اوستو یاناکی چکیلمیش دوز خط‌لر، داما-داما ناخیش‌لار، گونشین رمزی تصویرلری و س. ایله بزدیلیردی. بۇ جور دولوس‌چولوق ممولات‌لار معیشت‌ده گئنیش ایشلدیلیردی. شابلون:Filelər albomu دینی مراسیم‌لرده ایستیفاده ائتمک اۆچون تپسیالک اوستالاری موختلیف فورمالی جام‌لار حاضیرلاییردی‌لار. اون‌لارین آلچاق اوتوراجاق‌لی گئنیش آغیزلی، اوزون آخیجی‌لی و سیلیندریک هون‌دور دایاق‌لی، تک‌قولپ فورمالاری زوومورفیک پلاستیک صورت‌لرله تجهیز ائدیلیردی. بۇ جام‌لارین آغزیندا اؤکوز، قویون و مارال باش‌لارینی آندیران فیقورلار قویولوردو. بۇ جور قاب‌لاردان خئییر و برکت آیین‌لرینده ایستیفاده ائدیلیردی. بۇ دؤورده بئله ریتون‌لاری تپگیان دولوس‌چولاری دا حاضیرلاییردی. تپسیالک اوستالاری داها ساده فورمالی، اوچایاق‌لی و کیچیک حجم‌لی قابلار دا حاضیرلاییردلار.
ائ.ا. I مینایللیگین اولینده (ائ.ا. X – VIII عصرلر) قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لرینه صادیق قالان میدیا اوستالاری یئنی-یئنی پلاستیک فورمالار و دئکوراتیو واسیطه‌لر کشف ائدیردی‌لر. لولئیین‌لی میدیا قاب‌لاری‌نین اورتایا چیخماسی‌دا بۇ دؤوره تصادف ائدیر. بۇ لولئیین‌لر قاب‌لارین آغزینا بیتیشیک شکیلده حاضیرلانیردی. بئله قاب‌لارین داها ساده بزک‌لی نومونه‌لری میدیانین باتی سرحددینده – روواندوزدا، اون‌لارن داها مورککب فورمالاری ایسه تپسیالکدا حاضرلانیردی.
تپسیالکدا بئله قاب‌لارین اوچ تیپی یارادیلمیش‌دیر. اون‌لارین لولئیین‌لری بعضن شاقولی و بعضن ده اوفوقی وضعییت‌ده اولوردو. اۆچونجو حالدا ایسه اوفوقی وضعییت‌لی لولئیین قابین آغزین‌دان آرالی حالدا حاضیرلانیردی. بۇ قابلار اکثر حالدا، گونشین سیمبولیک تصویری و دوزبوجاق‌لی شاه‌مات لؤوحه‌سی رسم‌لری‌له بزدیلیردی. موتخصصیص‌لر بۇ قاب‌لارین دینی-سئحرکار کاراکتئرلی مراسیم‌لر اۆچون حاضیرلانیردی.
تپسیالکدا حاضیرلانمیش بۇ تیپ‌لی قاب‌لارین چوخونون اوستونده آت تصویری چکیلدیگین‌دن اون‌لارین گونش تانری‌سی میترایا (مئهره) اعتیقاد ائدن‌لره خیدمت ائتدیگی گومان ائدیلیر. بۇ قاب‌لارین ناخیش و تصویرلرینی آوئستانین میترایا حصر ائدیلمیش X یاشتیندا وئریلن معلومات‌لارا اساساً معیینلشدیرمک مۆمکون اوْلموش‌دور. بئله قاب‌لاردان بیری‌نین اوستونده آت، اونون باشی اوستونده گونش، یوخاری‌دا ساغ طرف‌ده ایسه شاه‌مات لؤوحه‌سینه بنزر بیر دوزبوجاق‌لی رسم ائدیلمیش‌دیر. قابین لولئیینی‌نین اتک‌لری ایسه گونشین ضیالارینی خاطیرلادان ناخیش‌لارلا بزنمیش‌دیر.
آوئستانین X یاشتیندا میترا "گئنیش اوتلاق‌لارا مالیک"، "سورو و اوشاق بخش ائدن"، "تورپاق‌لاری و آت‌لاری دوشمن‌دن قورویان" بیر قهرمان کیمی تصویر ائدیلیر. همین قابین قولپو آلتین‌داکی دوزبوجاق‌لی، چوخ گومان کی، میترانین حیمایه‌سینده اوْلان "گئنیش اوتلاق‌لار"این تصویری‌دیر.
بو دؤورون (ائ.ا. X – VIII عصرلر) تپسیالک کئرامیکاسیندا نظره چارپان اوریژینال دولوس‌چولوق فورمالارین‌دان بیری ده، گیل قاب‌لاردا قولپ‌لارین شاقولی وضعییت‌ده حاضیرلانماسی ایدی. ائ.ا. X – VIII عصرلرده تپسیالک دولوس‌چولاری دولوس‌چولوق ممولات‌ی‌نین پلاستیک زنگین‌لیگینه خوصوصی اهمیت وئرمیش‌لر. بو دؤورون کئرامیک نومونه‌لرینده گؤوبه‌لر دوزبوجاق‌لی، کوروی، سیلیندر و س. شکیل‌لرده اولوب، چوخ زامان اوچ‌آیاق اوزرینده یئرلشدیریلیردی. قاب‌لارین بوغازلاری قصداً اوزائدیلیر، اویما و قاباریق حالقالارلا بزدیلیردی. قاب‌لارین گؤوده‌لری هم رنگ‌لی ناخیش‌لار، هم ده قاباریق عونصورلرله دئکوراتیولشدیریلیردی.
میدیانین باشکندی اولان ائکباتان‌دان تاپیلمیش قیزیل قابلار، مادای اینجهصنعتینین ان گؤزل نومونه‌لری کیمی دیرلندیریلیر [[File:Persia_-_Achaemenian_Vessels.jpg|thumb|280px|right|میدیانین پایتختی اولان ایتباتان دان تاپیلمیش قیزیل قابلار، مادای اینجه‌صنتی‌نین ان‌گؤزل نمونه‌لری کیمی دیرلندیریلیر
تک قولپ‌لو و قولپ‌سوز کوبوک‌لار زریف سیلوئته مالیک اولوردو. بو دؤورون تپگیان دولوس‌چولاری کوبوک‌لارین سیلوئتینده اساس‌لی ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک، اون‌لارین پلاستیک قورولوشونو داها دا مورککب‌لشدیرمیش، دئکوراتیو بزه‌یینه ایسه، یئنی، داها قاباریق عونصورلر علاوه ائتمیش‌لر. تپسیالک و تپگیان دولوس‌چولاری‌نین بو ناعیلییت‌لری بیر-بیرینه چوخ یاخین اولوب، عومومی بیر اینجه‌صنعت‌ین – میدیا اینجهصنعتینین ترکیب حیصصه‌لری‌دیر.
بو دؤوره تپسیالک دولوس‌چولاری دینی عقیده‌لرله باغلی اولان چوخ‌لو زوومورف قابلار حاضیرلامیش‌لار. اونلار قویون، قوش، اؤردک فیقورلاری فورماسیندادیر. بون‌دان باشقا بویالی کئرامیکادا اوزون سیلیندریک جام‌لارین و کونوسواری، اوزون آخیجی‌لی قاب‌لارین قولپو اوستونده قوچ و مارال باش‌لاری‌نین فیقورو دا یارائدیلیردی. اکثر حال‌لاردا بو زوومورف عونصورلر گئنیش‌آغیزلی، بویالی جام‌لارین گؤوده‌سینه یاپیشدیریلیردی. زوومورف فیقورلارین ایستیقامتی قاب‌لارین بعضن ایچینه، بعضن ده خاریجینه طرف یؤنلدیلیردی. بو "سئحرکار" فیقورلار قاب‌لارین ایچینی، گویا خاریجی "بدخواه تأثیرلردن قورویورموش. نادیر حال‌لاردا زوومورف موتیولری ایلان، کئچی و س. تصویرلر شکلینده، بویالی قاب‌لارین خاریجینده ده چکیردی‌لر. بۇ قاب‌لارین دئکوراتیو ترتیباتیندا ناخیش‌لارین رنگ کونتراس‌لیغینا، ریتمیک دوزولوشونه و دینامیک کومپوزیسیا قورولوشونا خوصوصی دیققت یئتیریلیردی.
بابیل-شومئر خالقلارینین مدنی ناعیلییت‌لرین‌دن قیدالانمیش میدیا دولوس‌چولاری اوریژینال دولوس‌چولوق صنعتی یاراتماق‌لا، بۇ ساحه‌ده ایران یایلاسینا کؤچ ائتمیش فارس‌دیل‌لی خالق‌لارین ده مدنییت‌ینه بؤیوک تأثیر ائتمیش‌لر. شابلون:Filelər albomu میدیا دؤورونده چوخ‌لو بدیعی اهمیتی اوْلان مئتال اشیالارین یارادیلماسی مادایلارین بۇ ساحه‌ده ده گئنیش بیلیک و باجاریغا مالیک اولدوق‌لارینی ثوبوت ائدیر. لاکین میدیانین مرکزی شهرلرینده و بؤیوک یاشاییش یئرلرینده (ائکباتان، هیربه، راقا و س.) قازینتی و تدقیقات ایشلری آپاریلمادیغین‌دان، بئله اثرلر نادیر تاپینتی‌لار حساب ائدیلیر.
تپه‌یساردان ائ.ا. XX عصره عایید بیر حؤکمدار اساسی‌نین تونج باشی تاپیلمیش‌دیر. بۇ اسانین باشلیغیندا بویوندوروغا قویولموش یئر شوملایان ایکی اؤکوزله بیر اکین‌چی‌نین پلاستیک فیقورلاری سخئماتیک شکیلده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ تونج فیقورلارا اساساً موتخصصیص‌لر گومان ائدیر کی، همین اسا سئحرکارلیق مقصدلرینه خیدمت ائتمیش‌دیر. اسا گومان کی، شاهین اوْلموش، یا دا کی، طایفا باش‌چی‌لارین‌دان بیری اوندان اووسون مراسیم‌لری زامانی ایستیفاده ائتمیش‌دیر.
سینسیناتی اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان قیزیل بیر جامی تدقیقات‌چی هئلئن کانتور اینام‌لا میدیا اینجهصنعتینین ان ماراق‌لی نومونه‌لرین‌دن بیری ساییر. بۇ جامین اوزرین‌دکی شیش‌اوج‌لو هالمئت یارپاغی زئیوییه پالمئت‌لرینه، قوشا کلله‌لی داش کئچی‌لرین دوروش وضعییت‌ی ایسه اهمنی گوموش وازاسی اوستون‌دکی داش کئچی‌لرین تصویرینه چوخ اوخشاردیر.
تختی-جمشیدده دارانین (ائ.ا. 522 – 486) سارای املاکی‌نین ایچری‌سینده میدیا سرکرده‌سینه مخصوص قیزیل‌دان حاضیرلانمیش قیلینج قینی تاپیلمیش‌دیر.[168] بۇ قین اؤز زنگین بزک ترتیباتی ایله دؤورون عئینی تیپ‌لی قیلینج قین‌لارین‌دان فرق‌لنیر. بۇ سیلاح قینی دؤیمه اوصولو ایله ایشلنمیش‌دیر. اونون اوستون‌دکی سارای خیدمت‌چی‌لری، حئیوان‌لار و پالما آغاج‌لاری‌نین تصویرلری بیر-بیرینه عکس ایستیقامت‌ده اوْلان قروپ‌لاردا توپلانمیش‌دیر. هر قروپون فیقورلاری بیر جرگه‌ده و بیر حرکت ایستیقامتینده وئریلمیش‌دیر. ایکی "کئشیک‌چی شیر"این بالالالاری گئرییه دؤنموش حالدادیر. اونلاردان آشاغیدا آرخا آیاق‌لاری اوستونده دوز دایانمیش، باش‌لاری گئری دؤنموش کئچی‌لرین سیراسی قین بویونجا اوزانیر و فیقورلار گئتدیکجه کیچیلیر. قینین اوچ‌بوجاق فورمالی اوجو ایت تصویرلرینه بنزر ناخیش‌لارلا بزدیلمیش‌دیر.
میدیانین باشکندی ائکباتان (همدان) شهریندن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اوْلان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاقّیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورتده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بۇ قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغلی اوْلان یازی‌لار واردیر. بۇ یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر.
هئیکلتراشلیق
دَییشدیرمیدیا هئیکل‌تراش‌لیغینی اؤیرنمک اۆچون اساس منبع قایا اوستونده یارائدیلمیش قاباریق تصویرلردیر. بئله قاباریق تصویرلر میدیا پادیشاه‌لاری‌نین قایا سردابه‌لرینده و بیسوتون قایالاریندا دا چاپیلمیش‌دیر.
میدیانین قایالاردا چاپیلمیش سردابه‌لری‌نین ان قدیمی کیرمانشاه‌دان گونئی‌ده، ساکاوند یاخینلیغیندادیر. بۇ سردابه‌ده قایانین ایچینده مئییت قویماق اۆچون بیر تاخچا دا قازیلمیش‌دیر. اونون یوخاری حیصصه‌سینده اود قوربان‌گاهی، اونون اطرافیندا ایسه بیر بؤیوک و ایکی کیچیک قاباریق اینسان فیقورو چاپیلمیش‌دیر. تصویرلر کوبود و غئیری-پروپورسیونال‌دیر. اونلار تراکتووکالاری و حاضیرلانما تئخنولوگیالارینا گؤره لولوبی و ایلام قابارتی‌لارینی خاطیرلادیر. همین سردابه‌نین کیمه مخصوص اولماسی ایسه موباحیثه‌لی‌دیر .
کیرمانشاه‌لا همدان آراسیندا، صحنه دئییلن یئردکی قایا سردابه‌سی ایسه دؤرد دیوارلا قاپانمیش یاشاییش یئرینی خاطیرلادیر. اونون قاپی‌سی‌نین اوستونده قانادلی گونش لؤوحه‌سی قاباریغی یونولموش‌دور. بۇ تصویر موتیوی قدیم سومئرلرده گئنیش یاییلمیش ایشیق، گونش تانری‌سی‌نین سیمبولودور. سوْنراکی دؤورده بۇ سیمبولو منیمسه‌ین پارس‌لار (فارس‌لار) اونا معیین ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک داهادا مورککب‌لشدیرمیشدی‌لر. اونلار بۇ گونش تصویرینه آهورا-مازدانین (هؤرموزون) فیقورونو دا علاوه ائتمیشدی‌لر. باشقا قایا سردابه‌لری کیمی بۇ سردابه ده آسما ائوی خاطیرلادیر. بۇ ایکی قایا سردابه‌سی‌نین ائ.ا. VII عصره عایید اولماسی گومان ائدیلیر .
سوْنراکی میدیا قایا سردابه‌لرینه مثال اولاراق دوکانی داوود و قیزقاپان سردابه‌لرینی گؤسترمک اولار. هر ایکی سردابه ائ.ا. VI عصره عاییددیر .
دوکانی داوود سردابه‌سی همدان‌دان بابیلیستانا گئدن یولون اوستون‌دکی چاپیلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، بۇ سردابه میدیا حؤکمداری آستیاقین (ائ.ا. 584 – 550) سولئیمانیه یاخینلیغین‌داکی سورداش کندی‌نین یانیندا شهریزار دره‌سین‌دکی قایادا چاپیلمیش، قیزقاپان ایسه میدیا حؤکمداری کیاکسارین (ائ.ا. 625 – 584) سردابه‌سی‌دیر. بۇ قبیرلر قورولوشو اعتباری‌له ده بیر-بیرینه بنزییر
دوکانی داوود سردابه‌سی‌نین گیریش حیصصه‌سینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیش‌دیر. ماقین فیقورو قارشی‌سین‌داکی ساحه‌ده ایسه تصویر یوخ‌دور. بۇ حیصصه یا یاریمچیق، یا دا ایشلنمه‌میش قالمیش، و یا سوْنرا کیمینسه طرفیندن سیلینمیش‌دیر. بۇ تصویرده ماق، اه‌ینینده اوزون کؤینک، باشیندا باش‌لیق، اوزونده سارغی، الینده بارئسما توتدوغو، ال‌لرینی ایره‌لییه اوزادیب دوعا اوخودوغو وضعیتده یارادیلمیش‌دیر. ماق‌لارین بئله دوعا وضعیتی حاقّیندا آوئستانین II کیتابی اوْلان یاسنادا (29،5 و 50،8) معلومات واردیر . ماق‌لار بارسئما توتدوقدا، هوما ایچکی‌سی، یاخود اود قارشی‌سیندا اولارکن آغیزلارینی سارغی ایله ساریییردی‌لار کی، اؤز نفس‌لری ایله مقدس وارلیق‌لاری موردارلاماسین‌لار. بۇ تصویرده ده ماق الینده هوما ایچکی‌سی توتدوغو اۆچون آغزی سارغی‌لی‌دیر.
قیزقاپان سردابه‌سی‌نین سوتون‌لاری پیلیاستر شکلینده‌دیر. پیلیاسترلارین آراسیندا تانری‌لارین سیمبول‌لاری قاباریق شکیلده تصویر ائدیلمیش‌دیر.بورادا اوستونده دؤردقانادلی فیقور اوْلان دایروی لؤوحه، آشاغی‌سیندا آی شکلی و اورتاسیندا اینسان فیقورو اوْلان داییروی لؤوحه، اوستونده اولدوز، تصویر ائدیلمیش داییروی لؤوحه کیمی قاباریق تصویرلر یونولوب حاضیرلانمیش‌دیر.
ائ. هئرسفئلد بیرینجی و ایکینجی تصویرلری آهورا مازدا ایله میترانین سیمبول‌لاری حساب ائدیر. اۆچونجو تصویر – اولدوزلو لؤوحه قدیم سومئرده ایشتاری و وئنئرا پلانئتینی تمثیل ائدیردی. بۇ عابیده‌ده ایسه اونون آناهیتین سیموولو اولماسی گومان ائدیلیر .
بو سردابه‌نین قاباریق تصویرلرینده سول‌دا خاراکتئریک ماق گئییمینده اوْلان کاهین دایانمیش‌دیر. ماق بۇ پالتارین اوستون‌دن بوش قول‌لاری ساللانمیش اوزون عبا گئیمیش‌دیر. کاهینین باشیندا باش‌لیق (اهمنی دؤورونده بۇ گئییم "پاتی‌دانا" آدلانیردی)، آغزیندا ایسه سارغی واردیر. ماقین قارشی‌سیندا اوچ‌پیلله‌لی اود عیبادتگاهی گؤرونور. بۇ عیبادتگاهین ساغ طرفینده دایانمیش قیسا گئییم‌لی پادیشاهین‌دا آغزیندا سارغی واردیر. هم پادشاهین، هم ده ماقین سول الینده کامان واردیر. بورادا کامان، قلبه، هؤکمران‌لیق رمزی‌دیر. اون‌لارین ساغ ال‌لری‌نین حرکتین‌دن، عیبادتگاه قارشی‌سیندا دوعا اوخودوق‌لاری آنلاشیلیر . بۇ قاباریق تصویر جدی سیممئتریک کومپوزیسیادا یارادیلمیش‌دیر. فیقورلار آلچاق‌بوی‌لو گؤستریلسه ده، دینامیک تصویر ائدیلمیش‌دیر. اود عیبادتگاهی ایسه داها طمطراق‌لی و عظمت‌لی وئریلمیش‌دیر.
بو اثرده پادیشاهین کاهینین سول ال‌لرینده قلبه، حاکمیت سیمبولو اوْلان کامان گؤستریلدیگی اۆچون، قوربان‌گاهین قارشی‌سیندا قلبه‌یه تصویر ائدیلمیش آیین کئچیریلدیگی گومان ائدیلیر. قدیم لیشیر پیرینییه حصر ائدیلمیش و بیسوتون‌دا I دارانی گؤسترن قابارتی‌لاردا دا کامان قالیبیت سیمبولو کیمی وئریلدیگین‌دن، موتخصصیص‌لر میدیانین قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی تصویرده ده کامانین اننوی اولاراق قلبه رمزی و حاکمیت نیشانی اولدوغونو قئید ائدیرلر .
دوکانی داوود و قیزقاپان آدلاری ایله مشهور اوْلان بۇ ایکی قایا سردابه‌سین‌دکی قاباریق‌لار اؤزونون تراکتووکا کامیل‌لیگی، پروپورسیالاری و تئکنیکاسی ایله مشهور اهمنی قابارتی‌لارین‌دان هئچ ده گئری قالمیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، اهمنی قاباریق‌لاری اهمنی شاه‌لاری‌نین اسیر توتوب گتیردیک‌لری میدیا اوستالاری، اون‌لارین شاگیردلری و باشقا میدیالی اوستالار طرفیندن حاظیرلانمیش‌دیر. او، گؤستریر کی، بیسوتون داغین‌داکی قاباریق کومپوزیسیادا میدیا اوستالارینا تانیش اوْلان داها قدیم لولوبی‌لرین پادیشاهی آنوبانی‌نین قاباریق سوژئتی‌نین تکرار ائدیلمه‌سی ده تصادوفی دئییل. تختی-جمشیددکی قاباریق‌لاردا فیقورلارین بیر قدر یاستی، آلچاق وئریلمه‌سی ده داها قدیم میدیا قاباریق‌لارین‌دان گلمه علامت‌دیر .
هئیکلتراشلیق صنعتی ساحه‌سینده میدیا اوستالاری‌نین چوخ قدیم و زنگین پلاستیک عنعنه‌لری و سیناق‌دان چیخمیش تجروبه‌لری، سرریشته‌لری واردی . میدیا پادیشاه‌لاری اۆچون یونولموش قایا سردابه‌لری‌نین قاباریق‌لاری‌دا بونو تصدیق ائدیر. میدیا قایا قاباریق‌لاری – هئیکلتراشلیق صنعتی ایسه داها قدیم لولوبی – کوتی عنعنه‌لرینه اساس‌لانیر. بون‌دان علاوه میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینا آسسور و ایلام قاباریق‌لاری‌نین دا موثبت تأثیری اوْلموش‌دور. بۇ تأثیرین اکثر حال‌لاردا اسیر توتولموش اوستالار واسیطه‌سی‌له رئاللاشدیریلدیغی گومان ائدیلیر .
میدیانین قایا سردابه‌لری‌نین مئعمارلیغی خالیص خالق یاشاییش بینالارین‌دان آلینمیش‌دیر. همین سردابه‌لرین قاباریق‌لاری میدیانین سارای و معبدلرینی بزمیش داش هیکل‌لره نیسبتن کوبود و ایبتیدایی ایدی. بیزه چاتمامیش بۇ هیکل‌لر خوصوصی ائمالات‌خانالاردا حاضرلانیردی. میدیانین باشکندی ائکباتاندا و باشقا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی ایشلری آپاریلمادیغین‌دان، موتخصصیص‌لر میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمک اۆچون قدیم یونان تاریخ‌چی‌لری‌نین معلومات‌لاری‌نا، آسسور و تختی جمشید قابارتی‌لارینا، اویما شکیل‌لی مؤهورلره، میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آشکارلانمیش آرخئولوژی عابیده‌لره و س. اساسلانمیش‌لار.
میدیا طایفالاری ماننالار، بابیل و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم شومئرلرین دینی اعتیقادلاری، اینجهصنعتی و مدنییتی ایله یاخین‌دان تانیش اوْلموش و اوندان بهره‌لنمیش‌لر. بۇ یاخینلیغا میدیانین سومئر اؤلکه‌سی ایله قونشولوقدا یئرلشمه‌سی و مادایلارین سومئرلرین مدنی واریث‌لری اوْلان بابیل و آسسور خالق‌لاری ایله ایقتصادی، مدنی و حربی موناسیبت‌لرده اولماسی ایمکان یاراتمیش‌دیر. میدیا ائ.ا. VII–VI عصرلرده اؤز دینی اعتیقادلاری، اینجهصنعتی و مدنییت‌لری ایله قونشو خالق‌لارا تأثیر گؤستره بیلمیش‌لر.
مئعمارلیق
دَییشدیربابا-جان‌تپه آدلانان ایری مسکن مادا مدنییت‌ی‌نین، خوصوصیله تیکینتی صنعتینین و مئعمارلیغینین ماراق‌لی عابیده‌لرین‌دن بیری‌دیر. بۇ مسکن لوریستانیین پی-ائ-کوه آدلی یئرینده، بیر نئچه تپه‌ده یئرلشمیش‌دیر. همین مسکن چوخ‌طبقه‌لی‌دیر، II و III دمیر دؤورلرینی (ائ.ا. X-VI عصرلری) ایحاطه ائدیر. مسکن‌ین ائرکن طبقه‌لری مادایا قدرکی زامانا عاییددیر. عابیده‌نین یالنیز یوخاری طبقه‌سی ائرکن مادا دؤورو ایله باغ‌لی‌دیر. بۇ مسکن مدنیت عابیده‌لرینه و مئعمارلیق دئتال‌لارنا گؤره مادا مئمارلیغینین همدان‌دان تخمیناً 70 کیلومتر گونئی‌ده، XX عصرین 60-جی ایللرینین سون‌لاریندا آرخئولوژی جهت‌دن تدقیق اولونان موهوم عابیده‌لرین‌دن بیری نوشی-جان‌تپه ایله یاخین‌دیر.
نوشی-جان‌تپه کومپلئکسی گئنیش وادی اوزرینده یوکسه‌لن طبیعی تپه‌نین زیروه‌سینده یئرلشمیش‌دیر، اساساً، ایکی معبددن، "قالاچادان" و سوتون‌لو زال‌دان عبارت‌دیر. مئعمارلیق باخیمین‌دان چوخ مورککب اوْلان مرکزی اود معبدی داها ماراق‌لی‌دیر. بو، سجده‌گاها و مینبره مالیک اولان، مرتبه‌لی رومب شکلینده اوجالدیلمیش هون‌دور قولله‌دیر. همین قولله‌ده "موقددس" اود آلوولانیردی و بۇ اودون ایزلری قارالمیش چی کرپیج‌لر اوزرینده قالمیش‌دیر. گؤرونور، بۇ معبد نوشی-جان‌تپه اراضیسینده یالنیز ان قدیم تیکی‌لی دئییل، هابئله میدیادا زردوشتیلیگین بوتون طلب‌لرینه جاواب وئرن ایلک مازدایستیک اوبیئکت ایدی.
ائ.ا. VIII عصرین اورتالاریندا مادا طایفا ایتتیفاقی و مادا دؤولتی‌نین قودرت‌لی دؤورونده یارانمیش، اونون چیچکلنمه‌سی دؤورونده ده مؤوجود اوْلموش نوشی-جان‌تپه کومپلئکسی سئلئوکی‌لر زامانینادک یاشاییش یئری اوْلموش‌دور. ائرکن مادا دؤورونون بوتون کومپلئکس‌لرینده اورارتو و آسسور مدنیت‌لری‌نین، خصوصیله مئعمارلیق عنعنه‌لری‌نین تأثیری نظره چارپیر.
اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آذربایجاندا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایشلری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آذربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاقّیندا معلومات وئریلیر.
میدیا دؤورون‌دن بیزه بللی اوْلان بیر چوخ تیکینتی تیپ‌لری اصلینده هله چوخ اول، ماننا دؤورونده یارادیلمیشدی. خصوصیله اورمیا گؤلو رایونوندا بیر سیرا قایا سردابه‌لری، قایالار و دور-شاروککین‌دن اوْلان (ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاری) مشهور آسسور قابارتی‌لاریندا تصویر ائدیلن تیکینتی‌لر هله میدیا دؤورون‌دن اوول‌ه عایید ائدیلمه‌لی‌دیر.
میدیا دؤورونده آذربایجان مئعمارلیغی باش‌لیجا اولاراق ایندیکی گونئی آذربایجان اراضیسینده (آراز چایین‌دان گونئی‌ده) و آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین گونئی رایون‌لاریندا اینکیشاف ائتمیش‌دیر. بۇ رایونون اساس مدنی اینکیشاف مرکزی ایسه اورمیا گؤلو اطرافی اراضی اوْلموش‌دور. میدیا مئعمارلیغینین اینکیشافینا شوبهه‌سیز کی، بیر طرف‌دن قایا مسکن‌لری، دیگر طرف‌دن آغاج قورغولاری معیین تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مونومئنتال مئعمارلیق اؤز اینکیشافیندا باش‌لیجا اولاراق داش تیکینتی‌لردن عبارت اوْلموش‌دور.
VII عصرده بؤیوک دؤولت کیمی فورمالاشان میدیا، یاخین دوغو مئعمارلیغینین اینکیشافیندا اهمیت‌لی رول اوینامیش‌دیر.
میدیانین قودرت‌لی ایمپئریایا چئوریلمه‌سی مؤحتشم سارای تیکینتی‌لری اۆچون شراییط یاراتمیش‌دیر. تاریخی سالنامه‌لر میدیانین باشکندی ائکباتاندا سالینمیش بؤیوک تیکینتی‌لر حاقّیندا گئنیش معلومات وئریر. قدیم مؤلف‌لردن هئرودوت و پولیبی‌نین تصویرینه گؤره "بو شهرین داخیلینده بؤیوک سارای وار ایدی. او، حالقاشکیل‌لی قودرت‌لی قالا دیوارلارینا مالیک ایدی. آکروپول ائله تیکیلمیشدی کی، بیر حالقاشکیل‌لی قالا دیواری دیگری‌نین اوزرینده یوکسلیردی. بوتون دیوار حالقالاری یئددی ایدی کی، بون‌لارین دا سونونجوسوندا پادیشاهین سارایی و خزینه یئرلشیردی.
ائکباتان سارای‌لارینی تصویر ائدن پولیبی اون‌لارین گئنیش‌لیگینی و بزک زنگین‌لیگینی خصوصیله قئید ائتمیش‌دیر. او، سر و سیدر آغاج‌لارین‌دان دوزلدیلن، اوستو گوموش و قیزیل ورق‌لری ایله اؤرتولموش سوتون‌لاردان بحث ائدیر.
سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بۇ تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییلدی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اوْلان میدیا قالالاری حاقّیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه اۆچون بورایا گؤندرمیش‌دی. ائکباتان معبدلرینده ایسکندره قوربان‌لار گتیریلمه‌سی و بۇ شهرده گیمناستیکا یاریش‌لاری‌نین کئچیریلمه‌سی ده اونون ائ.ا. IV عصرده یاخشی وضعیتده اولدوغونو تصدیق ائدیر.
آیریجا باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi
- ^ http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86
- ^ Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, 9780521200912, p. 57
- ^ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252
- ^ История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215
- ^ История Тувы. М., 1964, стр. 242-243
- ^ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991
- ^ Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
_Relief_Achamenid_Period.JPG)
