آذربایجان (تاریخی اراضی)
آذربایجان (تاریخی اراضی) — تاریخی بؤلگهلرده اولان آذربایجان آدلی بؤلگه.
آذربایجان بیر اینضیباتی، جوْغرافیایی و ائتنیک واحیدینه چئوریلمه یوْلوندا موختلیف پروْسهلرله اۆز به اۆز اوْلوب. تاریخچیلر بۇ قوْنودا مۆختلیف ریوایتلر سؤیلهییبلر. بۇ مسئله عالیملر و تاریخچیلر آراسیندا نئچهفیکیرلیلیک و مۆناقیشهیه چئوریلیب و ایندیکی زامانیمیزدا میلّی، ائتنیک و بعضی سیاسی مسالهلره گؤره بۇ علمی و تاریخی مساله سیاسی ماهیته مالیک اوْلوبدور. بعضی قروپلارین ایدیعاسینا گؤره آراز چایینین قۇزئی سمتی هئچ واخت آذربایجان آدین داشیماییب و دایما آدی “اران” اوْلوبدور و ایلک دفعه آذربایجانین میلّی حۇکومتی طرفیندن 1918-اینجی ایلده سیاسی مقصدلر اساسیندا و ایرانا تجاووز ائتمک اۆچون “آذربایجان” آدلانیبدیر[۱][۲][۳] . بۇ قروپون نظرینه گؤره 1920-اینجی ایلدن سوْنرادا، قۇزئی آذربایجان بوْلشئویکلرین الینه دۆشندن سوْنرادا، همین سیاسی مقصدلر اساسیندا بۇ آد ساخلانیبدیر.[۴] تاریخی کیتابلاردا آذربایجان مرزلری بارهده مۇبهم یئرلر وار. آران و شیروان شهرلری گاه آذربایجاندان مملکتیندن ساییلیرلار گاهدا آذربایجاندان مۆستقیل گؤرسهدیلیرلر.[۵][۶] حسن راشیدینین نظرینه گؤره آذربایجانین آدی "مملکت" و "ویلایت" ایشلننده ایکی فرقلی جوْغرافییایی آنلام داشیییر. مملکت قاورامی ایشلننده آرران و شیروان "ویلایت"لری اوْنون ایچینده یئرلشیرلر، آنجاق "ویلایت" قاورامین داشییاندا "آذربایجان مملکتی" ایچینده آررانلا قوْنشو ساییلیرمیش[۶]. پرویز شاهمرهسی بۇنو ایقتیصادی و آلیش-وئریش مسالهسیله ایلگیلی بیلیر [۵].
ایلک منبعلرده
دَییشدیرآذربایجانین ایسلامدان اؤنجه تاریخی – سیاسی جوْغرافیاسی
دَییشدیرمادلار دؤورو
دَییشدیرمادلار حۆکومتیندن سوْنرا "ماد" آدی بۇ یئرلره وئریلدی. ماد اؤلکهسی قۇزئیدن آراز چاییندان باشلاییب گۆنئیدن الوند داغیناجان ایمیش، دوْغودان قێزیل اؤزن چایی و باتیدان اۇرمو گؤلونون دۆزنلیگینهجن گئنیشلیگی واریمیش. ماد اۆچ قیسمته بؤلونورموش:
1- بیرینجی ماد (هیگمتانه)، 2- ایکینجی ماد (رئی) 3-اۆچونجو ماد (اۇرمو گؤلونون اطرافینداکی دۆزنلیکلر-سوْنرالار آتوْرپاتگان)[۵]
همین زاماندا آراز چایینین قۇزئیینده اۇتیلر (اۇدینلر-اۇتئنلر)، سۇدیلر، ائلیادیکیلر، قاروْنایلر، آینییانیلار، آنارییاکیلر، گیللر، ویکلر، سیلوْولار (جیلیلر)، لوْپینلر (لیپیلر)، دیدیروْلار، قارقارلار (خارخارلار)، کاسپیلر و ساناروْلار یاشایرمیشلار. بۇ قوْملارین بیرلشمهسیندن آلبانلار یارانیبدیر[۵].
ساسانیلر دؤورو
دَییشدیرساسانیلرین اینضیباتی بؤلمهلری
دَییشدیرساسانیلر زامانی آذربایجاندا اؤنملی دیَیشیکلیکلر اۆز وئریر. خوْسروْ انوشیروان (سلطنت 531-578 م.س)[۵] (بعضی قایناقلاردا قۇباد شاهین زامانیندان[۸]) ایرانی دؤرد یئره بؤلوب، دؤرد "سئپهبوْد"آ تاپشیریر. بۇ بؤلوملر "کۇست" آدلانیرلار. طبری بۇ بؤلمهلرین تاریخین انوشیرواندان قاباق باش وئردیگین گؤستریبدیر[۹].
ایرانین کوْستلاری بۇنلاردان عبارتیدیلر:
1) خوراسان، قۇزئی دوْغو کۇستو کۇستو” (xwarāsān)
2) خاوران، “گۆنئی باتی کۇستو” (xwarwarān)
3)نیمروز، گۆنئی دوغوکۇستو” (nēmrōz)
4) آذربایجان -ādūrbādagān - “قۇزئی باتی کوْستو” [۷][۱۰]
شیروان و آران هر ایکیسی آذربایجان کۇستوندا یئرلشیردیلر و بۇنلارین شاهلاری آذربایجان سئپهبوْدونا تابیدیرلر. آذربایجان سئپهبوْدو ایرانین ان گۆجلو سئپهبوْدوایدی. هر اۆچ سئپهبوْد تکجه گۆموش بیر تختده اوْتورماغا ایجازهلری واریدی ولی آذربایجان سئپهبوْدو قێزیل تختده ایلشیردی.[۵]
آذربایجان کۇستونون شهریستانلاری (پهلوی دیلینده شهریستان=شهر) ایرانین شهریستانلاری [۱۱]. کیتابیندا بئلهدیر:
> آذربایجان کۇستو<.....
56- آذربایجان بؤلگهسینین آذربایجانین سئپهبوْدو ایران گوْشنسب تیکیبدیر.
57- وان شهریستانی وان گوْلخش (Van Goləxş/بلاش) ین قێزی کی ژئیقوْبقدنان (Jeyqobqd) ایزدیواج ائدیب تیکیب، نه تۇر برادروش کرب سئهرله (Tur bəradərvəş kərəb sehr) اوْرانی اروندسب (ارجاسب) دئژی کیمی عوضلهییب، اؤز جانین قوْروماق اۆچون.
58- آذربایجان کۇستوندا گنجه بؤلگهسینین تۇرانلی افراسیاب (آلپ ار توْنقا) تیکیب.
59- آموی بؤلگهسینین (=آموْل) زندیق-ائ پوْر مرگ (اؤلو دوْلوملو زندیق) تیکیب.
60- رئی شهریستانی ..... و زردوشت سئپیتامان اوْغلو بۇ شهریستاندان ایدی.
61- بغداد بؤلگهسینین ابو جعفر کی اوْنا ابو دوانیق (کافیرلرین ددهسی) دئییرلر تیکدی.[۷][۱۲][۱۳]
ائرمنی یازیچیسی "موسا خورانی (Moses Xoranac)" یازدیغی کیتابی "ژوزف مارقوارت/مارکوارت" (Joseph Marquart/Markwart) آلمانجایا چئویریب و 1901-اینجی ایلده بئرلینده یاییب.[۱۲][۱۳] بۇ اثرده آدوربادگان کۇستو "کاپکوْه" آدلانیب و اوْنون 13 مملکتی وار. مملکتلر بئلهدیر:
1- آترپاتاکان / Atrpatakan {آتوْرپاتکان} 2- آرمن د.بیر.هایک / Armn d.i.Haik {ائرمن} 3-وارغان داس ایسی ویرک /Warğan das isi Wirk {گۆرجوستان} 4- ران د.بیر.آیوانک / Ran d.i.Aivank {آلبانییا} 5-بالاساکان / Balasakan {بیلسجان-مۇغان} 6- سیساکان / Sisakan {سییوْنیک-آرازین یۇخاریسیندا-گؤیگؤلهجن} 7-آرئ / Are {رئی} 8- گئلان شانجان / Gelan Şancan {گیلان-زنجان} 9- دلمونک / Dlmunk{دئیلمان} 10- دمباواند / Dmbavand {دماوند} 11- تاپرستان / Taprstan {تبریستان-مازندران} 12- روان / Rvan {روْیان-خزر دنیزینین گۆنئیاینده} 13- آمل / Aml {آموْل-مازندراندا بیر شهر} [۱۴][۱۵]
احمد کسروی بۇ کۇستون آدین "باختر" یازاراق آذربایجان، ائرمنیستان، گۆرجوستان، آران، قافقاز داغلاری، دربند، رئی، دماوند، گیلان، تپورئستان (طبریستان)، دئیلمان و تالیشانی بۇ کۇستا تابع اوْلماغین یازیر.[۹]
ابولقاسیم فیردوْسی بۇ کۇستون آدین "آذرآبادگان" یازیبدیر. اوْنون شعرینده ارمنیه، اردبیل و گیللرین یۇردو بۇ کۇستدا گؤستریلیبدیر.[۹][۱۶][۱۷]
ابن خۇرداذبه (1309 ه.ق)[۱۸] و ابوریحان بیرونی (9-جو عصر)[۱۹] بۇ کۇستو "آذرباذکان" کیمی یازیبلار. ابن خۇرداذبهه گؤره ائرمنیه، آذربیجان، الرئی، دوْماوند و دماوند شهری و... "الجربی" و فارسلارین حۆکومتی زامانی "آذرباذکان" أصبهبذونا تابع اوْلوبلار.[۱۸][۲۰]
ساسانیلر دؤوروندن قالان کتیبه
دَییشدیرآذربایجانین شیمال سرحدینین ساسانیلر دؤورونده دربندهجن اۇزاندیغی بارهسینده همین شهرین حیصارلارینداکی پهلوی یازیلاری معلومات وئریر؛ بۇ یازیلار م.اؤ. 553 -جۆ ایلینده آذربایجانداکی ساسانی مرزبانی برزینی طرفیندن ترتیب ائدیلمیشدیر[۲۱]:
"من انوشیروان طرفهنیندن مامور اوْلدوم، دربندین قۇزئی حیصهلرینده، قۇزئی قبیلهلرین آذربایجانا هۇجومونون قاباغین آلماق اۆچون قالالار یارادام[۲۲].
آذربایجانین ایسلامدان سوْنرا تاریخی – سیاسی جوْغرافیاسی
دَییشدیرعرب خیلافتی دؤورونده
دَییشدیرآذربایجان 22-اینجی هیجری ایلینده عرب سیپاهیلرینین الینه دۆشدو. عرب سیپاهیلری ایکی طرفدن هۆجوملارینا داوام ائتدیردیلر. حبیب ابنی مۇسلیمه ائرمَنیستانین چوْخ شهرلرین اله کئچیردی، بۇ فۇتوحات ائرمَنیستاندان باشلانیب قافقازین اوْبیری یئرلرینده دوام ائدیب. بۇنا اساساً عربلر هر یئنی یئره چاتاندا بئله دۆشونوردولر کی ائرمَنیستانین آردیدیر، و بۇ مسئله بعضی کیتابلاردادا تکرار اوْلوب. آنجاق بۆتون قایناقلار بئله یازماییبلار [۵].
ابن خۇرداذبه (1309 ه.ق) ده ساسانیلر زامانی اوْلان بؤلمهنی تکرارلایاراق بئله یازیر:
"والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس یسمى اذرباذكان أصبهبذ وفی هذا الحیّز إرمینیة و آذربیجان والریّ ودُماوَنْد ومدینة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور: مَنَم شیر شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفیه طبرستان والروبان وآمُل وساریة وشالوس واللاّرز والشِّرز وطمیس ودِهستان والكلار وجیلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجیلان وبدشوارجر یسمى جیل جیلان خراسان قال محمد بن عبد الملك: قد خُضِبَ الفیل كعاداته لجیل جیلانِ خراسانِ والفیل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذی شأنٍ من الشانِ وفی هذا السقع الببْر والطیلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر. [۱۸]"
بوردا اذرباذكان و آذربیجان سوزجوکلری راشیدین یازدیقلاریلا اوست-اوسته دوشور.
ابن هۇقلده "ارمنیه ورران و آذربیجان" ایقلیمین بئله ایضاح ائدیر:
"فلنرجع الان الی حد بلد الروم غرباً فنصف اقالیمها الی آخر الاسلام فی حد المشرق و الذی نبتدا به ارمینیه و الران و اذربیجان و قد جعلنا هذا اقلیماً واحدا لانه لا یملكه الا ملك واحد فیما شاهدته فی عمری و من تقدمنی كابن ابی الساج و مفلح غلامه ودیسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلار.
والذی یحیط به مما یلی المشرق الجبال و الدیلم و غربی بحر الخزر والذی یحیط به مما یلی المغرب حدود الارمن واللان وشی من حذ الجزیره والذی یحیط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذی یحیط به من الجنوب حدود العراق و شی من حدود الجزیره [۲۳]"
اسطخری بو بارهده بئله معلومات وئریر:
"فاما ارمینیه والران واذربیجان فانا جمعناها فی صوره واحده و جعلناها اقلیما واحدا والذی یحیط بها مما یلی المشرق الجبال و الدیلم و غربی بحر الخرز والذی یحیط بها مما یلی المغرب حدود الارمن واللان و شی من حد الجزیره و الذی یحیط بها مما یلی الشمال اللان و جبال القبق والذی یحیط بها مما یلی الجنوب حدود العراق و شی من حدود جزیره [۲۴]"
472-اینجی ایلده (قمری ایلی-1079 م.سو) یازیلان "حدود العالم ن المشرق الی المغرب" کیتابیندا آذربایجان سێنیرلاری بئله توْصیف اوْلونور :
"بۇ ناحیهنین (=آذربایجان) شرقی گیلان و جنوبی عراقلا جزیرهدیر، و غربی روْم و سریر، و شۇمالی سریر و خزران دیر..." [۲۵][۲۶]
خوارزمشاهلار دؤورو
دَییشدیرمحمّد ابن نجیب بکران "جهان نامه" کیتابیندا کی سۇلطان محمّد خوارزمشاها سۇنولوب بئله ایضاحات وئریر[۵]:
"کۆر آذربایجان حۇدودوندا بیر چایدیر، بردعهدن 3 فرسخ آراسی وار و کۆر آدلانیر." [۲۷][۲۸]
"آذربایجاندان جنزه کنجه دیر و هم نشوی نخجیوانا دئییرلر و آذربایجان ویلایتدیر و اوْنون قصبهسی اردبیلدیر." [۲۸][۲۹]
"اندراب آذربایجاندا آدلیم بیر شهر کی اوْنو بردعه دئییرلر. " [۲۸][۳۰]
تئیموریلر دؤورو
دَییشدیرتئیموریلر دؤوروندن قالمیش (1400-اۆنجو ایل) بیر سندده "نخجیوان من کوره آذربایجان" ایشاره اوْلونور. بۇ سند ۲۵ ربیع الاول ۸۰۳ / 13.11.1400 – 13.11.1400 یازیلیب.[۳۱]
سندین فارسجا یازیسی بئلهدیر:
"مناصب الكاء قپانات و سیسجان تومان نخچوان من كوره آذربیجان در دارالقضات معسكر ضفر اثر تصدیق شده كه تمامت محدوده شش دانك املاك قریه خوط و شینهر و حالزور اول وادی رودخانه قریه اورط كه داخل میانه سنور قریه خوط و بوردی میشود و عبور الفاصله متیمد جاری بلسان المتعارف ابودرق ثانی یذهب الذی ذوغالودرق الی الفاصل ایضا ذوغالو زمین و ثانی عبور متصله بالماء مشهور همید ...[۳۲][۳۳]"
صفویلر دؤورو
دَییشدیرصفویهلر دؤورونده "آذربایجان اوستانی" دؤرد بئیگلربئیگیه بؤلونورموش:
تبریز بئیگلربئیگیسی، چۇخور سعد بئیگلربئیگیسی، شیروان بئیگلربئیگیسی و قاراباغ بئیگلربئیگیسی[۵].
ایراندا سیاحت ائدن شاردن بئله یازیر[۵]:
"ماد آذربایجانا تابع اوْلان دربندده اعلا چمنلیک (اوْتلاقلیقلار) وار"[۳۴].
سام میرزای صفوی "تذکره سامی" (968 قمری ایلی) میرزا کافینین تانیتماسیندا بئله یازیر[۵]::
"اوْردوباد آذربایجانین بؤیوکزادهلریندندیر"[۳۵] .
بیرده حبیبی برگؤشادینین تانیتماسیندا یازیر:
"بر گۆشادی آذربایجاندان" [۳۵] .
قاراباغین کؤچز ماهالیندا بیر مۇلکون شیشدانگ سندینده "آران قاراباغ من کۇره آذربایجان" عبارتیندن ایستیفاده اوْلونوب. سند ۹۸۱ / 3.5.1573 – 22.4.1574 تاریخینده یازیلیب.[۳۶][۳۷]
متن فارسجادا بئله یازیلیب:
"... تمامت ششدانك ملك قریه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربایجان مع حدود اربعه ...[۳۸]"
"تادییوْز یۇدا کروْسینسکی" (1675-1756 م.س) لهیستانلی کشیش (1707 دن 1725-جن ایراندا اوْلوب) بئله یازیر[۵]:
"صفوی دؤولتی شاه ایسماعیل خطایی-دن شاه تهماسوب-اجان 12 مملکته صاحبیدیلر: بیرینجیسی عراق عجم، ایکینجیسی خۇزیستان، اۆچونجوسو لوْریستان، دؤردونجوسو فارسنان کیرمان، بئشینجیسی مکران، آلتینجیسی سیمنان، یئددینجیسی قندهار، سگگیزینجیسی زابولیستان، دوْققوزونجوسو و اوْنونجوسو خوْراسان و مازندران همده گیلان، اوْنبیرینجیسی و اوْنایکینجیسی آذربایجان کی عبارتدیر ایروان و شیروان-ا و گۆرجوستانلا داغیستان[۳۹].
"ایرانین حربی و مالیه آماری 1128(هیجری-قمری ایلده)" [۴۰] شاه سۇلطان حسین صفوی زامانی (1716-اینجی ایلده) میرزه محمّد حسین موْستوْفی طرفیندن یازیلمیشدیر و 1956 ایلده تهراندا یاییلمیشدی. بۇ قایناغین دؤرد یئرینده آذربایجانین سێنیرلارینا توْخونولور:
"ایران اراضیسینین ایکینجی ساحل قلزم گؤلونون کانارلاریدیر کی بیر یؤندن رۇس مۆلکو و آیری یؤندن ایران اراضیسیدیر. بۇنون باشلانیشی دربنددیر کی بابالباب دا دئییرلر آذربایجان اۆستوندهدیر، و سوْنو مشهدسر کی مازندران اۆستوندهدیر و قلزم ساحلینین کاناری اۆش بئیگلربئیگینین یئریدیر:
اولی آذربایجانین دربند و بادکوبه و سالیاندیر ایکینجیسی گیلانزمین.....ص 404 [۴۱][۴۲][۴۳]
" آما آذربایجان خالقی رۇم اهلینه تابعمیشلر بعضی تاریخ اهلینین راییینه گؤره اصیللری تۆرکماندیر سؤزلر اۆست-اۆسته دۆشور کی ایرانا شامیل اوْلوب شیعه مذهبین قبول ائدیبلر، مگر شیروان و شاماخی اهلینین بیر آزی کی سۆننودورلر." ص 404-405 [۴۳][۴۴][۴۵]
" آما رۇم سرحددین آذربایجان سؤیکهنن طرفیندن قجر و افشار جاماعاتیندان اۇرمو و ایرواندا یئر وئریبلر." س 406 [۴۳][۴۳][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹]
افشارلار دؤورو
دَییشدیر1147 – جی ایلده (شمسی ایلی) نادیر شاه بیر قانلی دؤیوشده عبدوللاه پاشایا غلبه گلیر. محمّد کاظیم مروینین دئدیگینه گؤره نادیر شاه بۇ غلبهدن سوْنرا[۵]:
"تدبیر و صلاحی اوْجور گؤردو کی: اولاً ایرواننن گنجهیه گئدیب و اوْ شهری کی آذربایجان مملکتلرینین بؤیوگودور تسخیر (ائده). " [۵۰][۵۱]
زندییه دؤورو
دَییشدیرزندیه دورانیندا ایكی تاریخی نامه ده آذربایجان سینیرلاری گوستریلیب. بونامه لرین بیریسی کریم خان زند و اوبیریسی علی مورادخان طرفیندن مسیحی لر و مسیحیت موبللیغلرینین آزادلیغین تامین ائتمك اۆچون یازیلیبلار. بو نامه لرین فورمتی بیرشكیلده دیر.
بو نامه ده گنجه و قاراباغ و ناخجاوان و شیروان (تقریباً آذربایجان جومهوریتینین بوتونو) آذربایجاندا سینیرلاریندا یئرلشیب لر. همچنین علیشکر ین حوكومتی آلتیندا اولان اراضی؛ ساوه، اراک و همدان یانی ایندیكی مرکزی اوستانی، همدان اوستانی، تهران اوستانی و قوم اوستانی نین بیرقیسمی و اوسته لیك کوردوستان اوستانینین دوغو یاریسی و کیرمانشاه اوستانینین اوچ دن بیریسی و همچینین لوریستان اوستانینین بیرحیصصه سی آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیرلر.[۵۲][۵۳][۵۴][۵۵][۵۶]
كریم خانین نامه سینین متنی
دَییشدیر"فرمان یۆکسلدی. بۇ زامانلاردا خریستیان مۆبللیغی (کشیشی) حکیم فرنسییه حۆضورا چاتیب عرض ائتدی کی الله حیکمتینی اوْنلارا اؤیرتمیش صفوی شاهلارینین قراری اساسیندا، خریستیان مۆبللیغلر همیشه ممالیکی محروسه-یی ایراندا یئرلری واردی (ائو صاحبی حساب اوْلورلار) و اؤز عادت عنعنهلری اساسیندا عبادت ائدیب بۇ طایفهنین تاجیر و آلیش – وئریش ائدنلری دیوان صاحیبلرییله بیر آرایا گلیرمیشلر. بۇ شرطله کی اوْنلارین هئچ بیریسی ظاهرده اثنیعشر (اوْن ایکی ایمام نظرده تۇتولور) علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر میللتینین خیلافیندا بیر عمله مۆرتَکیب اوْلماسین (12 ایماما قارشی چێخماسین) و هئچ کسین اوْنلارا مۇراجیعتی اوْلماسین. و هر واخت ائرمنی جاماعاتی اوْنلارا ضرر و زیان یئتیرسه و حساب – کیتاب قایداسیندان کانارا اوْنلارین احوالینا مؤعتریض اوْلسالار اوْ ثابیت اوْلاندان سوْنرا اوْنلاری جازالاندیرسینلار و کرملیان دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و ساییره خریستیان مۆبللیغلر کی "آذربایجان شیرواندان و قاراباغ و دارالسلطنه تبریز و گنجه و ناخچیوان و علیشکر" قلمروْو دارالسلطنه ایصفاهان و "الکاء فارس" شیرازدان و بندر عباس ویلایتلری و آیری ممالیکی محروسهده واردیلار و هر یئردهکی واردیلار دایانیب مسکونلاشسینلار ائرمنیلر و خریستیانلارین هر بیری و اوْنلارین اؤولادلاری کی ایستهییر اوْنلارین یانینا گئدیب تعلیم آلسین قاباغی آلینماسین و..... شووال آیی، 1177-اینجی ایل" [۵۷]"[۵۸]
زندلر دؤوروندن بیر آیری قایناق
دَییشدیرمیرزا محمد صادق (نامی اصفهانی) "تاریخ گیتی گشا" کیتابیندا بئله یازیر:[۵]:
""آراز چایی کی بؤیوک چایلارین آدلیملارینداندیر آذربایجانین اوْرتاسیندان آخیر و خزز دَنیزینه موتصیلدیر" "[۵۹][۶۰]
قاجارلار دؤورو
دَییشدیر“تاریخ دفترینده “ (فا: در دفتر تاریخ) اثری 1895 (1274) اینجی ایلده “میرزا علینقی مشیر لشكر نایینی” طرفیندن یازیلیب. اثر 2002 ایلده تهراندا یئنیدن چاپ اوْلونوب. بۇ اثرده ایران-رۇس مۇحاریبهسی بارهده بئله یازیلیب:
"ایندییه کیمی موختلیف حیلهلرله آذربایجانین نئچه ویلایتی اوْ دولته وئریلیب و سگگیز کۇرور نقد پۇل سلطنت خزینهسیندن و بیر کۇروردا قانناما کیمی قبول اوْلونوب...." ص 60 [۴۳][۶۱][۶۲]
ذوالقرنین تاریخی (فارسجا:تاریخ ذوالقرنین) اثری میرزا افضلا... شیرازی (1776-1849) طرفیندن فتحعلیشاه زامانی یازیلیبدیر. بۇ اثر 2002-اینجی ایل تهراندا یئنیدن یاییلیبدیر. بۇ اثرین بیر-نئچه یئرینده آذربایجان سینیرلاریندان سؤز گئدیر:
بۇ اوْنآلتی اوستاندن آذربایجانین آدلیم شهرلری تبریز و اردبیل و خالخال و ماراغا و خوْی و اۇرمو و ایروان و شۇشا و گنجه ناخجیوان دیر. ص 14 [۴۳][۶۳][۶۴]
(ایران) اهلینین هامیسی مۆسولماندیر، مگر گۆرجوستان و آذربایجان ائرمنیلری و آز سایدا یزد و کیرمان اطرافیندا یاشایان مجوسلار…. ص 16[۴۳][۶۵][۶۶]
و اوْ قدر چکیلدیگی زحمتلر عوضینده، گئنیش ووسعتلی آذربایجانی قاپلان داغیندان دربندهجن، دوْوران ولی عهدینه تاپشیردی و قضا احکامی قضا صاحبقیرانینین ایمضاسینا یئتیشدی…. ص 230 [۴۳][۶۷][۶۸]
بۇ سؤز دۆزدور کی رۇسیهنین بد عاقیبت جاماعاتی گۆرجوستان و آذربایجانا گیرندن، ویلایتلرین هئچ بیریسین زوْرلا آلمادیلار. تیفلیس شهرین گرگین خانی والی –دئدیگیمیز کیمی- آچدی و ایشپخدر گنجه ویلایتین نصیب بئیگ شمس الدینلو و ائرمنیلرین حرامزادهلیکلریله آچدی. شۇشا قالاسی ایبراهیم خلیلخان جاوانشیرین آلچاقلیقلاریلا تصرروف ائتدی و ارس چایینین اوْتایینداکی ویلایتلری دئدیکلریمیز کیمی و حیله و تزویرله اله آلدیلار. ص 257 [۴۳][۶۹][۷۰]
رۇسیه جاماعاتینین تقلوب اۆزویله آذربایجانین قصب اوْلونموش ویلایتلرینه تسللوطونون ذیکری و سرداری.... ص 270 [۴۳][۷۱][۷۲]
اوْنبیر فصیللی عهدنامهنین خولاصهسی بۇ کی: فرانسه ایمپیراتوْرو ناپئلوْن، رۇسیه ارتئشین تیفلیس و گۆرجوستانین آیری ماحاللاری و آذربایجانین تصرروف اوْلموش ویلایتلریندن هر موْدئل کی باشاریر جنگ یا صۆلح یوْلو ایله ایخراج ائتسین. ص 270 [۴۳][۷۲][۷۳]
گۆرجوستان ویلایتلرین و آذربایجانی تخلیه…. ص 257 [۴۳][۷۰][۷۴]
چۆن عالم-آرانین رایی بۇنا اوْلدو کی بۆتوتن مملکت سرحدلرینده رۇسیهنین تجاووزو قاباغیندا قالالار تیکیلسین، اوْنا اساساً جنابی میرزا بزرگ فراهانی آذربایجاندان دربارا ایستهنیلدی. گیریشدن سوْنرا، ایکییوزمین تۆمن نقد قێزیل خزانهدن بۇ ایشلری گؤرمک اۆچون نظرده تۇتولدو و حؤکم وئریلدی کی اینگیلیسی مۆهندیسلر یاردیمایله قاراباغ و ناخجیوان و خوْی و اردبیل حۇدودلاریندا و توالیش حۇدودلاریندا بؤیوک قالالار و درین خندقلر حاضیر اوْلا…. س 309-310 [۴۳][۷۵][۷۶]
ضیا بۆنیادوْو آدینا شرقشوناسلیق اینستیتوتونون دیرئکتوْرو، میلّی مجلیسین دئپوتاتی، پروْفسوْر گؤوهر بخشعلییئوا میصرین دارالکتب کیتابخاناسیندا بؤیوک اهمیته مالیک تاریخی خریطهلر آشکارلاییب.
بۇ خریطهلردن بیریسی اؤتن عصرین اوللرینده پاریسین سئنت دئنیس بۇلواری 18-20 عۆنوانیندا آ.تارید طرفیندن نشر ائدیلیب. دمیر یوْللاری و ناویقاسییا خطلرینی گؤسترمک اۆچون ترتیب اوْلونان بۇ خریطه اوروپا و آسیا اؤلکهلرینی ایحاطه ائدیر. بۇ خریطهده خزر دنیزینین غرب ساحیللرینده تصویر ائدیلن و آذربایجان کیمی تقدیم ائدیلن دؤولتین اراضیسی آذربایجان خالق جۆمهوریتینین (1918-1920-جی ایللر) اراضیسی ایله اۇیغون، حتی نیسبتن گئنیش وئریلیبدیر.[۷۷][۷۸][۷۹]
تاریخی سندلر
دَییشدیرتاریخی اراضینین بؤلونمهسی
دَییشدیر1828-اینجی ایل تۆرکمنچای مۆقاویلهسی اساسیندا، آذربایجان گونئی آذربایجان (ایرانین قۇزئی باتیسی) و قوزئی آذربایجان (آذربایجان جومهوریتی)نه بؤلوندو.[۸۷][۸۸].
گونئی آذربایجاندا توْرپاق ایتیرمهسی
دَییشدیرآذربایجان-کۆردوستان سینیرلاری
دَییشدیرحال حاضیردا کوردوستان اوستانینین سینیرلاریندا یئرلشن بیجار و قوروه شهریستانلاری تاریخن آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیبلر. بۇ اراضی میلاددان اؤنجه ماننا-ماد دولتی، ساسانیلر زامانی و... زامانلاردا آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیبدیر.
قاجار سۆلاسهسینین ایکینجی پادیشاهی فتحعلیشاه زامانی (1213-1176 شمسی، 1834-1797میلادی و 1250-1212 قمری ایللرینده) هله همدان، زنجان و ایندیکی کۆردوستان اوستانینا تابع اوْلان بیجار گروس و قۆروه آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیردیلر. افضل-التاریخ ده یازیلان کیمی فتحعلی شاه زامانی رسم بئلهایدی کی شاهزادهلرین هر بیریسی بیر ویلایتین باشچیلیغینا تعیین اوْلوردولار، آنجاق اوْ زامان شاهزاده دارا حۆکومتسیز قالیر، صدراعظم شفیع صدر بئله قرارا گلیر کی قزوین، گروس، همدان و فلان بۇلوکی(؟) نی آذربایجاندان آییریب زنجانلا بیرلیکده خمسه وێلایت یارادسین تا شاهزاده اوْرایا حۆکومت ائده بیلسین. بۇ زامان خمسه ویلایتی آذربایجانا تابع قالیر و شاهزاده نایبالسلطنه نظری آلتیندا ایشه باشلاییر (قاجارلار دؤنمی تبریز ایکینجی پایتاخت کیمی نایبالسلطنهنین مکانیدی). فتحعلی شاهین اؤلوموندن سوْنرا محمد شاه حۆکومته و میرزا آقاسی صدراعظم لیگه چاتیر. وزیر محمّد صادیق خان گروسینین اؤلوموندن سوْنرا 1260.قمری ایلینده گروس ویلایتین نایبالسلطنهنین ایختیاری آلتیندان چێخاردیر و حۆکومتین مۆستقیل ائدیر تا شاه و صدری اعظم ائلییه بیلسین اوْرانین حاکیمین راحتجاسینا عزل و نصب ائده بیلسینلر.[۸۹]
1325 اینجی قمری ایلینده ایرانین ایالات و ویلایت قانونو (قانون ایالات و ولایات ایران) میلّی مجلیسین تصویبیندن کئچدی و بۇ قانون اساسیندا ایران 27 اوستان و ویلایته بؤلوندو. بۇ بؤلونمهلر اساسیندا گروس هله ده مۆستقیل بیر ویلایت کیمی ساخلانیلدی. میلّی حۆکومت پیشهوری زامانیندا گروسو اله کئچیرتهمهیه چالیشسادا دولتی نیرولار اؤنونده ایش قاباغا آپارا بیلمهدی و بۇ چالیشما اۇغورسوز اوْلدو.
1316-اینجی شمسی ایلینده پهلویلر ایلک اینضیباتی بولمهلره (تقسیمات سیاسی) باشلاندی. بۇ اساسدا ایران 10 اوْستان و 49 شهریستانا بؤلوندو. بۇ بؤلمهلر اساسیندا گروس بئشینجی اوْستانا وئریلدی. بئشینجی اوْستاندا ایلام، کیرمانشاه، بیجار، سنندج و شاهآباد یئرلشیردی. 1318-اینجی شمسی ایلینده آذربایجان اوْستانی ایکی یئره بؤلونن زامان (اۆچونجو و دؤردونجو اوْستان) بیجار گروس شهریستانی بئشینجی اوْستاندان آیریلدی و باتی آذربایجان اوْستانینا ایضافه اوْلوندو. 1325-اینجی شمسی ایلینده همدان اییالتینه وئریلدی و 1337-اینجی شمسی ایلینده همدان اییالتیندن آیریلدی و کۆردوستان اوْستانینا وئریلدی. بۇ بؤلگه ایندی ایکی بؤلگهیه بؤلونمکله (بیجار و قۆروه) کۆردوستان اوستانینین سینیرلاریندا قالماقدادیر.[۹۰][۹۱]
آذربایجانلا گیلان سینیرلاری
دَییشدیرساسانیلر زامانی گیلان اوستانی آذربایجانا تابع ایدی.[۱۴][۱۵] آستارا شهریستانی بۇ اوْستانین سوْن بؤلگهسی کیمی 1339 (ه.ش) (1961 م)ده آذربایجاندان آيریلیب گیلان اوْستانینا وئریلدی.[۹۲] 1386 (2008)-اینجی ایلده بۇ بؤلگهنین اردبیل اوْستانینان قايتارماغی مطرح اوْلسادا نهايتده اۇغورسوز اوْلدو.[۹۳][۹۴]
آذربایجان جومهوریتینده توْرپاق ایتیرمهسی
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ Ben Fowkes, Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world (Basingstoke: Palgrave, 2002) pg 30 “ In fact, in medieval times the name 'Azarbaijan' was applied not to the area of present independent Azerbaijan but to the lands to the south of Araxes river, now part of Iran. The lands to the north west of the Araxes were known as Albania; the lands to the north east, the heart of present-day post-Soviet Azerbaijan, were known as Sharvan (or Shirwan) and Derbent
- ^ Vasily Bartold Bartold V.V., "Sochineniia", volume II, part ۱, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳ Rusca: В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703 «Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.»
- ^ رضا، عنایت الله، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 7، «اران»، چاپ اول : 1375، تهران، صص 421 تا 424
- ^ نام و مرزهاى آذربایجان Archived 2016-03-07 at the Wayback Machine.، نوشته: دکترجوادهیئت، نشریه "وارلیق"ـــسال پانزدهم، شماره پائیز ١٣٧٢ تهران، ترجمه از ترکىآذربایجانى: دکترعلى قرهجهلو
- ^ ۵٫۰۰ ۵٫۰۱ ۵٫۰۲ ۵٫۰۳ ۵٫۰۴ ۵٫۰۵ ۵٫۰۶ ۵٫۰۷ ۵٫۰۸ ۵٫۰۹ ۵٫۱۰ ۵٫۱۱ ۵٫۱۲ ۵٫۱۳ پرویز زارع شاهمرسی . آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز .انتشارات اختر . تبریز 1385 قایناق خطاسی برچسب
<ref>
نامعتبر؛ نام «Pərviz» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است - ^ ۶٫۰ ۶٫۱ حسن راشدی، ترکان و بررسی تاریخ، زبان و هویت آنها در ایران، انتشارات اندیشه نو، تهران 1386
- ^ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ Šahrestānīhā-ī Ērānšahr : a Middle Persian text on late antique geography, epic, and history Archived 2009-03-05 at the Wayback Machine. : with English and Persian translations, Author: Touraj Daryaee, Publisher: Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2002.
- ^ مدارک پهلوی و تصمیمات نظامی و اداری ساسانیان[دائمی اولو باغلانتیلی] (6 صفحه - از 337 تا 342) مجلات : زبان و ادبیات » چیستا » دی و بهمن 1377 - شماره 154 و 155 » نویسنده:دریایی، تورج
- ^ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ چارسو-شمال، جنوب، مشرق، مغرب، احمد كسروی، ماهنامه پیمان، سال یكم، شماره یكم و دوم، آذرماه 1312
- ^ دائرهالمعارف بزرگ اسلامي جلد 8، استان، ابولفضل خطيبي، شماره مقاله:3294
- ^ Bu kitabın əsli pəhləvi dilində olub və miladi 7-inci əsrində qələmə alınan nüsxəsi əldədir
- ^ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ شهرستانهای ایران (7 صفحه - از 169 تا 175) مجلات : هنر » مهر » آذر 1321 - شماره 73 » مترجم:هدایت، صادق
- ^ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ شهرستانهای ایران احمد تفضلی Archived 2012-03-22 at the Wayback Machine. (برگرفته از: شهرهای ایران، ج2، به كوشش محمدیوسف كیانی، جهاد دانشگاهی، سال 1366)
- ^ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Eranshahr nach der Geographie des Ps. Moses Xoranac'i, by Joseph Marquart/Markwart (Berlin, 1901) [Iran according to the Geography of Pseudo-Moses Xoranac'i]
- ^ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ Ərdəbilin tarixi keçmişi, Adil irşadifər Archived 2013-04-02 at the Wayback Machine. Araz qəzeti, say 101 پیشینه تاریخی اردبیل, عادل ارشادی فرد – به نقل از نشریه آراز شماره 101 (Parantez içində verilən izahat bu qaynaqdandır)
- ^ شاهنامه خاور، ج 4، ص 378 و 372
- ^ وزو بره بد آذرآبادگان // كه بخشش نهادند آزادگان --- وز ارمینیه تا اردبیل // بپیمود دانا خرد بوم گیل
- ^ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ ۱۸٫۳ Əlməsalekol məmalek, İbni xurdazbeh, 1309 H.Q, Lidən şəhəri, S 118-119 قایناق خطاسی برچسب
<ref>
نامعتبر؛ نام «Əlməsalek» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است - ^ The Remaining Signs of Past Centuries (Arabic: الآثار الباقیة عن القرون الخالیة, Kitāb al-āthār al-bāqiyah `an al-qurūn al-khāliyah) by Abū Rayhān al-Bīrūnī, P vii
- ^ والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس یسمى اذرباذكان أصبهبذ وفی هذا الحیّز إرمینیة و آذربیجان والریّ ودُماوَنْد ومدینة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور: مَنَم شیر شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفیه طبرستان والروبان وآمُل وساریة وشالوس واللاّرز والشِّرز وطمیس ودِهستان والكلار وجیلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجیلان وبدشوارجر یسمى جیل جیلان خراسان قال محمد بن عبد الملك: قد خُضِبَ الفیل كعاداته لجیل جیلانِ خراسانِ والفیل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذی شأنٍ من الشانِ وفی هذا السقع الببْر والطیلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر.
- ^ Е.А.Пахомов. Пехдлевийские надписи Дербенда, стр. 29
- ^ دکتر حسین الیاری، نام شهرها و وضع راههای آذربایجان در قرون نخستین اسلامی، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، تابستان 1363، شماره مسلسل 132، ص 93
- ^ Əlməsalek vəlməmalek, Əbilqasim İbni huqəl, Lidən şəhəri, 1872 inci il. S 236-237
- ^ Məsalik əlməmalik, İstəxəri, Lidən şəhəri, 1870-inci il (Miladi), S 236-237
- ^ حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ دانشگاه تهران، ص157
- ^ فارسجا: مشرق این ناحیت (=آذربایجان) حدود گیلان است و جنوب وی حدود عراق است و جزیره، و مغرب وی حدود روم است و سریر، و شمال وی حدود سریر است و خزران. و این جای هاست. بسیار با نعمت ترین ناحیت هاست اندر اسلام. و ناحیت آبادان و با نعمت بسیار و آب های روان و میوه های نیکو و جایگاه بازرگانان و غازیان ...
- ^ "کر جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند."
- ^ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ ۲۸٫۲ نجیب بکران ٔ محمد بن. جهان نامه . مسکو . 1960. انستیتوی ملل آسیا ص 38
- ^ از آذرباذکان جنزه کنجه را خوانند هم از حدود آذرباذکان نشوی نخجوان را خوانند آذرباذکان ولایتست و قصبه آن را اردبیل خوانند.
- ^ اندراب در آذرباذکان شهری معروفست که آنرا بردعه خوانند.
- ^ سرحدنامه سه قریه املاک کلیساى طاتف. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14-16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 55-57, 251-53, 413-16, 513-14
- ^ سرحدنامه سه قریه املاک کلیساى طاتف. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ سیاحتنامه شاردن. ترجمه محمد عباسی. امیرکبیر. 1350. جلدسوم. تهران. ص 16
- ^ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ سام میرزای صفوی. تذکره تحفه سامی. به تصحیح رکن الدین همایون فرخ. شرکت سهامی علمی. تهران. بی تا. ص 357
- ^ Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14-16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 116-17, 316-17, 485-87, 582
- ^ قباله شش دانگ ملک در ناحیه کوچز قراباغ. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ Qarabağ Azırbaycan, islah olunmuş sənəd. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ سفرنامه کروسینسکی، (یادداشتهای کشیش لهستانی عصر صفوی) ترجمه عبدالرزاق بیگ دنبلی (مفتون) با مقدمه و تصحیح دکتر مریم امیراحمدی، انتشارات توس، تهران، 1363، ص 56
- ^ آمار مالی نظامی ایران در سال 1128 ه.ق و یا تفصیل عسگر فیروزی ماثر شاه سلطان حسین صفوی از میرزا محمد حسین مستوفی ، به كوشش محمد تقی دانش پژوه، مجله فرهنگ ایران زمین، جلد بیستم تهران، 1353 صص397-421
- ^ ساحل دویم در سرزمین ایران كناره دریای قلزم است كه از سمتی ملك روس، و از سمتی زمین ایران است. ابتدای این دربند است كه بابالابواب نیز گویند از اعمال آذربایجان، و انتهای او مشهد سر كه از اعمال مازندان است و ساحل قلزم از كناره زمین سه بیگلر بیگی نشین است: چنانچه اول از آذربایجان دربند و بادكوبه و سالیان دویم از گیلان زمین، .....
- ^ آمار مالی نظامی ایران در سال 1128 ه.ق و یا تفصیل عسگر فیروزی ماثر شاه سلطان حسین صفوی از میرزا محمد حسین مستوفی ، به كوشش محمد تقی دانش پژوه، مجله فرهنگ ایران زمین، جلد بیستم تهران، 1353 ص 404
- ^ ۴۳٫۰۰ ۴۳٫۰۱ ۴۳٫۰۲ ۴۳٫۰۳ ۴۳٫۰۴ ۴۳٫۰۵ ۴۳٫۰۶ ۴۳٫۰۷ ۴۳٫۰۸ ۴۳٫۰۹ ۴۳٫۱۰ ۴۳٫۱۱ ۴۳٫۱۲ سر حدات تاریخی آذربایجان و اسنادی از قدرمت حضور تركان در آن مملكت – میراسماعیل سید موسوی. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2016-03-11. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ اما خلقت آذربایجان تابع اهل روم بودهاند رای بعضی از اهل تاریخ آن است كه اصل آنها تركمان است قریب العهداند كه شامل ایران شده و به مذهب تشیع گردیدهاند، مگر قلیلی از اهل شیروان و شماخی كه به دستور از اهل تسناند
- ^ آمار مالی نظامی ایران در سال 1128 ه.ق و یا تفصیل عسگر فیروزی ماثر شاه سلطان حسین صفوی از میرزا محمد حسین مستوفی ، به كوشش محمد تقی دانش پژوه، مجله فرهنگ ایران زمین، جلد بیستم تهران، 1353 صص404-405
- ^ اما سر حد روم از جانب آذربایجان جماعه از قجر افشار را در ارومی و ایروان جاده دادهاند
- ^ آمار مالی نظامی ایران در سال 1128 ه.ق و یا تفصیل عسگر فیروزی ماثر شاه سلطان حسین صفوی از میرزا محمد حسین مستوفی ، به كوشش محمد تقی دانش پژوه، مجله فرهنگ ایران زمین، جلد بیستم تهران، 1353 ص 406
- ^ آذربایجان، تبریز و ماراغا و دربند و سالیان، تامام-کمال اۆچیوزمین تۆمن مالیات جمعلهنیر کی ایگیرمیدؤرد لک رۇپییه اوْلور، یاریسی نقدی مالیات اوْلاراق پادیشاه خزانهسینه کئچیر و یاریسی مۆلکون اؤزونده خرجلهنیر." س 420 آذربایجان از تبریز و مراغه و دربند و سالیان تمام و كمال سه صد هزار تومان مالیات و صادر كه بیست و چهار لك روپیه میشود، نصف بابت مالیات نقدی به خزانه پادشاهی داخل ميشود و نصف در ملك خرج ميشود
- ^ آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 ص 420
- ^ تدبیر و صلاح چنان دید که: اولا معاوت به ایروان و گنجه نماییم و آن بلده را که معظم بلاد آذربایجان است تسخیر {نماید}
- ^ مروی. محمد کاظم (وزیر مر). عالم آرای نادری. به تصحیح محمد امین ریاحی. علم. تهران. 1369. ص 380
- ^ اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان علی مرادخان (٢ صفحه - از ١٥١ تا ١٥٢ و 366-365). نشریه بررسی های تاریخی - دی ١٣٤٦ - شماره ١١ . نویسنده: مفخم، محسن (وابسته به : نشریه ستاد بزرگ ارتشتاران- كمیته تاریخ نظامی. دو ماهنامه بررسی های تاریخی، تاریخ و تحقیقات ایرانشناسی، قطع : کتابی. هیئت رئیسه افتخاری: تیمسار سپهبد اسدالله صنیعی، تیمسار فریدون جم، دكتر عالیخانی. هیئت مدیره: تیمسار سپهبد غلامرضا ازهاری، تیمسار سپهبد علی كریملو، تیمسار سرلشگرحسین رستگار نامدار. هیئت تحریریه: آقای دكتر خانبابا بیانی، دكتر عباس زریاب خوئی، سیدمحمد تقی مصطفوی، سرهنگ دكتر جهانگیر قائم مقامی)
- ^ قائم مقامی، جهانگیر، یكصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی، تهران، چاپخانه ارتش، ١٣٤٨.
- ^ آذربایجان ین تاریخ و مدهنییهتینین بورژووا ساختالاشدیریجیلارینا قارشی. پروفئسور شٶوكهت تاقییئوا٬ باكی. ١٩٧٨
- ^ علی مراد خان زند: قلمرو علیشكر (همدان، ساوه، اراك، یك دوم كردستان، یك سوم كرمانشاه،...) و قراباغ و شیروان و گنجه و نخجوان جز ولایت آذربایجان است ــ مئهران بهارلی. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2021-04-15. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ فرمان کریم خان زند
- ^ اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان كریم خان زند ( 366-365). نشریه بررسی های تاریخی - دی ١٣٤٦ - شماره ١١ . نویسنده: مفخم، محسن (وابسته به : نشریه ستاد بزرگ ارتشتاران- كمیته تاریخ نظامی. دو ماهنامه بررسی های تاریخی، تاریخ و تحقیقات ایرانشناسی، قطع : کتابی. هیئت رئیسه افتخاری: تیمسار سپهبد اسدالله صنیعی، تیمسار فریدون جم، دكتر عالیخانی. هیئت مدیره: تیمسار سپهبد غلامرضا ازهاری، تیمسار سپهبد علی كریملو، تیمسار سرلشگرحسین رستگار نامدار. هیئت تحریریه: آقای دكتر خانبابا بیانی، دكتر عباس زریاب خوئی، سیدمحمد تقی مصطفوی، سرهنگ دكتر جهانگیر قائم مقامی)
- ^ "حکم والا شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری اوانوس حکیم وارد حضور و بعرض والا رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مكان؟ صفویه انار اللّه براهینهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان مینمودهاند، مشروط بر اینکه احدی از آنها مرتکب امری که خلاف ملت؟ مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نگردیده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد. و هرگاه جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که از ولایت آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو علیشكر؛ و دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس و سایر ممالک محروسه میباشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده چنانچه جماعت مزبوره اموات خود را در مقامی که بجهة مدفون آنها تعیین مینمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه در باره آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان ظلم و ستم ننماید. و در خصوص صدق ادعا و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و عمال ولایت محروسه در خصوص امر مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین مراد مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را باز یافت و تخلف از فرموده جایز ندارند و در عهده شناسند. تحریرا فی شهرشوال مكرم سنه 1177.
- ^ رود ارس كه از مشاهیر رودهایی كبیرست در وسط آذربایجان جاری و متصل به دریای خزر
- ^ موسوی، میرزا محمد صادق (نامی اصفهانی)، تاریخ گیتی گشا، به تصحیح سعید نفیسی، تهران، انتشارات اقبال، 1366 ص 110
- ^ تا به حال به لطایف حیل چند ولایت آذربایجان را به آن دولت واگذار و هشت كرور وجه نقد از خزانه سلطانی داده یك كرور نیز بر ذمه قبول نمودند....
- ^ میرزا علینقی مشیر لشكر نایینی، ماثرالصدریه، در دفتر تاریخ؛ مجموعه اسناد و مدارك تاریخی به كوشش: ایرج افشار تهران، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار ، تاریخ رساله 1274، 1380 ص 60
- ^ شهرهای مشهور این شانزده اوستان از آذربایجان، تبریز و اردبیل و خلخال و مراغه و خوی و ارومی و ایروان و شوش و گنجه و نخجوان است.
- ^ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 14
- ^ اهلش (ایران) جمعا داخل طبقه اسلام، مگر ارامنه گرجستان و آذربایجان و قلیلی از طوایف مجوس یزد و كرمان
- ^ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 16
- ^ و در ازای آن همه زحمات، یك وسیعالمساحت آذربایجان را از قاپلان كوه تا دربند، به عهده اهتمام ولیعهد دوران محول و احكام قضا به امضای صاحبقران قضا امضا، مسجل آمد
- ^ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 230
- ^ این معنی مۆحقیق است كه جماعت بد عاقبت روسیه از روزی كه پای به خاك گرجستان و حدود آذربایجان نهادند، هیچ یك از ولایات را به ضرب و زور نگشادند. شهر تفلیس را گرگین خان والی –از قراری كه ذكر شد- درگشود و ایشپخدر ولایت گنجه را به سبب حرامزادگی نصیب بیگ شمسالدینلو و ارامنه آنجا مفتوح نمود. قلعه شوشی را به سبب خرافت ابراهیم خلیل خان جوانشیر تصرف كردند و هریك از ولایات آن طرف رود ارس را به نهجی كه ایراد میگردد و به حیله و تزویر به دست آور{د}ند.
- ^ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 257
- ^ ذكر تسلط جماعت روسیه از روی تغلب به ولایت مغصوبه از آذربایجان و سرداری و ...
- ^ ۷۲٫۰ ۷۲٫۱ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 270
- ^ مختصر فصول عهدنامه یازدهگانه این كه: ناپلیون ایمپراطور فرانسه، جنود روسیه را از تفلیس و سایر محالات گرجستانات و ولایات آذربایجان متصرفی ایشان به هرنوع تواند یا به جنگ یا به صلح اخراج نماید
- ^ تخلیه ولایات گرجستان و آذربایجان
- ^ چون رای عالم آرا بر آن تعلق یافت كه در جمیع سرحد و شغور مملكت قلاع رزینه به جهت محافظت از دستبرد روسیه بسته گردد، لهذا حكم رفت كه جناب میرزا بزرگ فراهانی از آذربایجان به دربار سپهر مبانی شتابند. پس از ورود، مبلغ دویست هزار تومان زر نقد از خزانه عامره به جهت مصارف این كار عنایت رفت و حكم شد كه به دستیاری مهندسین انگریزی در حدود قارباغ و نخجوان و خوی و اردبیل و سرحد طوالش قلعه جات رفیع و خنادیق عمیق مهیا داشته ....
- ^ میرزا افضلا... شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 309-310
- ^ Erməniləri ifşa edən tarixi xəritələr – FOTOSESSİYA. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2011-08-23. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ Azərbaycan həqiqətlərini təsdiqləyən tarixi xəritələr aşkarlanmışdır. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2012-01-18. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ Azərbaycan həqiqətlərini təsdiqləyən tarixi xəritələr aşkarlanmışdır. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2011-08-23. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ اصلی سند. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2017-06-30. یوْخلانیلیب2013-02-17.
- ^ نخچوان من کوره آذربیجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ ایصلاح اولونموش متن. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2017-06-30. یوْخلانیلیب2013-02-17.
- ^ قاراباغ صفویه دورونده اصلی سند. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2017-06-30. یوْخلانیلیب2013-02-17.
- ^ Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (۱۴-۱۶ vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. ۱۱۶-۱۷, ۳۱۶-۱۷, ۴۸۵-۸۷, ۵۸۲
- ^ قاراباغ صفویه دورونده (ایصلاح اولونموش متن). آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ کریمخان زندین فرمانی، اصلی سند ۱. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ کریمخان زندین فرمانی، اصلی سند ۲. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2014-04-06. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ Iran and the challenge of diversity: Islamic fundamentalism, Aryanist racism, and democratic struggles, Author Alireza Asgharzadeh, Edition illustrated, Publisher Palgrave Macmillan, 2007 , ISBN 1403980802, 9781403980809 , Length 249 pages, P 18
- ^ Borders and brethren: Iran and the challenge of Azerbaijani identity, BCSIA studies in international security Author Brenda Shaffer, Edition illustrated, Publisher MIT Press, 2002, ISBN 0262692775, 9780262692779, Length 248 pages, P xii
- ^ از بام ایران تا سرزمین طوفان Archived 2012-02-23 at the Wayback Machine. / محمد کامیار . _ تهران : شرکت توسعه کتابخانه های ایران , 1380 . 366 ص . : مصور , نقشه , جدول , عکس .
- ^ از بام ایران تا سرزمین طوفان Archived 2012-01-07 at the Wayback Machine. / محمد کامیار . _ تهران : شرکت توسعه کتابخانه های ایران , 1380 . 366 ص . : مصور , نقشه , جدول , عکس .
- ^ چنلی بئل درگی سی، 3 - اونجو سای، باتی آذربایجان ین اوزل سایی
- ^ http://www.karkan.ir/post-1542 تاریخچه آستارا
- ^ خبرگزاري فارس، الحاق آستارا به استان اردبيل قطعي ميشود. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2016-03-04. یوْخلانیلیب2013-01-19.
- ^ آستارا را پيش بندر شهر اردبيل نوشته اند. آرشیولنیب اصلی نۆسخهدن on 2011-10-02. یوْخلانیلیب2013-01-19.