بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو
بؤيۆک سلجۇقلۇ قؽراللؽغی، ۱۰۳۷-اینجی دۏغۇم ایلدن ۱۱۹۴-اۆنجۆ دۏغۇم ایله دَک اۏرتا آسیا ایله اۏرتا دۏغۇنۇن بؤیۆک بؤلۆمۆنۆ قاپلایان قؽراللؽق. بۇ دؤولت اۏرتا آسیادان اۏرتا دۏغۇیا کؤچمۆش اۏغۇز تۆرکلرینَن کئچمیشدن اۏرتا دۏغودا یئرلَشن تۆرک بۏیلارؽنا باغلؽ ایدی. سلجۇقلۇلار اۏغۇز تورکلرینین قؽنؽق بۏیۇندان‌دؽرلار. بؤیۆک سلجۇق قؽراللؽغؽنؽن تۏرپاقلارؽ دۏغۇدا تبّت یایلاسؽنؽن باتؽ بؤلگه سیندن، هیندو کوش داغلارؽندان باشلایؽب باتؽدا آنادۏلۇ ایله آق دنیزینَن اژه دنیزلری‌نین دۏغۇ قؽراغؽنا دَک چکیلمیشدی.
بؤيۆک سلجۇقلۇ قؽراللؽغی | |
|---|---|
| ۱۰۳۷–۱۱۹۴ | |
 بایراق
 میلی نیشان
| |
.svg) سلطان ملک قؽرالؽن وفاتی دؤنمینده بؤيۆک سلجۇقلۇ قؽراللؽغی | |
.png) بؤيۆک سلجۇقلۇ قؽراللؽغی خریطه‌سی ۱۱۹۴–جو دۏغۇم ایلده | |
| وضعیت | قؽراللؽق |
| پایتخت | نیشابور (۱۰۳۷–۱۰۴۳) رئی (۱۰۴۳–۱۰۵۱) اصفهان (۱۰۵۱–۱۱۱۸) همدان، باتی پایتختی (۱۱۱۸–۱۱۹۴) مرو، دوغو پایتختی (۱۱۱۸–۱۱۵۳) |
| عۆموُمی دیللر | |
| دین | ایسلام |
| دؤولت | قؽراللؽق |
| سۇلطان | |
• ۱۰۳۷–۱۰۶۳ | تۏغرۇل بیگ (بیرینجی) |
• ۱۱۷۴–۱۱۹۴ | اۆچۆنجۆ تۏغرۇل بیگ (سۏنۇنجۇ) |
| تاریخی دؤنم | |
• تۏغرۇل بیگ قؽراللؽغؽ قۇردۇ | ۱۰۳۷ |
• ییخیلدی | ۱۱۹۴ |
سلجوقلولارین گوجلنمه‌سی
دَییشدیرسلجوقلولارین باشلانغیجی
دَییشدیرسلجوقلولارین باشچی‌لاری اوغوز یابغو دؤولتینه باغلی اولان دوقاق آدلی بیر اوغوز تورکونون تورونلاریندان‌دیرلار.[۵] دوقاقین اوغلو اولان سلجوق، آتاسی کیمی اوغوز یابغو دؤولتینین خیدمتینده ایدی و اؤزوندن اوردو باشچی‌لیغی ایستعدادینی گؤرستدی. سلجوقون باشاریجیقلی‌لیغی گوندن گونه ائل آراسیندا سئوگی‌سینی آرتیریب و بونا گؤره اوغوز یابغو خانی‌نین خاتونو طرفیندن اونون اؤلدورولمه‌سینی ایسته‌مگه سبب اولدو[۶] (بعضی قایناقلار دوقاق ایله سلجوقو خزرلره باغلی بیلیرلر[۷]). اؤلدورولمه بویوروغونو بیلن سلجوق اؤز ائل طایفاسی ایله ایسلام سینیرلاریندا اولان جوند شهرینه کؤچوب اؤز ایسلام گتیرمه‌سینی بیلیندیردی و اؤز چاغینین ایسلام گتیرمه‌میش تورکلری آراسیندا بو دوغرو یولو یایماق اۆچون اونلارلا چکیشمه‌یه باشلادی. سلجوق تورونلاری آتانین یولونو توتوب ایسلام یاییلیشی اۆچون چالیشدیلار و موسلمانلاری کافیرلرین یوروشلریندن قورویوب اونلارین احتیراملارینی قازاندیلار.[۸] سلجوقون اوغلو میکائیل ایسلامین تورکلر آراسیندا یاییلیشی اۆچون ائدیلن ساواشلارین بیرینده شهید اولموشدور.[۹]
غزنوی‌لرین گوجسوزلوگو سلجوقلولار اۆچون مئیدانی گئنیشلندیریب، ۴۳۲-نجی هیجری ایلده دندنه‌کن ساواشینین (بعضی قایناقلاردا دندنقان ساواشی) نتیجه‌سینده بؤیوک سلجوق دؤولتی قورولدو.[۱۰] سلجوقلولارین قازانماسیندان سونرا اوغوز تورکلرینین آخیمی باتی‌یا باشلاییب، گۆرگان، کیرمان، فارس، خوزیستان، عجم عیراقی، عرب عیراقی و شام بیر بیر سلجوقلولارا باش اَیدیلر.
دندنه‌کن ساواشینین نتیجه‌لری:
- غزنوی‌لر حؤکمونون سوْنو و توغرول بَی‌ین سولطانلیق اوْرنوندا اوتورماغی
- تورکلرین اورتا دوغویا بیرداها کؤچلری اۆچون و اورتا دوغودا سونراکی ساواشلاری اۆچون بیر باشلانیش
- صلیبی‌لر یۆروشلری قارشیسیندا دایانماغا گۆجو اولان بیر بؤیوک توپلومون ایسلامین حاکیمیّتینه قوشولماسی
توغرول بی (سولطانلیغی: ۱۰۳۷-۱۰۶۳ میلادی ایللری آراسیندا) سلجوقلو دؤولتینین ایلک سولطانی، غزنوی‌لری سولطانلیقدان ائندیریب، خارزم بؤلگه‌سیندن باشلایاراق شهرلری اؤز حؤکمو آلتینا کئچیریب و ۱۰۵۵-نجی میلادی ایلده بغداد شهرینی باطینی‌لر الیندن قورتاریب دیر. بۇ اولایلاردان سونرا عباسی خلافتی طرفیندن توغرول بی ایسلام دونیاسینا باشچی‌لیق ائدن سولطان تانیتدیریلیر و عباسی‌لرین اوردوسال ایشلری بوتونلوکله سلجوقلولار الینه کئچیر. توغرول بی چاغیندان سونرا سلجوقلولار بیزانس ایمپراطورلوغو و فاطیمی‌لر قارشیسیندا عباسی‌لردن حیمایت ائتدیلر.
توغرول بیین قارداشی اولان چاغری بی، توغرولون یاردیمچی‌سی و مرو آچقی‌سیندان (فتحیندن) سونرا سلجوق دؤولتینین دوغو بؤلگه‌لرینین حاکیمی ایدی. چاغری بی ۱۰۴۸-نجی میلادی ایلده کیرمان و ۱۰۵۶-نجی میلادی ایلده سیستان بؤلگه‌لرینی سلجوق دؤولتینین توپراقلارینا قوْشدو. سلجوقلولار عباسی خلافتینی باطینی‌لردن قورتاراندان سونرا عباسی‌لر آراسیندا اؤزلرینه نوفوذ قازاندیلار. چاغری بی بۇ اولایلاردان سونرا ارسلان خاتون خدیجه آدلی قیزینی عباسی خلیفه‌سی القائم بالله ایله عقد ائتدی.[۱۱][۱۲] توغرول ایله چاغری بی بیرلیکده سلجوق دؤولتینین تمل داشینی برکیتدیلر و توغرول‌دان سونرا چاغری‌نین اوغلو اولان آلپ ارسلان سولطانلیغا یئتیشدی.
توغرول بی‌دن سونرا بؤیوک سلجوق دؤولتینین باشچی‌سی اولان آلپ آرسلان، دؤولت سیاستینی دَییشمه‌ییب ۱۰۶۴-نجو میلادی ایلده ارمنیستان ایله گورجیستان آچغی‌سیندا (فتحینده) قازاناندان سونرا بیزانسلا اولان ساواشلاریندا آنادولونون بؤیوک قیسمینی اؤز حؤکمو آلتینا کئچیرتدی. آلپ آرسلان ۱۰۷۱-نجی میلادی ایلده (۴۶۳-نجو ه.ق ایلینده) ملازگیرد ساواشیندا بیزانس ایمپیراطورو اولان رومانوس دیوجانوس ایله اۆزلشیب، اوردوسونو داغیدیب و اؤزونو توتساق ائتدی. ملازگیرد ساواشینین اؤنملی اولایلاریندان بیری بیزانس اوردوسونون ایچینده اولان اۇز، پئچه‌نک و قیپچاق تورکلرینین سلجوقلو اوردوسونا قوشولماغی دیر. بۇ ساواشدا بیزانسلی‌لارین سایی موسلمان اوردوسونون ساییندان ایکی قاتا یاخین چوخ ایدی.[۱۳]
ایلک ملیک شاهین سولطانلیغیندا سلجوقلو دؤولتی بیر قالارلی گۆجه دؤندو آمّا سون چاغلاردا ایسماعیلیه و حسن صباح دؤولت اۆچون ایچ موشکوللری یاراتدیلار. ایقطاع اوردو سیستمی و بغدادین نیظامیّه بیلیم یوردو ملیک شاهین دؤورونون ایشلریندن دیرلر. ایلک ملیک شاه چاغیندا سلجوقلو دؤولتینی تاثیرلندیرن اولایلاردان بیری، حشاشینین نیظام المولکو ترور ائتمه‌لری ایدی.
ایمپراتورلوغون تنزّولو
دَییشدیراورتا عصرلرین باشقا فئودال ایمپراتورلوقلاری کیمی بؤیوک سلجوقلو دؤولتی ده چوْخ یاشامادی. اوْ زامان مال-پول(کالا-پول) موناسیبتلری هله باشلیجا ایقتیصادی علاقه فوْرماسی اوْلمادیغین‌دان، ناتورال چیفتلیک (مزرعه) حؤکم سوردویون‌دن بؤیوک سلجوق ایمپراتورلوغونون ایحاطه ائتدیی اراضیلرین و خالقلارین واحید ایقتیصادی و سیاسی مرکز اطرافیندا سیخ بیرلشمه‌سی، قودرت‌لی مرکزلشدیریلمیش دؤولته چوریلمه‌سی غیر-مۆمکون ایدی. اۇغورلو ساواش‌لار زامانی اوْغوز-سلجوق ساواش-سیاسی بیرلیگینه اساسلانان سلجوق دؤولتی ۱۱. یوز ایلده ایشغاللار آرا وئردیک‌ده ضعیف‌له‌دی. سلجوق سولطانلاری اؤز اعیانلارینا بوتؤو ویلایتلری، محلله لری ایقتاع اوْلاراق باغیشلاییردیلار. زامان کئچدیکجه اوْنلار ایرثی حاکملره چئوریلیر، مرکزی حاکیمیّته تابع اوْلماق ایسته‌میردیلر. مؤوجود اوْلان قایدایا گؤره هر بیر شاه‌زاده‌نین اؤزونه خاندان طلب ائتمک حۆقوقو وار ایدی.
_-_Caravanserai.JPG)
سولطان ۱-جی ملیکشاه و نیظام-المولک‌ون اؤلوموندن سوْنرا سلجوق ایمپراتورلوغوندا مرکزی حاکیمیّته تابع اوْلماماق جهدلری گۆجلندی. سولطان محمود (۱۰۹۲-۱۰۹۴) و بؤرکویاریغین (۱۰۹۴-۱۱۰۴) حاکیمیّتی ایللرینده دؤولت تدریجاً تنزّوله اۇغرادی، آیری-آیری امیرلر آراسیندا بؤلونمه تهلوکه‌سی یاراندی. اۇزون سورن آرا ساواشلاری و ایسماعیلیلرین قیاملاری دؤولتی ضعیفلدیردی. بۇنا گؤره ده خاچ‌لیلارین یوروشلری‌نین قارشی‌سینی آلماق مۆمکون اوْلمادی. خاچلیلار سوریه‌نی کئچه‌رک قودس شهرینی آلدیلار. بؤرکویاریق‌دان سوْنرا حاکمیّته ایکینجی ملیکشاه (۱۱۰۴-۱۱۰۵) گلسه ده، حاکیمیّتی اۇزون سۆرمه‌دی. سولطان محمد تپر (۱۱۰۵-۱۱۱۷) مرکزی حاکیمیّتی مؤحکملندیرمَگه چالیشدی. ایسماعیلیلره قارشی موباریزه‌یه باشلادی، موصولو آلمیش آنادولو سلجوق سولطانی ایلک قیلینج آرسلانی مغلوب ائتدی، سوریه‌ده‌کی خاچلیلار اۆزرینه اوْردو گؤندریلدی. محمد تپر سلجوق ایمپراتورلوغونون بۆتون اراضیسی اۆزرینده اؤز حاکیمیّتینی برپا ائتسه ده، سونونجو سلجوق سولطانی سنجر (۱۱۱۸-۱۱۵۷) زامانی دؤولتین بوتؤولویو یئنیدن پوْزولدو. سنجر غزنه شهرینی غزنویلردن، ماوراء-النّهری قاراخانلیلاردان آلسا دا، قاراخیتایلارین ماوراء-النّهره هۆجومونون قارشی‌سینی آلا بیلمه‌دی.[۱۴] ۱۱۴۱-جی ایلده سمرقند یاخینلیغیندا مغلوبیّته اۇغرادی و بۆتون ماوراء-النّهری ایتیردی. بۇ اۇغورسوزلوق داخیلی قیاملارا سبب اوْلدو. وئرگیلرین چوخلوغوندان ناراضی اوْلان اوْغوزلار عۆصیان ائتدیلر. سنجر اوْنلارا قارشی دؤیوشده مغلوبیته اۇغرادی و اسیر دۆشدو. اۆچ ایل اسیرلیکده قالدیقدان سوْنرا اسیرلیکدن قاچدی. لاکین چوْخ یاشامادی و ۱۱۵۷-جی ایلده وفات ائتدی. سولطان سنجردن سوْنرا سلجوق ایمپیراتورلوغو سوقوطا اۇغرادی. اوْنون اراضیسینده کیرمان، قونیه، سوریه، عیراق سلجوق سولطانلیقلاری، آذربایجان آتابَیلری و کیچیک آسیادا بیر سیرا امیرلیکلر یاراندی.
میراثیٛ
دَییشدیرسلجۇق آخیٛنلاریٛ ایله باغلیٛ اوْلاراق اوْغۇز-تۆرک طایفالاریٛ بۆتۆن جنۇبی قافقازدا و اؤن آسیادا باشلیٛجا ائتنیک و سیاسی قۆوّه‌یه چئوریلدی. بۇ عامیل یاخیٛن و اوْرتا شرقین بۆتۆن سوْنراکیٛ طالعینده مۆهۆم روْل اوْینادیٛ. اوروپا فئوْداللاریٛنیٛن شرق توْرپاقلاریٛنا ایشغال مقصدیله تشکیل ائتدیکلری خاچ یۆرۆشلری زامانیٛ صلیبچیلره سارسیٛدیٛجیٛ ضربه‌لر ائندیرن سلجۇق تۆرکلری یاخیٛن و اوْرتا شرقین سیاسی خریطه‌سینین غربی آوروْپانیٛن خئیرینه دیشمه‌سینه ایمکان وئرمه‌دیلر. سلجۇق تۆرکلرینین جنۇبی قافقازدا مؤحکملنمه‌سی بیزانسا آرخالاناراق آذربایجانیٛن غرب توْرپاقلاریٛنیٛ اله کئچیرمگه چالیٛشان ائرمنی و گۆرجۆ فئوْداللاریٛنیٛن غصب‌کارلیٛق پلانلاریٛنیٛ پۇچا چیٛخاردیٛ. تۆرکلۆک و ایسلام عامیللری جنۇبی قافقازدا، اوْ جۆمله‌دن آذربایجاندا قطعی اوْلاراق مؤحکملندی. سلجۇقلاریٛن حیاتا کئچیردیکلری ایجتیماعی-ایقتیصادی تدبیرلر شرق اؤلکه‌لرینده، ائله‌جه ده دۆنیا میقیاسیٛندا اینکیشاف ائتمیش فئوْدالیزمه کئچید اۆچۆن شراییط یاراتدیٛ. دؤولتده داخیلی ایقتیصادی علاقه لر ضعیف اوْلسا دا، حربی-سیاسی بیرلیک، سولطان و دؤولت خادیملرینین شخصی نۆفۇذۇ گۆجلۆ ایدی. سلجۇقلاریٛن حاکیمییّتی دؤورۆنده ایقتیصادیّات و صنعتکارلیٛق اینکیشاف ائتمیش، شهرلر بؤیۆمۆش، فئوْدال ایجاره‌سینده پۇل سیستمینین روْلۇ داها دا آرتمیٛشدیٛر. سلجۇقلاریٛن حرب سیستمی اؤز اۆستۆنلۆیۆ ایله قوْنشۇ دؤولتلردن فرقلنیردی. سلجۇق ایمپراتورلوغو دؤورۆنده تۆرک خالقلاریٛ یئنیدن اؤز اوّلکی قۆدرتینی برپا ائتمیش، ایسلام دۆنیاسیٛنیٛن و ایسلام مدنیّتینین اینکیشافیٛنیٛن یئنی مرحله‌سینه یوْل آچمیٛشدیٛر.
بؤیوک سلجوقلو دؤولتینین بؤلونمه‌سی
دَییشدیرایلک ملیک شاهین اؤلوموندن سونرا سلجوقلو دؤولتی ملیک شاهین قارداشی و دؤرد اوغلو آراسیندا کیچیک بَیلیکلره و آتابَیلیکلره بؤلوندو. قیلینج آرسلان آنادولودا، ملیک شاهین قارداشی تۇتوش سوریه‌ده، اوغلانلاری ایلک محمود عجم عیراقدا، بؤرکو یاریق عیراقدا، ایلک محمد بغداددا و احمد سنجر خوراساندا امیرلیگه باشلادیلار. تۇتوشون اؤلوموندن سونرا سوریه سلجوقلولاری ایکی‌یه بؤلونوب دمشق ایله حلب یئنی بَیلیکلرین باشکندی اولدولار.
۱۱۵۶-نجی میلادی ایلده احمد سنجرین اؤلوموندن سونرا سلجوقلو دؤولتینین توپراقلاری کیچیک گۆجلر آراسیندا بؤلونوب، بۇ کیچیک گۆجلر باغیمسیز ایداره اولوندولار:
بؤیوک سلجوق دؤولتینین سۇلطانلاری
دَییشدیربؤیوک سلجوق دؤولتینین سولطانلارینین لیستی:
- رکن الدنیا و الدین طغرل بی (۱۰۳۷-۱۰۶۳)
- ضیاء الدنیا و الدین عضدالدولة آلب ارسلان (۱۰۶۳–۱۰۷۲)
- معز الدین جلال الدولة ایلک ملیکشاه (۱۰۷۲–۱۰۹۲)
- ناصر الدنیا و الدین ایلک محمود (۱۰۹۲–۱۰۹۴)
- رکن الدنیا و الدین برکی‌یاروق (۱۰۹۴-۱۱۰۵)
- رکن الدنیا و الدین جلال الدولة ایکینجی ملیکشاه (۱۱۰۵)
- غیاث الدنیا و الدین تاپار (۱۱۰۵–۱۱۱۸)
- مغیث الدنیا و الدین جلال الدولة ایکینجی محمود (۱۱۱۸–۱۱۳۱)
- معز الدنیا و الدین جلال الدولة سنجر (۱۱۱۸–۱۱۵۳)
- غیاث الدنیا و الدین داوود (۱۱۳۱–۱۱۳۲)
- رکن الدنیا و الدین ایکینجی طغرل (۱۱۳۲–۱۱۳۵)
- غیاث الدنیا و الدین مسعود (۱۱۳۵–۱۱۵۲)
- معین الدنیا و الدین اۆچونجو ملیکشاه (۱۱۵۲–۱۱۵۳)
- رکن الدنیا و الدین محمد (۱۱۵۳–۱۱۵۹)
- غیاث الدنیا و الدین سلیمان شاه (۱۱۵۹–۱۱۶۰)
- معز الدنیا و الدین ارسلان شاه (۱۱۶۰–۱۱۷۶)
- رکن الدنیا و الدین اۆچونجو طغرل (۱۱۷۶–۱۱۹۱)
- مظفر الدنیا و الدین قیزیل ارسلان (۱۱۹۱)
- رکن الدنیا و الدین اۆچونجو طغرل (۱۱۹۲–۱۱۹۴)
سلجوقلو دؤنمینه باغلی تصویرلر
دَییشدیر-
اوغوز تورکلرینین آنادولودا ایلک مسجیدی -
سلجوقلو دؤنمیندن بیر صوراحی -
سلجوقلولار چاغینین شطرنجی -
بیر سلجوقلو بَیی‌نین باشینین موجسّمه‌سی -
-
سلجوقلو معمارلیغینین دَیرلی اؤرنکلریندن اولان خرقان بورجلاری -
-
ایندیکی ایراندا تاپیلان بیر بؤیوک سلجوقلو دؤولتی دؤیوشچوسونون هئیکلی
سلجوقلو دؤولتینین حؤکم سۆردوگو توپراقلار
دَییشدیر
بؤیوک سلجوقلو دؤولتینین حؤکم سۆردوگو توپراقلار، آشاغیداکی اؤلکه‌لرین هامی‌سینی یا بیر قیسمینی اؤز ایچینه آلمیشدی.
گؤرونتولر
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ C.E. Bosworth, "Turkish Expansion towards the west" in UNESCO HISTORY OF HUMANITY, Volume IV, titled "From the Seventh to the Sixteenth Century", UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: "While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time)
- ^ Concise encyclopedia of languages of the world, Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd. , 2009), 1110;Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordinate written medium until the end of the Seljuk rule.".
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ Savory, R. M. and Roger Savory, Introduction to Islamic civilisation, (Cambridge University Press, 1976), 82.
- ^ Black, Edwin, Banking on Baghdad: inside Iraq's 7,000-year history of war, profit and conflict, (John Wiley and sons, 2004), 38.
- ^ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۶۸
- ^ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۷۰
- ^ Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor. Thames and Hudson, London, 1961 pp 18,19
- ^ الدولة السلجوقية منذ قيامها، سميرة الجبوري، ص۷۳
- ^ دولة سلجوق للبنداري ص۵
- ^ Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia , (Rutgers University, 2002), 147.
- ^ The Political and Dynastic History of the Iranian World, C.E. Bosworth, The Cambridge History of Iran, Vol. 5, ed. J. A. Boyle, (Cambridge University Press, 1968), 48.
- ^ Dailamīs in Central Iran: The Kākūyids of Jibāl and Yazd, C. E. Bosworth, Iran, Vol. 8, (1970), 86.
- ^ Haldon, John (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era. Stroud: Tempus.
- ^ بیران، میجهل، The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history، (کمبریج اۇنیورسیته سی باسینی، ۲۰۰۵)، ۴۴.
 | بو تورک تاریخی ایله باغلی مقاله، بیر قارالاما مقاله دیر. بونو گئنیشلندیرمکله ویکی‌پدیایا کؤمک ائده بیلرسینیز. |